Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Pirustët-Fisi i Prushëve Ilir

by

Ne Foto:  Gjetjet piruste ne Plevle (Mali i Zi)/

Shkruan Fahri XHARRA/ Gjakove/

Vendbanimet e para në regjonin e Plevles (Mali i Zi ) njihen që nga koha e vonëshme e Akullit. Faktet që e vërtetojnë këtë mund të gjenden në shpellën Malishina afër Plevles so sotme. Përndryshe vendbanimi më dokumentues nga Koha e Gurit është në Medena Stijena.Populli i parë i qytetruar në këtë regjion ishin  fisi ilir i Pirustëve , të cilët jetuan në tokat e tyre lirëshëm deri  në kohën e pushtimit romak në shek e parë pas Krishtit. Pas pushtimeve dhe shkatërrimeve ,mbi qyetin Ilir ( të cilit nuk i dihet emri) e ndërtuan qytetin e ri , Municipium S . ( S ,është shkronja e parë e qytetit ,të cilit gjithashtu nuk i dihet emri). Pas Docleas , Municipium S (Komuna S) ishte qyteti i dytë për nga madhësia në tokat e Malit të Zi të sotëm. Gjetjet e mëdha historike si bizhuteria, vazat prej qelqi ,poçaria janë gjetur në rrënojat e qyetit. Kurse gjetja më me vlerë është Diatreta ,kupa e qelqit e posaqme për nga punimi ,që është e vetmja e këtij lloji në botë.(Burime të shkruara malazeze).

Pirustae, Peiroustai,Pyrissaioi ose Piroustai ishin fisi ilir që ka jetuar në tokat e Malit të Zi të sotë.Sipas disa burimeve ata kishin jetuar edhe në një territor më të gjerë ,por shumica e arkeologëve së bashku më arkeologun e njohur Britanik Sir Arthur Evans thonë Pirustë kanë jetuar në veriun e Malit të Zi , për rreth qytetit të sotë të Plevles dhe ishin xehetarë me famë. Fama e tyre dëshmohet edhe në monumentet epigrafike të regjioneve të pasura me xeherore në Daki ( Rumania e sotme) .Emrin Pirust apo Pyrissaioi e spjegon Prof.Dr. Skënder Riza duke thënë që emri i tyre mund të zbërthehet vetëm nëpërmjet gjuhës Shqipe : Prushi .

Se Pirustët kanë jetuar edhe më gjërë në vende tjera ilire , Pirustet si përpunues te metaleve shtriheshin  edhe në Mirditëdhe në Malësinë e Gjakovës shembull është Fshati Prushi (rrethi i Gjakovës ) si dhe Qafa e Prushit në bjeshkët e Pashtrikut. Në afërsi të Prushit është xeherorja e kromit e Devës.Pirustët dhe fiset tjetra Ilire Sardeatët dhe Buridustët në shekullin e II-t|, Perandori Trajani ( 98-117 vitët e sundimit të tij) i dergoi në Daki si profesionist të xeheve.

Municipium S ( sot Komini afër Plevles) është një vendgjetje arkeologjike që nga koha e antikuitetit ,në mbrendi të Dalmacisë . Lokaliteti ishte i ngritur në terasën në bregun e majtë të lumit Vezishnica.

Municipium S  iu kishte tërhjekur vërejtjen udhëtarëve  që nga shekulli 18-të dhe ai i 19-të.,vend tërheqës nga ushtarakët e ndryshëm zyrtar ,nga shkollarët e fushave të ndryshme.

Në vitet 1960 dhe 1970 hulumtimet arkeologjike nga profesori i Arkeologjisë Klasike të Universitetit të Beogradit  Aleksandrina Cermanoviç-Kuzmanoviç.Spjegimet për S .. nuk ka , por dihet që Municipiumi S ishte  një vend -lidhje kyqe për mbrendinë  e asaj ane me detin  dhe Salonen ( Splitin).Sipas hulumtimeve , del që Municipium S ishte edhe qendër e madhe administrative -ushtarake.

Pra ,para Romës ishin Pirustët- Prushët Ilir(Artur Evans).mjeshtër të xeheve dhe të përpunimit të metaleve dhe mu për ate gjatë barbarimit romak këta gëzonin një privilegj të madh duke u liruar edhe nga taksat,si dhe nga ana e Konsullit Lucium Anicium e gëzonin lirinë qytetare. Është edhe një supozim që pas bartjes së Pirustëve në Daki, .(shek.II-të pasK) në këto anë Romakët i kishin sjellur fiset tjera ilira.Emrat e banorëve (sipas përmendoreve epigrafike ) ishin karakteristik me ata të anës së Dalmacisë së Mesme.

Gjurmët e Prushëve janë gjetur në Daki(Rumaninë e sotme)  Si e thash edhe më lartë që punëtorët e xeheve ishin sjellur nga Dalmacia dhe i takonin fiseve ilire të Pirustëve, Sardeatëve dhe Buridustëve .Mbi 64 % të emrave Ilir të gjetur në Daki janë gjetur në distriktet minerare. Xehetarët ilir jetonin në bashkësi të mbyllura (Vicus Pirustarum),së bashku me prijësin  e tyre fisnor (princeps). Duke i bartur me vete dhe praktikuar doket dhe zakonet e tyre ,gjithashtu edhe venbanimet i quanin Kështjella (castellum)

Qyteti Alburnus Maior u themelua nga romakët në kohën e Trajanit si një qytet i xehetarëve me kolonistët ilir. Evidenca për qytetin  eshtë gjetur në një tabelëz orej dyllit e datë 6 Shkurt 131. Arkeologët kanë zbuluar nekropole ,galeri minierash ,vegla xehetarësh etj. Romakët u larguan nga Dakia në vitin 271.

Këtu hapet një qështje dhe duhet të spjegohen se pse ka aq shumë fjalë shqipe në gjuhën e sotme Rumune?

Sa i përket historisë së Pirustëve ,më së shumti kanë shkruar serbët por gjithmonë me një dozë të mëshefjes së fakteve duke u munduar të mëshefin aq sa mundin apo duke shkruar në mënyrën e tyre ”… sipas të gjitha gjasave Ilir”.

Fahri Xharra ,06.06.13

BEKIMI NUK E VRAU BEKIM FEHMINE- AI NA BEN EUROPIANE

by

Bekim Fehmiu aktroi jeten, aktroi edhe vdekjen. Simbolikisht, ai gjate jetes vdiq shume here dhe gjithnje u ngrite. Me vdekjen, ai shkoje, mirepo ne e takojme cdo dite, nga faqet e gazetave revistave, librave e deri tek ekrani dhe cdo dite flasim me te. Fehmiu nuk vrau vehten, sic u tha, Bekimi nuk e vrau Bekim Fehmiun: Ate e vrau koha e lige./

 Nga Hyse Shkreli/ New York/

Vdekja e Fehmiut nuk ishte ndarje, nuk ishte vdekje, por ishte nje proteste, ishte revolte, vullkan. Disa vite para vdekjes, ai zgjodhi heshtjen si arme, mirepo edhe heshtja e tij fliste. Filmat e tij flisnin per nje talent te pashembult, kurse heshtja per nje mllef, pakenaqes e pezem ne ngjajet qe zhvilloheshin rreth tij, si ne jeten personale ashtu edhe ne ambientin e rrethin ku jetonte.

