Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

FLAMURI I BANDЁS “ VATRA”, DIҪKA NGA HISTORIKU I BANDЁS DHE NJЁ PROPOZIM

by

Nga Frederik Stamati/ Vite më parë u desh të merresha  për një kohë të gjatë me flamurin e Bandës     “VATRA “. E kisha gjetur poshtë dollapeve të fondit etnografik të Institutit të Kulturës Popullore, të futur në një qese plastmasi. Sapo kishte ndodhur një përmbytje. Flamuri kullonte ujë. Duhej shpëtuar. E mora në laborator. E shikoja  përditë. Nuk i a dija historinë. E panjohura kurioze më bëri të kërkoj shumë. Interesimi më çoi tek Ethim Dodona. E ftova në mjediset e restaurimit.

Flamuri kishte muaj që rrinte i shtrirë në një tavolinë të vogël të laboratorit. Në sfondin e kuq të pëlhurës së mëndafshtë vezullonte lira dhe shkrimi i  artë:

BANDA

KOMBЁTARE

VATRA

DHURATЁ

NGA SHOQЁRIA

DRENOVARE

BASHKIMI

1918

Ethimi u afrua, e pa dhe ra në gjunjë. Me dorën e djathtë kapi një cep të flamurit, e afroi me ngadalë në buzë dhe e puthi.

-Ёshtë flamuri i babait tim,-tha. Dukej i tronditur.

Ne rrinim të heshtur prapa tij dhe shikonim me sy të përlotur. Mbas pesëdhjetë e katër vjetëve harresë, apo gjashtëdhjetë, rizbulohej flamuri i bandës më të famshme shqiptare, historia e së cilës ka qenë një nga ato ngjarje që krijojnë në shpirt një akord ekzaltimi nostalgjik.

Për Bandën kombëtare “ VATRA” është shkruar disa herë, por për flamurin e saj jo. I nisur nga ato që vëzhgova në flamur dhe nga ato që më tregoi Ethimi, do të mundohem të shkruaj historinë e tij.

Historia e flamurit është historia e një simboli. Lavdia e tij ka rrëmbyer fluturimthi nga lavdia e bandës. Ai e shoqëroi bandën në të gjithë rrugëtimin e saj legjendar, prandaj është i pandarshëm nga historia e saj.(Te plote do ta lexoni ne Diellin e printuar)

NE KERKIM TE BASHKEPUNIMIT PER SHKOLLAT SHQIPE NE ZONEN E TRE SHTETSHIT

by

Hidhen hapat e parë për jetëgjatësinë e shkollës shqipe në diasporë; shtimin e nxënësve, ngritjen e kualitetit dhe nivelit të mësimit të gjuhës shqipe, kulturës, traditës, historisë, sportit , këngës dhe valles, kulturës e artit tonë kombëtarë, nëpërmjet mësimeve plotësese me fëmijët shqiptarë në diasporë/

NGA BEQIR SINA, New York/

NEW YORK CITY : Ka ardhur koha që të ndryshohet kjo praktikë. Shkolla shqipe në diasporë duhet institutionalizuar, ashtu si kan vepruar ose veprojnë edhe komunitetet e tjera . Deri më sot shkollat shqipe në emigrim janë krijuar me mbështetjen e shoqatave, kishës dhe xhamisë, ose edhe me inisiativa krejt personale, me numër tepër të kufizuar nxënësish,  mënyra të tilla – por që dihet se nuk kanë pasur asnjëherë sukses, për tja arritur qëllimit .

Vetëm në Nju Jork,( Staten Island, Brooklyn dhe Bronx), që mbahen si qendrat shqiptare ku gjithmon ka pasur shkolla shqip, në 50 vjetët e fundit janë hapur e mbyllyr disa herë shkollat shqipe. Të vetmet shkolla që kan pasur deri tani kountinitet dhe sukses, kan qenë shkollat e hapura pranë kishës dhe xhamisë, të cilat  duhet theksuar se nuk kan pasur vetëm karakter fetar, por edhe kombëtar; aty është bërë mësimi i gjuhës shqipe, , historia, arti e kultura, sporti, si dhe janë mësuar këngë e valle shqiptare.