Bekim Fehmiu lindi e vdiq ne Qershor. Shpirti i tij shkoje larte ne qiell, tek pushojne yjet, kurse trupi rrodhi lumit shqiptar te Prizrenit per te u bashkuar me det e detra te kulturave te botes, ashtu sic rrjedhte filmi i tij dikur.

Na pasuroje me jeten e tij, por edhe me vdekejn. Ndonese vdekja eshte hymbje, ne rastin e vdekjes se tij u ngjallen zere, polemika pyetje, studime te vepres se tij, debate e dialogje si asnjehere me pare. Nder pyetjet me te zeshme ishte ajo e kundershtarave te tij: Sa ishte Bekimi shqiptar dhe cka beri ne kulturen tone? Pse nuk luajti ne asnje film shqiptar etj?

Fakti qe Bekimi jetoje ne Beograd nuk e ben ate me pak shqiptar se shume krijues shqiptar te cilet jetuan ose u shkolluar ne qendra tjera te Europes. Ne kohen e pushtimin Otoman te Shqiperise e Kosoves, shume intelektuale shqiptar , jetonin e shkolloheshin ne Stambol: Athua duhet fshire ata nga kultura jone? Athua duhet eliminuar nga kultura italiane Frenk Sinatren, Martin Skorcizin, Leonardo di Kapron sepse asnjehere nuk luajtne ne ndonje film italian?

Per dallim prej tyre, Bekimi megjithate luajti ne skena shqiptare te Kosoves. Ai ishte aktor i Teatrit (atehere Krahinor) sot Kombtar te Prishtines per disa vite. Ai madje luajti, dhe foli shqip ne filmin “Te arrijsh para agimit” (ne rrolin e Esad Lumit). E per rrole me te medha, as qe kishim filma per Bekimin: Ai ishte me i madh se filmat qe benim. Ta zeme, Bekimi luan rrolin e parene film ne vitin 1953: Cfare produksioni filmik kishim asokohe ne Kosove ose Shqiperi? Nuk kishim madje as kinema, pos ne dy tre qendra te medha, kurse ne Shqiperi sapo krijohej Kinostudioja “Shqiperia e re”, dhe ate me ndihmen e eksperteve rus dhe jugosllav. Ne kohen e vrullit te tij krijues, prodhimtarija filmike shqiptare praktikisht as qe egzistonte ne Kosove as Shqiperi.

Shume here shkruam se Bekimi u shkollua ne Beograd. E verteta, shkollimin baze ai e filloje ne Universitetin Fehmiu,sepse Familja Fehmiu, ishte nje universitet i vogel shqiptar. Ne kohen kur Kosova nuk kishte Universitet, madje as shkolle te larte, ishin disa familja te njohura shqiptare qe luajten rolin e universiteteve shqiptare, si familja Fehmiu, Mekuli, Agani, Zajmi, Kelmendi , Kacinari, Berisha, Begolli, Qena, Shkreli, Mulliqi, etj. te cilat i dhane secila, nga disa emra kultures tone.

Bekim Fehmiu beri udhetim Uliksi jo vetem ne ekran, por edhe ne jeten e tij duke u shperngule nga nje qytet ne tjetrin, nga nje kulture ne tjetren: Kater qytete dhe kater mure paten ndikim te madh ne formimin e Bekim fehmiut si njeri: Qyteti ku filloje nje lufte Boterore,Sarajeva, pastaj qyteti i veteflijimit shqiptar Shkodra, Qyteti i Beses se Madhe Shqiptare (Lidhjes) Prizreni, kryeqyteti i shtetiti te ardhem Prishtina, dhe kryeqyteti i shtetit te fundosur ( Jugosllavise) Beogradi. Ne keto qytete, beri jete e lufte per shumecka.

Kater qytete dhe kater mure do te mbesin keshtjella ne biografine e tij. Disa i pushtoje, disa i ngriti.

Muri i pare te cilin e rrenoje ishte ai qe viteve te 50-ta ndante dhe izolonte Kosoven nga bota, posacerisht ajo perendimore. Duke dale nga nje geto kulturore teresishte e panjohur, cfare ishte shendrruar Ksoova pas Lufts se Dyte Boterore, Bekimi rrenoje kete mure dhe hapi dyer e inspiroje edhe krijues tjere kosovare per hapa te till.

Muri i dyte qe rrenoje, ishte ai i percmimit qe i behej kutlures shqiptare nga Beogradi e Serbija. Ai u ngrite mbi ate urrjetje dhe i beri edhe armiqet e kultures se tij ta admirojne e pranojne artin e tij.

Muri i trete ishte muri i izolimit kutluror qe Evropa Perendimore iu kishte vene asaje Lindore. Viteve te 70-ta, asnje film apo artist i shquar nga Evropa Komuniste nuk arrijti te bente emer ne Perendim. Duke ngadhnjyer ne festivalin e Kanes, Bekimi ishte i pari aktor nga Lindja, qe po fitonte nje shperblim prestigjioz ndekombtar ne Perendim. Shume vite para rrenimit te Murit te Berlinit, nga Regani e Gorbatqovi, Bekimi me disa krijues tjera, kryesishte nga komuniteti hebraik i Evropes Lindore, thyen murin kulturor te Berlinit.

Nje mur e barier tjeter edhe me e madhe per Bekimin ishte hyrja ne Arenen filmike te quajtur Holivud. Atje, hyrja ishte edhe me e rende, pasi qe Holivudi gjate kohes se Makartizmit ishte akuzuar si qerdhe e komunizmit ne Amerike,ndaj ishte tejet hezitant ne pranimin e cfaredo artisti qe vinte nga Evropa Lindore e cila shihej si bastion i komunizmit. Me filmin “Aventurieret”, Bekimi e theu edhe kete mur dhe nuk pranoje kompromis as ne ndryshimin e emrit per qellime komerciale, sic i sygjeruan. Pak nga paragjykimet negative holivudiane per krijuesit nga “Lindja”, e pakez nga etja e tepruar per spektakel, filmi shenoje mbylljen e karieres se sukseseve te Bekimit. Ai u prit ashper nga kritika amerikane, mirepo kjo nuk zvogloje madheshtine dhe vullnetin e Bekim Fehmiut per te vazhduar me projekte tjera.

Ne historine e kombit tone, mbetet fakt qe Bekim Fehmiu ishte i pari aktor shqiptar qe u promovua ne Holivud. Asokohe, Gjon Belushi, i cili sapo kishte filluar karieren e tij ne Televizion, nuk ishte identifikuar akoma si shqiptar. Fakti qe Belushi nuk prezentohej si shqiptar , flet per aftmosferen e disponimin qe mbreteronte ne Holivud ndaj “ardhacakeve” filmik. Per te mesuar kete situate me kombesin e Belushit, duhet shfletuar Biografine e tij te pare, te shkruar nga gazetari tani legjendar Bob Vudvard, i cili u be i njohur pasi qe sebashku me Karl Bernstein zbuloje aferen “Watergate” dhe detyroje ish Presidentin Nikson te jep doreheqje nga Shtepia e Bardhe.

Sipas pershkrimeve te Vudvard, i cili eshte biografi i pare i Belushit, akori ne fillim te karieres, hezitoje te zbuloje publikisht identitetin e tij shqiptar pasi qe Shiperia atehere njihej si keshtjelle tipike komuniste .Njekohesisht, Holivudi qe sapo kishte dale nga akuzat makartiste per “strehim komunistesh’, te cilat sollen burgojke e arratistje artistesh. Disa prej tyre, si Qarli Qaplin, madje u detyruan ta leshojne Holivudin e vendosen ne Europe, ku Qaplin edhe sot ka varrin. Ndaj Belushi, me gjase frigohej se dikush do te mund ta fuste ne listen e “te kuqeve” dhe keshtu do te demtoje karieren e tij ne start. Reth dhjete vite me vone Belushi, del para opinionit amerikan si shqiptar.

Ky fakt nuk njollose biografine e Bellushit, apo stolise ate te Fehmiut: Eshte vetem nje ilustrim i rrethaneve, e atmosferes me te cilen u ndeshen ne Holivud si Belushi ashut edhe Fehmiu e shume te tjere.

Ai zgjodhi Beogradin jo si cak, por si nje shkalle per ne Evrope, dhe bote, pasi qe realisht, asokohe ky qytet kishte industine me te zhvilluar filmike krahasuar me qendrat tjera te Ballkanit. Nga aty, ai hyri ne Evrope e hyri dhe ne kinematografine boterore. Fakti qe ai i kontriboje edhe kultures serbe, nuk na demton, por na pasuron. Ata qe dikur na quanin sharraxhinje, tani e pranuan si yll. Kombi yne edhe me heret , gjate historise , u ka dhene dhene gjenerale , prijse, artiste e krijues kulturave te huaja.

Ne Kohen kur ne Kosove e Shqiperi po perpiqemi te hyjme ne Evrope, kariera e Bekim Fefmiut nxite e inspiron ne kete udhetim. Sepse, ne Europe nuk hyhet vetem me nenshkrime marrveshjes, traktatesh,e liberalizim vizash. Ne Europe, me se pari hyhet me kulture. E Bekim Fehmiu, na beri europjane atehere kur Europen e kishim shume larg. Atehere kur Europa na kishte harruar teresisht.

 

PERKUJTOHET BEKIM FEHMIU NE NEW YORK

by

KONSULLATA E KOSOVES DHE KOMUNITETI I ARTISTEVE SHQIPTARE PERKUJTUAN NE NEW YORK AKTORIN HOLLIVUDIAN ME ORIGJINE SHQIPTARE, BEKIM FEHMIU/

Nga BEQIR SINA, New York City

EW YORK CITY : Tre vite nga vdekja, dhe 77 vite nga ditëlindja aktori Bekim Fehmiu kujtohet në Amerikë, në një mbrëmje përkujtimore. Me rastin e ditëlindjes së tij (1 qershor 1936), dhe përvjetorit të tretë(15 qershor 2010) të ndarjes nga jeta të aktorit me famë botërore Bekim Fehmiu, Konsullata e Përgjithëshme e Republikës të Kosovës në New York, në bashkëpunim me komunitetin e artistëve shqiptaro-amerikanë organizoi një mbrëmje përkujtimore në nder të aktorit të madh. Kjo mbrëmje për jetën dhe veprën e këtij artisti shqiptar, u mbajtë mbrëmë në Studion Fadil Berisha, vetëm një bllok larg nga Broadway – bulevardi i “Hollivudit” të Nju Jorkut, ndërsa e moderojë bashkëshortja e aktorit të njohur të komunitetit Luan Bexheti , zonja Rejhan Ismani-Bexheti

Shumëpersonalitete të nderuara të komunitetit tonë, diplomatë, artist, aktor, muzikant, gazetar, biznesmen, veprimtar dhe aktivist të shquar, televizionet e komunitetit shqiptaro amerikan, gazetat e komunitetit, u mblodhën së bashku për të kujtuar jetën dhe veprën e këtij gjiganti të kinematografisë, përmes diskutimeve, video klipeve dhe filmave në të cilat artisti magjik Bekim Fehmiu ka aktruar magjishm.

Në këtë “Mbrëmje Homazh” për aktorin shqiptar me famë botërore ka qenë i pranishëm edhe Ministrii për Kulturë Rini dhe Sport (MKRS), zoti Memli Krasniqi, i shoqëruar nga Kryetari i Komitetit Olimpik të Kosovës, Besim Hasani, të cilët gjenden në New York në kuadër të pjesëmarrjes së Kosovës në Forumin e Tretë Ndërkombëtar mbi Sportin për Paqe dhe Zhvillim, që po mbahet në selinë e Organizatës së Kombeve të Bashkuara në New York, nën organizimin e OKB-se dhe KON-it. Uran (Selimi) Fehmiu nipi i aktorit Bekim Fehmiu, dhe aktoria Leze Qena, të cilët e përshëndetën shkurtimisht me kujtime këtë mbrëmje kushtuar legjendës së kinemasë Bekim Fehmiut.
Përvjetori i tretë i vdekjes së Bekim Fehmiut dhe shtatëdhjetë e shtatë, vjetori i ditëlindjes së tij, u shoqërua me një Koktejl në Studion Berisha me verën Stone Castele e pronarit Rustem Geci , ku muret e së cilës përreth kanë qenë të mbushura me fotografi të skenave të filmave në të cilët ka luajtur ylli i kinematografisë. Ndërkohë që në ekranin e madh me vido-projeksion shfaqeshin insrete nga filma ku aktori me nam ka qenë protagonist, përgatitur nga producenti Adem Belliu.

Ambasadori Bekim Sjediu, Konsulli i Përgjithëshëm i Kosovës, tregojë qëllimin se përse ata kishin zgjedhur qershorin për të përkujtuar artistin tonë të madh, sepse, tha ai në këtë muaj ai ka lindur (1936) dhe ka ndërruar jetë (2010) .

“Kjo mbrëmje përkujtimore, tha ai është modeste, kundruall gjurmëve të pashlyeshme që personaliteti i Bekim Fehmiut ka lënë, jo vetëm në kinematografinë, por edhe në jetën dhe krenarinë kombëtare të secilit prej neshë .” Këtë mbrëmje e bëjnë edhe më domethënëse, sipas Sejdiut, prania e shumë personaliteteve të shquara, ku ai veçojë familjarët e Artistit Bekim Fehmiu, nipin Uranin dhe, sigurisht, Ministrin e Kulturës, Rinisë dhe Sportit të RKS, z. Memli Krasniqi dhe Kryetarin e KOK-së, zotin Besim Hasani, dhe Konsullin e Përgjithshëm të Shqipërisë Dritan Mishto
“Ne kemi poashtu, tha ai një privilegj të veçantë që kemi ne mesin tonë , përveç familjarëve edhe disa personalitete të spikatura të artit, kulturës dhe gazetarisë shqiptare, në Kosovë dhe diasporë , do veçoja artisten tonë me nam znj. Leze Qena, të cilët kanë patur fatin e madh të njihen dhe bashkëpunojnë personalisht me Bekim Fehmiun.”