Por, tash që kemi dy shtete shqiptare, Kosovën dhe Shqipërinë, ministritë përkatëse dhe dy konsullatat e përgjithëshme, të këtyre dy vendeve në Nju Jork, të cilat kan hedhur ide dhe inisiativa të përbashkëta që :” Vështirësitë fizike për ndjekjen e shkollave shqipe për mesimin plotësues, si fillim në zonën e ashtuquajtur e Tri- Shteteve, ( mungesa e kohës, sigurimi i plan programeve për fëmijët e diasporës, sigurimi i mjeteve mësimore, dhe ndoshta edhe ndonjë ndihmë finanaciare,pra mungesa e fondeve),të bashkëpunojnë   në një Trup Konsultative/Kordinuese të Shkollës Shqipe, ose si quhen ndryshe këtu në Amerikë “Board of Education”

Kjo, sipas dy përfaqësuesve të shteteve tona, Ambasadorit Bekim Sjediu – Konsullit të Përgjithshëm të Kosovës, dhe zotit Dritan Mishto Konsulli i Përgjithshëm i Shqipërisë, në Nju Jork,:” Do bëjnë që ato( shkollat shqipe) të mos mbyllen, dhe të çelen sërish e kështu të tejkalojnë përballjen e tyre me vështirësi funksionimi, dhe mungesë të theksuar efekasiteti e cilësie. Përtej atij vullnetarizmit, apo ndonjëher edhe asaj egos personale, në emër të një patriotizmi folklorik, kërkohet që funksionimi të bëhet sipas një eksperience të përbashkët. Pra, institucionalizimi i këtyre shkollave dhe nismës për krijimin e një Brodi Edukativ ose një Trup Konsultativ/Kordinues të Shkollës Shqipe . Të cilat do të hartojn një plan program kërkesash i përbashkët, dhe me nivel i të gjitha këtyre shkollave, që do të orientojë në marrëdhënien së pari në mes këtyre shkollave dhe më pasë mes përfaqësuseve tanë të dy shteteve me këto shkolla, në diasporë.

Pikërishtë, për këtë qëllim u mbajtë në mjediset e Konsullatës së Përgjithëshme të Kosovës, në Nju Jork, të premten pasdite një takim bashkëbisedues me Drjetorë/përfaqësues të shkollave shqipe, të cilat veprojnë në zonën e Tri-Shtetshit, New York- New Jersey- dhe Connecticat.

Në këtë takim morën pjesë Zera Musliu dhe Gonxhe Meta nga bordi i Shkollës shqipe pranë Fondit të Përbashkët Shqiptar në qytetin e Patersonit në New Jersey, Mustafa Qose Drejtorë i Shkollës Shqipe në Bronx dhe Qemal Zylo Drejtorë i dy i shkollave shqipe AlbaLife, në Brooklyn dhe Staten Island.

Qëllimi i këtij takimi ishte diskutimi mbi gjendjen momentale në shkollat Shqipe që veprojnë në këtë Tre-Shtetësh, nisma për themelimin e Trupit Konsultativ/Kordinues të Shkollës Shqipe të cilat veprojnë në zonën e Tri – Shtetshit – New York, New Jersey dhe Connecticat, vështrimet e paraqitura në pytësorin dhe rekomandimet e dhëna, plani i punës si dhe mbështetja nga Konsullata e Përgjithëshme e Shqipërisë dhe Kosovës.

Ambasdori Bekim Sjediu, Konsulli i Përgjithshëm i Kosovës në Nju Jork, i cili udhëhoqi këtë takim tha në fillim të fjalës së tij  se në radhë të parë, ai dëshironte të vlersojë rolin dhe kontributin e diasporës në ruajtjen e indetitetit tonë kombëtar. Dhe, njëhereshit të vinte në pahë atë punën e madhe që kan bërë deri tani këto shkolla të, cilat si u shpreh ai jan të vetmet që po punojn me gjenerata e reja në komunitetin shqiptarë.

Më tej ambasadori Sejdiu, sqaroi se :”Ideja jonë, është që këtë bashkëpunim të cilin e kemi pasur deri tani me mësimin e gjuhës shqipe në diasporë, nga dy shtetet tona – Shqipëria dhe Kosova, t’a konkretizojmë , dhe kjo do të varet më shumë nga ju ” iu drejtua ia pjesamrrësve në këtë takim.

Në këtë aspekt, nëvizojë ai ne si konsullata kemi një ide që të krijojmë një Trup Kosultativ ose Bord Edukativ me shkollat shqipe, në New Jersey, Connecticut, dhe New York , ku jeton edhe pjesa më e madhe e komunitetit shqiptarë të Amerikës.

Dhe, që nëpërmjet këtij Trupi Konsultativ dhe nëpërmjet një strategjie të re, të cilën do ta diskutojmë edhe në një takim që parashihet të mbahet më fund të prillit me Ministrinë e Diasporës, duam ta bëjmë edhe më rezultative mbarvajtjen e shkollave shqipe në diasporë.

“Ne mendojmë , u shpreh Sejdiu, se ka ardhur koha për të krijuar një mekanizëm që do formalizojë dhe do të koordinojë sadopak punën mes shkollave shqipe, të paktën në zonën që thirret e Tri-Shteteve, dhe që përfshinë New Jersey,dhe New Yorkun dhe Connecticut .Kjo, sipas tij do tua lehtësojë edhe më shumë punën e këtyre shkollave, por do të ketë edhe më shumë efikasitet, mbasi afektet e kësaj pune, tha ai do të jenë të varura nga shkëmbim eksperiencat e punës suaj me shkollat. Dhe ideja dhe qëllimi ynë pra i Konsullatës së Kosovës dhe asaj së Shqipërisë, është fare e qartë për të i ndhmuar dhe bërë sa më kualitative, dhe me jetëgjatësi këtë mision që keni marë për hapjen e shkollave shqipe” u shreh Sejdiu.

Më pas fjalën e mori Dritan Mishto, Konsulli i Përgjithshëm i Shqipërisë, në Nju Jork, i cili tha se duke e ngritur në një nivel të till të komunikimit dhe bashkëveprimit shkollën shqipe në diasporë , ska dyshim që do të rritet efektiviteti i shkollës shqipe, por edhe prindërit dhe fëmijët do të jenë më të interesuar për të sjell fëmijët e tyre në këto shkolla.

Për këtë zoti Mishto, mendon se edhe shkëmbimi i eksperiencës mes shkollave, s.p.sh kemi shkollën shqipe të Patersonit që ka 25 vjet, apo edhe të shkollave të tjera që jan hapur 20 apo 30 vjet më parë në Bruklin, Bronx, e Staten Island, do të sjellën një risi të re në zhvillmin e shkollës shqipe në diasporë.

Kurse  krijimin një Trupi Konsultativ ose Bordit Edukativ , zoti Mishto e sheh si diçka krejt normale edhe nga ana administrative, për të siguruar edhe fonde por edhe libra dhe mjetet e tjera, që sipas tij, do të vijnë në rend të parë me kërkesa të përbashkëta.  Mishto, tha jo si po veprohet deri tani – kur secili ka kërkesat e tij dhe vepron jashtë këtij konteksti që mendojmë ne – Pra, mendon ai të krijohet Trup Kordinues ose Bord Edukativ që do të jetë ai i cili do të formulojë kërkesat dhe do të përgatisë sipas eksperiencës së tyre dhe plan programet e përshtatëshme për shkollat në disaporë.

“Unë mendojë, tha konsulli Dritan Mishto, se duhet dalë nga ai ngërçi që po punon aktualisht çdo shkoll këtu, sipas atyre karakteristikave që keni krijuar ju vetë, dhe pavarësisht se si i keni themeluar dhe se si funksiononi ju, mendojë se në këtë shkolla ne duhet të kalojmë tash të gjithë bashkë në një ide të tillë për të ia arritur edhe qëllimit. Dhe, për të patur një zë të vetëm për t’u përfaqësuar edhe para shtetit amerikan, me kërkesat për ambjent dhe ndoshta edhe për ndihmë financiare. Kjo ide, u shpreh ai gjithashtu lehtëson edhe dy shtete tona – ministritë përkatëse për të gjetur një “gjuhë’ të përbashkët komunikimi në rradhë të parë, mes vetit dhe pastaj për të vazhduar me një program më adekuate ashtu si e kërkon edhe koha.”