Ambasadori Sejdiu, Konsulli i Përgjithshëm i Kosovës në New York, në fillim të fjalës së tij ka treguar një histori personale shumë interesante nga fëmijëria tij me Artistin Bekim Fehmiu,

” Emri i Bekim Fehmiut, tha zoti Sejdiu tejkalon përmasat kombëtare dhe rajonale. Ai ka bërë emër që nuk do e shlyel asnjëherë pluhuri i harresës, në botën e filmit dhe kinematografisë. Ai ka aktruar në shtatë gjuhë të ndryshme, në vende të ndryshme dhe së bashku me aktor të njohur si: Ava Garnder, Irena Papas, John Huston, Claudia Cardinale, James Coburn dhe të tjerë. Por për ne, emri i Bekim Fehmiu ka një vlerë dhe simbolikë edhe më të madhe, sepse ai ka lartësuar emrin dhe krenarinë tonë kombëtare në përmasa globale. Në vitet e 1960′ dhe 1970’ta, kur në kinematografinë e ish-Jugosllavisë filloi të ngritet furishëm ylli i quajtur Bekim Fehmiu, emri shqiptar asoconte me stereotipin e sharragjiut apo furragjiut. Ishte Bekim Fehmiu që theu keto klishe paragjykuese dhe i tregoi, së pari fqinjëve e pastaj edhe botës se ne jemi një komb i madh, pikërisht sepse kemi dhënë dhe mund të japim artist të mëdhenjë . Dhe nuk ishte vetëm preardhje e tij shqiptare, por edhe fakti se ai ka mbrojtur identitetin e tij shqiptar me këmbënguljen e një artisti dhe krenarinë e një shqiptari; siç patë dëshmuar në vitin 1987 kur në shënjë proteste për shkak të politikës disktriminuese ndaj Kosovës dhe shqiptarëve, barktis teartrin e Beogradit dhe karrierën artistike përgjithësisht.” tha Ambasadori Bekim Sejdiu.

Në fund të fjalës së tij Ambasadori Sejdiu, Konsulli i Përgjithshëm i Kosovës në New York, falënderoj pjesëmarrsit dhe një falënderim të veçantë për fotografin Fadil Berisha, për faktin se vendosi në disponim falas studion e tij për organizimin e kësaj mbrëmjeje. Zoti Sjediu falënderoj edhe aktorin Luan Bexheti dhe bashkëshortën e tij, Rejhanën, për përkrarhjën organizative dhe stafin e Konsullatës, sidomos Konsullin Zajmi që kishte bartur barrën kryesore organizative.

Ministri i Kulturës së Republikës së Kosovës Memlin Krasniqi tha se Kosova së fundmi ka akorduar çmimin me emrin e Bekim Fehmiut dhe ishte kënaqësi që në edicionin e parë të këtij çmimi trofeu ti jepej një miku të Bekimit një njeriu që e kishte ndjekur hap pas hapi dhe të cilin e kishte dhe shok edhe mik edhe model , Faruk Begollit.

“Fehmiu ka patur një vlerë të madhe në skenën tonë kulturore përkundër faktit që shpesh përmendet se ai veproi në të shumtën e kohës jashtë Kosovës dhe në kinematorgrafinë e vendeve të ndryshme, porse ai me të vërtetë krijoi një model të artsitit rreth të cilit për vite me rradhë në Kosovë janë edukuar breza të tërë të artistëve para së gjithash në Akademinë e Arteve të Kosovës. Prandaj unë mendoj se ne të gjithë si shoqëri duhet ta nderojmë jo vetëm në datat e caktuara por gjithmonë. Janë të shumtë ata të cilët në Ballkan do kishin dëshirë ta kishin Bekim Fehmiun të vetin por ai parasëgjithash është i yni, e më pas është i të gjithëve sepse ai me punën e tij ishte një njeri universal.”

Folësi kryesorë, gazetari Hys Shkreli, vëllai i Azem Shkrelit, poetit të madh të letërsisë shqipe të shekullit XX, tha se:” Bekim Fehmiu aktrojë jetën, aktrojë edhe vdekjen. Simolikisht, ai gjatë jetës vdiq shumë herë dhe gjithnjë u ngritë. Me vdekjen, ai shkojë, mirëpo ne e takojmë çdo ditë, nga faqet e gazetave revistave, librave e deri tek ekrani dhe çdo ditë flasim me të. Fehmiu, nuk vrau vehten, siç u tha, Bekimi nuk e vrau Bekim Fehmiun: Atë e vrau koha e ligë.”

Shkreli u shpreh se vdekja e Fehmiut, nuk ishte ndarje, nuk ishte vdekje, por ishte një protestë, ishte revoltë, vullkan. Mbasi, disa vite para vdekjes, ai zgjodhi heshtjen si armë, mirëpo edhe heshtja e tij fliste. Filmat e tij flisnin për një talent të pashëmbult, kurse heshtja për një mllef, pakënaqës e pezëm në ngjarjet që zhvilloheshin rreth tij, si në jetën personale ashtu edhe në ambientin e rrethin ku jetonte.

Bekim Fehmiu lindi e vdiq ne Qershor, tha Shkreli, shpirti i tij shkojë lartë në qiell, tek pushojnë yjet, kurse trupi rrodhi lumit shqiptar të Prizrenit për të u bashkuar me det e detra të kulturave të botës, ashtu siç rrjedhte filmi i tij dikur.

Në fund Shkreli konkludoi duke thënë se:”Në Kohën kur në Kosovë e Shqipëri po përpiqemi të hyjmë në Evropë, kariera e Bekim Fehmiut nxitë e inspiron në këtë udhëtim. Sepse, në Europë nuk hyhet vetëm me nënshkrime marrveshjesh, traktatesh,e liberalizim vizash. Në Europë, më së pari hyhet me kulturë. E Bekim Fehmiu, na bëri europjanë atëhere kur Europën e kishim shumë larg. Atëhere kur Europa na kishte harruar tërësisht” theksojë gazetari dhe poeti Hys Shkreli..

Aktrimi si një ‘mision dhe bekim’

Gazetari i RTK në Amerikë, Sulejman Gashi, duke folur për aktorin shqiptar me prejardhje nga Kosova, Bekim Fehmiu, i cili në kulmin e karrierës së tij do të konsiderohej si aktori më i njohur në Perëndim nga ish Jugosllavia dhe Evropa juglindore, me disa projekte mjaft të suksesshme filmike në vitet e shtatëdhjeta të shekullit të kaluar, tha se ai do të mbetet edhe në historinë e Hollywood-it dhe kinematografisë amerikane.

“Në komentet e ndryshme në Kosovë, tha zoti Gashi, pastaj në hapësirën e asaj që dikur quhej Jugosllavi, në të gjitha republikat tani shtete të pavarura, fjalia më e dëgjuar ishte ‘aktori më i madh, më i suksesshmi, më i miri i hapësirës sonë.’