Në fund e morën fjalën edhe Zera Musliu dhe Gonxhe Meta, Mustafa Qose dhe Qemal Zylo të cilët folën për shkollat e tyre, vështërsitë që po përballen, dhe dhanë mendimet e tyre, lidhur me nismën e Konsullatës së Përgjithëshme të Shqipërisë dhe Kosovës, për themelimin e një Trupi Konsultativ/Kordinues të Shkollës Shqipe në zonën e Tri – Shtetshit –

Me, konkluzionin që bëri konsulli i Kosovës Fatmir Zjami, se :”Me themelimin e një Trupi Konsultativ përveç se do të mundësohet komunikimi më i mirë ndërmjet shkollave shqipe, gjithashtu, do të përfaqsohen në mënyrë më të denjë interesat e shkollave, nga mbështetja insitutucionale e Misioneve të Shqipërisë dhe Kosovës dhe Ministrive përkatëse, si dhe të auoriteteve lokale të këtyre shteteve”, u mbyll ky takim për t’ja lënë rradhën takimeve të tjera.

FINANCIERI REBEL I PERMETIT

by

Realitete të kryqëzuara në romanin“Financieri rebel i Përmetit” i shkrimtarit Muçi Fezga/

Nga Kujtim Mateli/

Muçi (Mustafa) Fezga, (lindur më 6 dhjetor 1939 në fshatin Xhanaj të Përmetit) njihet si studenti i shkëlqyer  i fakultetit të Matematikës të Universitetit “Lomonosov” të Moskës (MGU), si dhe   pedagog i matematikës së lartë në Institutin e Lartë Pedagogjik “Aleksandër Xhuvani” në Tiranë. Si pedagog i  këtij Instituti, ai bëri botimin e parë të  tij në dy vëllime.

Ka botuar shumë tekste shkollore dhe vazhdon të shkruajë pa u lodhur për të plotësuar serinë e botimit online “Kjo është matematika ime” për klasat 1-5 të shkollës nëntëvjeçare.
Po talenti i tij do të shfaqej në një fushë tjetër që siç duket qëndroi i fjetur deri pak vite më parë. Ka shkruar disa tregime e novela ku mund të përmendim: “Vija e trëndafilave”, “E the bukur, Abas” apo  “24 orët e para…” si dhe novelat: “Mësuesi i Gorumit”,  dhe “Aksioma e pestë”.
Ka përfituar shtetësinë austriake.

Banon familjarisht në Baden të Austrisë.

Këto ditë doli para lexuesit me romanin e tij të parë:“Financieri rebel i Përmetit”.
****
Ngjarjet e romanit  zhvillohen në dy luginat më të bukura të Shqipërisë jugore: në atë të Drinosit ku qyteti i Gjirokastrës  ngjason me një shqiponjë që ngrihet në fluturim dhe në Luginën e Sipërme të Vjosës ku hijeshon Përmeti, që njihet si qyteti trëndafilave. Të dy këto lugina  dëshmojnë një qytetërim  tepër të lashtë. Mitologjia shënon për këto dy lugina se kanë qenë djepi i lindjes së shoqërisë njerëzore. Realiteti dhe mistikja ndërthuren me njëra-tjetrin duke na dhënë tablonë e një qytetërimi me rrënjë në disa mijëvjeçarë para lindjes së Krishtit.
Fill pas Çlirimit të vendit, Shehat Aliu, personazhi kryesor i këtij romani, do të vendosej në Gjirokastër me detyrën e shefit të Financave. Ishte në një nga pozicionet kyçe, nëpër duart e të cilit do të qarkullonin vlerat monetare të shtetit shqiptar për qarkun e Gjirokastrës. Me dashje apo pa dashje do të vihet në qendër të vëmendjes. Tregëtarë që do të tatoheshin, zyrtarë të lartë që donin të pasuroheshin. Shehat Aliu u gjend në shoqërinë e drejtuesve më të lartë të rrethit. Autori ka arritur që t`i individualizojë personazhet e romanit duke i tipizuar sipas cilësive të grupeve shoqërore që përfaqësonin. Në zyrat e shtetit po hynin gjithë ata që kishin qenë pjesë e formacioneve partizane. Po të tjerët?
Disa do të tatoheshin deri në shkatërrimin e tyre e do të burgoseshin si njerëz që i kishin pirë gjakun popullit. Pjesa tjetër do të mbante përjetësisht damkën e bashkëpunëtorit me armikun apo të indiferencës, kur të tjerët luftonin. E gjithë shoqëria shqiptare, megjithëse  e rralluar nga flakët e Luftës, dalëngadalë po kategorizohej dhe secili po e gjente veten në një grup shoqëror jashtë vullnetit të vet.
Në zyrat e shtetit, aty në Gjirokastrën e Çerçiz Topullit e Avni Rustemit, u bë i pari i vendit Rrapi, që nuk dihej se nga vinte, veç dinin për të se kishte luftuar. Rrapi, është mishërim i vijës së Partisë për të mbledhur të tijtë në tufën e vet. Të tjerët, jashtë tufës së Rrapit, do të luftonin vetveten gjersa të asgjësoheshin nëpërmjet luftës së klasave. Megjithatë, dogma që i vinte nga i pari, atje Lart, për luftë të ashpër klasore, nuk e thau krejtësisht shpirtin e tij njerëzor.

Sofia, një tjetër personazh i këtij romani, paraqet tiparet më të mira të gruas gjirokastrite dhe të asaj shqiptare. Ajo sakrifikon edhe veten, që të tjerët të mos bëhen pre e së keqes. Lidhja e Shehatit me Sofinë është lidhje e sinqertë midis kolegësh. Në një mjedis ku, për t`u ngjitur më lart, shkelej mbi njëri-tjetrin, figura e Sofisë do të mbetet shpirti i dëlirë i gruas shqiptare. Me këtë figurë, autori ka mundur të skalitë modelin e gruas që di të mbijetojë edhe në situata të vështira.Po nuk mungojnë edhe momente që do të bëheshin shkak  për një lidhje dashurie midis Shehatit dhe Sofisë. Po ajo njohje ishte shumë e vonshme për ta. Tashmë Shehati e kishte krijuar familjen e vet.
I kundërt me Rrapin dhe Sofinë na jepet kryetari i komiteti të Gjirokastrës, z. Mero.
Një njeri i parsimuar dhe që i mungonte dhe dëshira të shkollohej, ngjiti shkallët e pushtetit për luftën që bëri. Po teksa mblidheshin florinjtë e tregtarëve, një mendim i lindi nga skutat e errëta të ndërgjegjes, në fillim i mjegullt, gjersa më në fund u formësua në dëshirën që një pjesë të vogël të tyre ta kishte për vete.
Po si? Rruga e vetme nëpër të cilën do të kalonte, ishte ajo e bashkëpunimit me Shehat Aliun. Këtu fillon dhe ngjizet konflikti i Shehatit me këta shtetarë me të cilët do të luftonte pa bërë kompromis.  Kryetari Mero simbolizon njeriun e lidhur me pushtetin në të gjithë segmentin e tij deri në qendër. Rrjeti i lidhjeve të tij mafioze kishte depërtuar deri te Vila e Kuqe në qytetin e Përmetit. Brenda këtij segmenti, nga baza deri në qendër, do të zhvillohet një luftë e ashpër. Njerëzit servilë do të dinë të mbijetojnë. Të ndershmit do ta kenë të vështirë ekzistencën  brenda këtij segmenti me tipare mafioze. Në këtë segment, edhe pse është bërë pjesë e tij, nuk mbijeton dot  Shehat Aliu. E detyrojnë të lërë Gjirokastrën. Në Përmet do të gjejë të tjera monstra. A do të mbetet e pastër figura e tij në atë qytet kampion të tolerancës e mirëkuptimit?
****
Shehati e gjeti Përmetin në në një situatë të ndryshme nga ajo e Gjirokastrës. Këtu lufta klasore ishte e butë, por ishte e ashpër midis dy vilave që sundonin Përmetin: Vila e Kuqe dhe Vila e Bardhë. Vila e Kuqe përfaqësohej nga Theofani, Sekretari i Parë, ndërsa Vila e Bardhë nga Bekimi, Kryetari i Komitetit.   Kush do të fitonte në këtë dy luftim? Anën e kujt do të mbante Shehati?
Ngjarjet në roman e mbajnë gjallë kureshtjen e lexuesit për të ditur deri në fund , jo si do të përfundonte ky luftim midis dy vilave, por si do të përfundonte jeta e një njeriu të thjeshtë që jeta, pa dashjen e tij, e kishte përfshirë në vorbullën e këtij dy luftimi.
Një galeri e tërë personazhesh jepen në këtë roman. Njerëz të dyluftimit, por edhe njerëzit e thjeshtë që mbanin radhën e qumështit.  Bisedat e tyre ishin kronika e ditës që sapo kaloi në qytetin e bukur buzë Vjosës. Madje edhe Dumi, njeriu gjysmë i çmendur i këtij qyteti, nuk mbetej jashtë kësaj qerthulle  thashethemesh.