Shqiptaro-amerikanët, vijojë Gashi, e kanë ndjerë dhembjen e ndarjes parakohe dhe tragjikisht nga jeta të aktorit që ishte krenari e tyre kombëtare. Ashtu siç ka deklaruar me një rast Bekimi se ‘me punën time doja të fisnikëroj popullin tim’ ai e arriti këtë duke na bërë të mburremi me emrin e tij, ndërkaq për veten e vetë ai shkoi në përjetësi sublime kur thotë ‘për mua aktrimi ishte një punë misionare dhe një bekim.’ Ashtu edhe ishte.”

Skenografi e piktori Andis Gjoni, regjizor i njohur, në atdhe e komunitet, për gazetën tonë thotë:” Sa më tepër kalon koha aq më tepër vlera merr figura e aktorit të shquar shqiptar Bekim Fehmiu të cilin e kujtojmë sot në tre vjetorin e ndarjes nga jeta. Në të vërtetë artistët e mëdhej kurrë nuk ndahen nga ne, ata i kemi në mes tonë me filmat dhe veprat që na kanë lënë. Kur shikon morinë e filmave dhe roleve të realizuara nga ky aktor botëror emocionohesh dhe mbushesh me krenari për talentin e shpirtit shqiptar të cilin më së miri arriti ta përcillte ky kolos i skenës dhe ekranit. Eshtë e vërtetë që pothuajse të gjitha rolet ai i realizoi jashtë kufijve të trojeve shqiptare, kjo si pasojë e kushteve politike të kohës, por nëse kemi parasysh kontekstin në të cilin u zhvillua jeta e këtij artisti mendoj se do kishte qenë një humbje shumë e madhe sikur ai mos kish patur mundësi të shpërfaqte ashtu siç diti talentin dhe karakterin e një mjeshtri të madh kudo që ishte. Përpara figurës së këtij artisti ne sot përkulemi me nderimin më të madh. Ashtu siç e pati jetën Bekim Fehmiu e pati edhe vdekjen, me një largim sa të dhimbshëm aq edhe spektakolar, në fund të fundit gjeniu nuk mund të gjykohet ai vetëm mund të falenderohet” tha Gjoni.

Aktori shqiptar që i dha fund jetës në shtëpinë e tij . Në 15 qershor të vitit 2010 ai u vetëvra në moshën 74-vjeçare. Bekim Fehmiu lindi më 1 qershor të vitit 1936 në Sarajevë. Ka jetuar në Shkodër dhe Prizren, për të vazhduar studimet dhe karrierën në Beograd. Ai ka aktruar në 41 filma deri në vitin 1998. Ka pasur role në shqip, serbokroatisht, spanjisht, anglisht, në gjuhën frënge, italisht dhe maqedonisht. Fehmiu ka lënë një përshtypje të madhe me stilin e tij prej një intelektuali të madh dhe një aktori që ka ditur ta bëjë edhe jetën e tij një lojë.

 

ENVER MEMISHAJ,PROFILI I NJE STUDIUESI NË NJË LIBËR

by

NGA QAZIM SHEHU/

Enver Memishaj gjithnje e me teper po dëshmon se puna përkushtuese, studimi hulumtimi dhe nxjerrja nga harresa e fakteve te mbuluara prej historiografisë së vjetër , jo vetëm është një moto e tij, pasion vullnet, por edhe nje detyre qytetare ,atdhetare, e cila kerkon kembëngulje skrupolizitet dhe lodhje.Pas librit të suksesshem për Ahmet Lepenicën ku ai vendosi raporte të reja njohje për Luftën e Vlorës,1920, dhe përmbysi larg çdo tendence ideologjike disa mite te sajuara prej komunizmit,Enveri vjen me një libër të ri :”Prefektet e Vlorës”.Botimi i autorit në këtë fushë, plotëson një boshësi njohjeje, dhe sjell duke shtruar nevojën e konfirmimit të vlerave të atyre personaliteteve të cilët e u gjendën në krye të njësive administrative të shtetit shqiptar në kohë të qeta dhe të vrullshme, për të dhënë ndihmeën e tyre në sendërtimin dhe përhapjen e ligjit në shtresa të popullsisë.

Nganjëherë historia e shtetit shqiptar kapet në kulmet e saj dhe figura të cilat janë vendosur në të, vetëm duke shikuar nivelet më të larta dhe harrohet se historia është më e gjërë, më verikale dhe ka nevojë të njihet e të kompletohet në krejt tablonë e saj.Një studiues serioz niset nga parime të veçanta nga metodologjia e kërkimit dhe ballafaqimit , pa fshehur gjë.Autori ka bërë një kombinim të shkëlqyer të jetës së këtyre figurave me fatet historike të kombit shqiptar,pra, ai e ka parë atë në dritën e fakteve dhe ngjarjeve historike të kombit dhe sidomos të Qarkut të Vlorës, një Qark i rëndësishëm ku është prodhuar histori e lavdishme në sendërtimin dramatik të shtetit shqiptar e ku tendencat e shteteve shoviniste kanë vërshuar gjithnjë drejt tij për sabotimin dhe prishjen e imazhit të shtetit tonë, por, dihet se popullsia patriote e kësaj treve i ktheu këto tendenca drejt shpërbërjes së tyre.

Vlora si një bastion i shqiptarizmës nuk mund të kuptohet edhe pa punën dhe përkushtimin e këtyre shtetarëve të cilët me mundësitë e shtetit shqiptar u munduan dhe ia arritën jo vetëm të shtrijnë ligjitn në indet e shoqërisë, pavarësisht rrethanave dramatike në kthesa të shpresave të mëdha ,por edhe të faktorizojnë një frymë shtetformuese me shembullin e tyre.Enver Memishaj e merr historinë e këtyre prefekteve që nga viti 1912 e deri më 1992.Nga viti 1947  deri më 1994 ky institucion i Ligjit u zevendësua me sekretarët e parë të partisë së punës,një institucion i diktaturës komuniste që ndërpreu traditën e shtetformimit duke e zevendësuar me partinë shtet.

Një pjesë e mirë e këtyre prefekteve u pushkatuan nga komunistët ,vetëm e vetëm se kishin shërbyer në regjimin e kaluar dhe kishin mbrojtur ligjin. Ishte një prirje e fuqishme e mendësisë dhe propagandës komuniste që të gogolizonin çdo gjë nga e kaluara e cila binte ndesh me traditën e ligjit dhe që vetiu sfumonte ideologjinë dhe urdhërin e pambështetur në ligj.Kjo propogandë i paraqeste prefektet si shërbëtorë të një fryme të vjetër antipopullore, kur në të vërtetë sekretarët e parë dhe kryetarët e komiteteve ishin ata që ishin vënë nëpër rrethe për të drejtuar jetën në frymën e ideologjisë së partisë dhe të urdhërave famëkeqe që merreshin nga zyrat e sigurimit.Duke lexuar me kujdes jetën e këtyre burrave të shquar si Refo Çapari, Osmën Haxhiu,Qazim Kokoshi,bindesh për kontributin e tyre të çmuar dhe për lartësimin e figurës së tyre në dritën e fakteve historike dhe lexuesi e bën krahasimin vetë, ndërsa e shikon sesi çdo baltosje propogandistike e komunizmit vjen një moment dhe hiqet dhe llumi i kësaj balte shkon vetiu tek hedhësit e saj.Duke përshkuar jetën e tyre autori na bind sesi ata punuan me përkushtim në këtë instancë të nderuar të shtetit shqiptar duke pranuar sakrificat e kohrave të vështira nëpër të cilat kalonte vetiu gjithë shteti shqiptar për shkak të turbulencave që sollën dy luftrat botrore e pastaj prej vetëpushtimit komunist.Ti shërbesh shtetit tënd me një devocion ligjor të admirueshëm dhe të presësh prej tij ndëshkimin e pamerituar kjo ndodhi vetëm në Shqipërinë komuniste, ku nga 30 prefektët që shërbyen në vitet 1912-1944, shumica pati një fat të hidhur,dy prej tyre u burgosën, shtatë u internuan nga fashistët dhe komunistët,u pushkatuan gjashtë prefektë,vdiqën në burgjet komuniste tre.”Drama e tyre mori përmasat e dramës kombëtare”, do thotë autori për ta, ndërsa më vjen në mendje thënia e gjeniut Mitrush Kuteli:”Duaje atdhenë edhe kur të vret”.

Kjo thënie nuk mund t`u shkojë më tepër për shtat veçse këtyre burrave të shquar të kombit shqiptar që mbrojtën ligjin, pavarësisht regjimeve, sistemeve dhe pushtimeve të herëpashershme që kaloi vendi jonë në atë kohë.Autori shpreh admirimin dhe njëkohësisht obligimin e tij për këta burra të shtetit shqiptar, që ata të mos mbeten figura të harruara po që njëkohësisht përmes këtij libri të kuptohet roli i tyre e njëkohësisht të kuptohet se historia e shtetformimit është edhe një histori ku ata vunë një gur themeli të fortë duke e sjellë fytyrën e ligjit dhe drejtësisë në konture sa më reale dhe natyrale, pranë jetës së njerëzve e duke modeluar përmes përgatitjes, përkushtimit dhe forcës e kurajos morale sesi mund t`i shërbehet shtetit tënd në mënyrë që jeta e njerëzve të bëhet më e mire, më e kuptueshme dhe zhvillimi social ligjor të ecë në parametrat e duhura.Duke pasë parasysh se ligji devijohet sot, kur shoqëria shqiptare ka kaluar një shkallë dhe disa nivele të mira të emancipimit kulturor përmes kalimit të kohës dhe grumbullimit të përvojave dhe sitjes së tyre , po atëherë sa vështirë e kanë pasur këta prefektë ndërsa Shqipëria doli nga një traditë vakum prej perandorisë osmane dhe kur mentaliteti i shtetit armik injektonte një mentalitet mosbesues ndaj shtetit në tërësi.

Po nganjëherë punët e mëdha bëhen në rrethana tekanjoze dhe të papritura dhe gjenden njerëz adekuatë të përshtatshëm dhe kurajozë për t`i realizuar pikërisht këto punë dhe për të përshpejtuar proceset jo vetëm të njohjeve ligjore po edhe të zbatimit të tyre.Në këtë kuptim libri i Enver Memishajt sjell një informacion të plotë dhe të bollshëm, ku duket se autori është mbështetur në një dokunentacion të sugjeruar e të verifikuar pa lënë të shpëtojë gjë ,gjithnë konform të vërteave të cilat duke u nxjerrë nga harresa marrin një vlerë të re ,pikërisht sot kur duhet të ndihesh krenarë për punën e këtyre njerëzve në mbrothësimin e mbarëvajtjes së punëve të shtetit shqiptar përmes ligjit dhe garancive që jep zbatimi i tij.Duhet thënë se trazirat e jashtme politike alternoheshin shumë herë me ato të brendshme që merrnin nganjëherë përmasa të frikshme për shkak të elementëve të indoktrinuar ose të vënë në prapaskenë nga dora e jashtme.Asnjëherë armiqtë e Shqipërisë nuk e kanë dashtë shtetndërtimin e etnisë shqiptare, për t`u justifikuar para botës me raprezaljet e tyre në popullsinë civile, pushtimet dhe orekset e tyre shoviniste janë paraprirë nga kjo propagandë dinake e cila zhvlerësonte aftësinë shtetformuesse të shqiptarëve dhe deridiku ia arrinte qëllimit.

Madje kjo teori vepron dhe sot. Kundër kësaj ngrihet lart modeli i shkëlqyer i këtyre burrave të mençuar që Enver Memishaj i zbërthen në libër , model që ndërtohet nga një punë vetmohuese në vënien e ligjit dhe kryerjen e punëve përmes tij ,larg çdo tendence korruptive apo shfrytëzimi të pushtetit për të realizuar qëllimet e tyre.Madje ka pasur edhe prefektë të cilët shkrinë pasurinë e tyre në dobi të Shqipërisë duke na e sjellë këtë pamje dhe gjest fisnik si një akt të lartë patriotizmi të pazhvlerësuar e që merr domethënie universlae në të gjitha kohrat.Kjo domethënie sillet si një akt i madh moral për të gjithë zyrtarët e shtetit të sotëm shqiptar, për të treguar patriotizëm të vërtetë modern, kur është fjala se vetëm ligji dhe zbatimi i tij nuk është vetëm një detyrë e atyre njerëzve që janë poshtë tyre, po së pari është një detyrë që u përket atyre që konsiderohen mbrojtës të ligjit në radhë të parë, dhe kjo më pas vazhdon duke u shtrirë në të gjitha indet e shoqërisë.Më lë mresë gjatë leximit se gjithë këta burrashtetarë, me ndonjë përjashtim vijnë nga një përvojë në administratat e huaja, po kur vihen në krye të punëve në Shqipëri këtë përvojë nuk e marrin si një plagjiaturë dhe ta aplikojnë motamo,veçse dinë ta infiltrojnë bukur në realitetet e reja, duke krijuar kështu traditën e administratës shqiptare, studimi i të cilës i kalon kufijtë e një shkrimi.Të pajisur me kulturë, dije, ata gjithashtu e njohin ligjin, po njëkohësisht dinë të shfrytëzojnë rrethanat të cilat favorizojnë zbatimin e tij për të treguar se çdo zbatim i ligjit është një inkurajim për një shoqëri më të qetë, më të kulturuar.Shumica e tyre vijnë nga familje me rrënjë në historinë e Shqipërisë, nga krahina të tjera dhe familjet e tyre kanë dëshmuar një aktivitet të ngjeshur patriotik në dobi të çështjes shqiptare në të gjitha kohrat.Kjo tregon se asgjë nuk krijohet as sajohet nga asgjëja, se familjet fisnike, ato që komunizmi u mundua t`i zhbënte duke i shpronësuar, dënuar dhe keqtrajtuar, janë ajo vlerë reale për të cilën duhet me u bindur se kjo vlerë ka qenë dhe mbetet një nder në historinë e Shqipërisë moderne.

Në librin e Enver Memishajt gjen një fluks informacioni të kontrolluar dhe sistemuar gjë e cila flet për punë të kujdesshme, dhe ky informacoion sa i hapur aq është edhe i ngjeshur ,duke dhënë gjërat më pikante të cilat japing portretin e prefekteve të Qarkut të Vlorës, të përbashkëtën e tyre që përcillet nga veprimtaria në dobi të shtetit, forcimin e rendit publik, ekonominë, sigurinë rajonale e përcjelljen e informacionit në qeveri në mënyrë të saktë e sa më dinjitoze.Memishaj vizaton portrete njerëzish të rëndësishëm me një gjuhë të thjeshtë ku argumenti ndodhet në rezonancë të plotë me faktin dhe ngjyresën lokale dhe kohore. Ky portretizim lakonik dhe me vlera nuk vizatohet pa njohur dhe pa pasur në dorë një lëndë të bollshme të cilën ai tashmë e zotëron.

Natyrisht kjo lëndë selektohet në dobi të ndriçimit të figurave të këtyre njerëzve të shquar të historisë së shtetformimit tonë nëpër kohëra të vështira dhe delikate atëhere kur vihej në provë jo vetëm struktura sociale, po gjithë historia e mbajtjes së shtetit në këmbë.Me një gjuhë të thjeshtë larg ndërlikimeve për të qenë sa më afër së vërtetës e njëkohësisht për ta shoshituar atë në përputhje me boshtin ideotematik të librit, autori ia ka arritur të shkruajë një libër sa njerëzor, aq edhe historik, duke zbërthyer në detaje historinë e rajonit të Vlorës për të kuptuar përmes saj edhe rrejdhat kombëtare dhe anasjelltas. Me këtë libër jo vetëm ndriçohet një pjesë e historisë kombëtare, përmes figurave të caktuara të saj, po njëkohësisht edhe plotësohet një vakum, e kjo është padyshim meritë e autorit, i cili, tashmë, në fushën e studimeve historike po lë gjurmët e veta, për të treguar se historia kombëtare ka ende faqe për të shfletuar, ka ende figura që duhen ngritur në këmbë dhe duhen vënë në vëmendje të lexuesit. Libri i Memishajt, pasqyron historinë e Vlorës si një trevë krenare me një rol përcaktues në historinë kombëtare, si një krahinë që u bëri ballë shovinizmave të kohrave, po edhe si një qytet, Mekë e patriotizmit, altar, aty ku duhet të falen shqiptarët sepse aty u ngrit flamuri, dhe sepse Vlora e meriton.

KALAJA E RRETHUNIT-“NË RRETHIM TË PLOTE”

by

Nga Msc GEZIM LLOJDIA*/

Qyteza antike e Olimpes, në fshatin Mavrovë, 20 km në juglindje të Vlorës . Në toponimet e hershme quhej Olympe i pagëzuar ndoshta për vajzën e mbretërit Pirro .Në një toponim tjetër gjendet Mavrovë-Fitorë. Ne ndërmorëm një ekspeditë, në lartësinë 285metra, ku gjendet qyteti i heshtur ilir i Olimpes. Sipas të dhënave që kishim nga periudha e antikitetit, në këtë zonë të njohur në luginën e Shushicës, ka qytete dhe fortesa te cilat ishin pjese konionit .Një ndër këto është Olympia qytet tjetër i Koinonit Amantia, rrënojat e të cilës ndodhen në fshatin e sotëm Mavrovë në anën e djathtë të lumit Shushica kur rrjedh lumi . Olympe shtrihej mbi një kodër me një sipërfaqe prej 13 ha dhe ishte qytet i pajisur edhe me akropol. Emrin Olympe, qyteti mendohet se e mori nga vajza e Mbretit Pirro, Olimpia. Këtë variant e hodhi për herë të parë arkeologu Olympe u zbulua nga arkeologu Burhan Dautaj, i cili gjatë gërmimeve të zhvilluara në vitet 1960 gjeti tetë monedha me mbishkrimin Olympiastan.Na ishte dhënë një këshillë e mençur, brenda kuadrit të Amantias të futej edhe kjo qytezë, gjurmët e të cilave në i gjetëm edhe pas kaq kohësh aty sipër rrugës automobilistike në kthesën e parë tek varrezat, kur vjen nga gryka dhe 100m më poshtë kur je nisur nga qyteti bregdetar. Fshati aktualisht sot mban emrin Mavrovë . Ndërsa toponimi i saj e hershëm Olympe që ka mbajtur qyteti me monedhën e vet është vetëm historik . Vendasit kanë filluar ti rivënë emrin Olympe shoqatës së fshatit të tyre, ndonjë lokali e magazinë dhe kjo është fare pak në krahasim me historinë e kësaj qendre ilire që i ka rezistuar rrebesheve. Muret e saj ne i gjetëm 285m lartësi mbi nivelin e detit. Poshtë është Shushica , që rrjedh në buronja të Kuce me gjatësi rreth 85 km me derdhje ne Vjosë . Përkarshi ka fshatin Lapardha . Poshtë në Sirokëmbë ka fushat deri tek ura në Sklap . Ka ullinj shekullorë . Aty nga vitet ‘88 kam takuar arkeologun Llambi Durollin në Mavrovë . Nga shkolla e fshatit zbritëm poshtë tek udha . Llambi më tregonte për vendbanimin e hershem dhe monedhën e saj . Në rrjedhën e Shushicës ka edhe një vendbanim si Cerja rerth 60 km nga qyteti i Aulonës dhe ka shërbyer më shumë si qendër e fortifikuar për kontrollin e rrugëve që mbronin nga largësia. Arkeologët thonë se një popullsi ilire ka jetuar pikërisht këtu prej epokës së bronzit. Mirëpo, ajo që na kishte tërhequr më tepër qe kalaja e Mavrovës. Rruga ishte përmirësuar nga qendra e fshatit, deri në lagjen Çakallovaj ku u ndeshëm me gjurmët e para të kalasë.

Kalaja shtrihet në një sipërfaqe të mëdha rreth 13 ha . Vendi dhe gjurmët e saj shfaqen diku heshtin dhe zhduken .Lagjja që ne shkuam në fillim kishte vetëm dy banorë ndërsa ndërtesat ishin ruajtur .Muret vijon brenda disa banesave të familjes Hoxha. Ferrat ishin mbizotëruese duke bërë që trakti i murrit vende-vende të humbiste. Gjurmët më të dhimbshme i kishte nekropoli. Vetëm ca shenja ku ishin gërmuar ndoshta 40 vjet më parë.Ca gurë të hedhur rastësisht. Shumë banorë kanë përdorur ndër kohëra gurët e kalasë për ndërtesat e tyre. Është i çuditshëm fakti se kur u tentua të filmohej nga ajri për të bërë foto të sajën rezultoi një dështim i vërtetë. Muret e kalasë ishin të pushtuar nga bimësia e cila prej vitesh të gjata mos ndërhyrje ishin kthyer në shekullore. Për Olympain nuk një giud turistike. Nuk ka vizitorë,nuk ka punëtorë që të pastronte. Nuk ka është e shënuar në asnjë manual,nuk gjendet kërkund nëpër botime. Nuk ka pasur asnjë ekspeditë arkeologjike pas viteve ’90. Një tentativë ne bëmë për ta marrë në kuadër të parqeve arkeologjike. Qëllimi ynë ishte i thjeshtë, por do të realizonim dy gjëra: E para; do të vendosnim një punëtorë për të përhershëm për të pastruar dhe mirëmbajtur i cili do të paguhej nga fondi 602. Së dyti :Vizitat në Olympe.E përfshimë në guitën e qendrave historike të lumit të Vlorës kur para se turistët të shkonin në Plocë,një vizitë në këtë qytet buzë rrugë do të ishte një mrekulli .Kishte shansin për të njohur,por edhe për të përfituar nga ekspedita arkeologjike të cilat do ti nxisnim për të shkuar atje. Realiteti tregoi të kundërtën. Nuk mjafton dëshira. Përpara ke një murr të madh dhe të pakapërcyeshëm zyrtarësh të rëndë që e bëjnë edhe më të vështirë nga se është.Duke vlerësuar potencialin historik bashkia e Vlorës e ka përfshirë këtë qytete në listën e objekteve historike me gjurme antikiteti dhe të vizitueshme .Të tilla janë ato të “Shpellave të Velçës”, “Shpellave të shkruara të Lepenicës” (nga më të rrallat në Ballkan e Mesdhe), “Shpellat e Spilesë” (Himarë) apo “Mozaikët e Mesaplikut”, pasuri e rrallë kombëtare. Vendbanimet tumulare të Vajzës, Dukatit, Mavrovës, “Pitosa” të Mallkeqit tregojnë për autoktoninë dhe vazhdimësinë etno-kulturore të ilirëve në periudhën e bronxit dhe të hekurit .E njëjta gjë dëshmohet edhe në vendbanimet e tjera të lashtësisë që janë qytete- si Amantia, Olympia, Kanina, Himara, Cerja, Armeni, Hadëraj , Triporti dhe vet.Ka marre statusin e trashëgimisë kulturore ne vitin 1963.

Kalaja ne Rrethun
Ndërkohë që të dhënat më të sakta për këtë kala, i gjetëm tek një shkrimi i autorit vendas Burhan Dautaj .Dautaj ishte arkeologu qe ka gërmuar ne këtë qytete kur u formësua mendimi për ekzistencën e tij . i cili shprehet kështu:“Kërkimet filluan ne dy pika: brenda mureve rrethuese te qytetit ne skajin me jugor te majës se Rrethunit dhe ne nekropol. Nga veri-perëndimi ndërpritet prej rrugës këmbësore qe lidh lagjen Ymeraj me Cakallovaj, deri sa bashkohet me traktin ne piken C.”Ky trakt i ruajtur ne lartësinë e tri radhëve (lartësi 2 m. dhe gjatësi 12 m.) është ngritur nga blloqe trapezoidal e katerkendesh, me faqe pak te sfumuara (fig. 3). Ne fasadën e tij dallohen gurelidhesit tërthore qe përforcojnë strukturën e brendshme te murit. Këtu muri bën një kthese ne kënd te drejte, për tu ngjitur përpjetë shpatit perëndimor te kodrës, ndërpritet nga rruga këmbësore qe lidh lagjen Shahaj me Cakallovaj, për tu lidhur me traktin ne piken
Trakti me gjatësi 21 m, lartësi 3.25 m dhe gjerësi 2.80 m, është ruajtur ne gjendje relativisht te mire, me përjashtim te mesit te tij ku ka çarje e shkarje nga themeli .Muresa është ngritur nga blloqe gur gëlqeror dhe shtufore, pjesërisht te punuar me faqe trapezoidale dhe katerkendeshe te gufuara ne pjesën e dukshme te tyre. Blloqet kane këto përmasa: 0.62 x 0.46 m; 1.08 x 0.60 m; 1.60 x 0.60 m; 1.80 x 0.60 m. Rreshtat ne përgjithësi janë ne linja te drejta me ndonjë shkallëzim qe u është imponuar ndërtuesve me sa duket, edhe nga pjerrësia e madhe e terrenit. Duke filluar nga fundi ne rreshtin e trete, shfaqen gurelidhsit tërthorë te vendosur ne distanca te ndryshme qe lëvizin nga 2.85 deri ne 3 m. Themeli i ngritur nga blloqe te papunuar ku duken qarte gjurmët e nxjerrjes se tyre nga gurorja, është lënë si thembrat me një dalje 0.15-0.20 m nga muri. Nga qoshja ku trakti merr kthesën nga lindja, muri me gjatësi 23 m i është nënshtruar një rindërtimi qe shkon deri ne themel. . Në vendin me emër toponimik “Çezma e plakës”, lartësia e murit sipas arkeologut, Burhan Dautaj “arrin në katër rradhë gurësh, ndërsa më tej kap lartësinë e 6-7 radhëve”. Në këtë zonë, forma e gurit është ruajtur mjaft mirë. Në vendin e emërtuar “Maja e rrethonit” gjendet masivi shkëmbor, ku sipas arkeologëve është marrë materiali për të ndërtuar muret e kalasë së qytetit antik. Bazuar në të dhënat e disa studimeve, ky mur ka ngjashmëri me muret e tarracimit në akropolin e Dimalit, të përdorur dhe për mbështetjen e çative në godinat e shekullit II para Krishtit. Gjurmët e para të kalasë hasen në lagjen e emërtuar “Cakallovaj”dhe vazhdojnë përgjatë kopshteve private, ndërsa sipërfaqja brenda mureve rrethuese të kalasë së Mavrovës arrin në rreth 13 ha, duke e renditur Olimpen mes qyteteve mesatare të antikitetit”. Ç’ka thotë studimi:”Shek.3 e gjen kryeqendrën ekonomike e kulturore të Koinonit, Matohasanajt, Cerjas, Hadëraj”.Janë të gjitha qëndra që shtrihen gjegjësisht,gjithandej si në veri dhe në lindje të kryeqendrës. Lajmi i S.Anamalit është:”Prova e sjelle nga Ugolini se ne afërsi te Plocës mungojnë rrënoja te tjera te lashta, sot nuk mund te përdoret si argument; ne vitet e pas çlirimit rreth Plo¬ces janë zbuluar tepricat e tre qyteteve te tjera te fortifikuara, bashkëkohës me atë te Ploces, dhe pikërisht ne Matohasanaj ne lindje te Ploces, ne luginën e Vjosës, ne Cerje (Brataj) ne juge dhe ne Olympe, ne perëndim, të dyja ne luginën e Shushicës. Por është edhe Olympe soe Mavrova e sotme me kalanë në “Majën e Rrethunit”,dhe kështu katër qytetet të radhitura në sira, Bylys, Amantia, Oriku dhe Olimpe .
Olympe.

*Autori ka drejtuar parqet arkeologjike të Vlorës