****
Po ata atje lart, që ishin maja e Olimpit për Shqipërinë dhe Përmetin, do të dinin që këtë dyluftim mes zotash (kujtojmë se shpesh edhe perënditë klasike luftonin me njëra-tjetrën) ta zhvendosnin në një drejtim tjetër. Përmeti nuk po e zhvillonte luftën e klasave, madje ky front nuk ishte hapur ende në Përmet. Kishte apo nuk kishte dhe Përmeti armiq?  Luftonin apo nuk luftonin komunistët në Përmet për të mbrojtur vijën e partisë? Duhej hapur fronti. Po ku do ta çelnin së pari?
Atje në Bregas, në atë fshatin e vogël që shtrihej në pjerësinë e shpatit kodrinor  të Tajlarës, ishte një njeri i dyshimtë. Dyshimi i parë ishte se si ai njeri kishte arritur ta priste dorën e të bëhej i rrezikshëm për pushtetin popullor. Ky ishte Ganiu i Bregasit.
Të rinjve të sotëm do t`u duket sikur autori nuk është shumë i besueshëm kur ka zgjedhur për armik një njeri që jetonte i vetmuar në një fshat të largët dhe madje me një dorë. Po realiteti i atyre viteve na thotë se armiqtë e Partisë nga kjo kategori njerëzish përzgjidheshin. Njerëz pa mbështetje që, me goditjen që do t`u bëhej, të mos dëmtoheshin shumë njerëz të tjerë.
Romani “Financieri rebel i Përmetit”, na sjell pamje të gjalla të atyre viteve. Janë pamje që të trondisin me pasojat e kësaj lufte klasore.  Kureshtja se si do të përfundojë kjo luftë mes dy vilave e mban gjallë kureshtjen e lexuesit dhe faqet e librit shfletohen njëra pas tjetrës në pritje të një përfundimi. Libri është i mbushur me skena e mbresa nga jeta duke paraqitur me realizëm realitetin shqiptar të pas Luftës.
Shkrimtari i talentuar Muçi  shtron para lexuesit  disa nga çështjet themelore të atyre viteve. Partia depërtoi thellësisht jo vetëm në jetën ekonomike të qytetarit të atyre viteve, por edhe në qelizën bazë të shoqërisë, në familje. Konflikti i dy vilave erdhi si rezultat i depërtimit të vijës së partisë edhe në çështjet familjare. Bekimi, Kryetari i Vilës së Bardhë kishte për grua motrën e Theofanit, Sekretarit të Parë të Vilës së Kuqe.
Ky pozion i Theofanit edhe në familjen e Bekimit u bë i padurueshëm dhe çoi në shpërbërjen e kësaj familjeje. Autori nëpërmjet këtij rasti, arrin të përgjithësojë të gjitha ato raste të shumta ku partia pyetej, nëse duhej të merrej për grua një vajzë apo jo. Partia pyetej nëse duhej ta ndaje gruan apo jo. Autori këto të vërteta historike të periudhës së pas Luftës ka mundur t`i kthejë në të vërteta artistike. Njeriu i pas Luftës i shtrronte shpesh pyetjen vetes si në tragjeditë e Shekspirit: kam apo nuk kam leje të bëjë dashuri?!
****
Një tjetër temë e rëndësishme që trajtohet në këtë roman është ajo e njeriut  karierist që, për të arritur dhe një ofiq më lart, nuk pyesnin as për të afërmit e tyre. I tillë është dhe Novruzi, Shefi i Policisë së Këlcyrës. Për ta vënë në provë për besnikëri ndaj partisë, i kërkojnë që një kushëririn e vet, atë Ganiun fatkeq me një dorë, atje në fshatin e vogël të Bregasit, ta shpallte armik.
Kjo ishte prova e parë për Novruzin. Provë e vështirë, por nuk ishte dhe fare pa përvojë. Në mbledhje të ndryshme, sa herë që të afërmit e tij kishin bërë ndonjë gabim, ishte i pari që ngrihej e i kritikonte duke mos u lënë gjë pa thënë për të treguar se ishte njeri i drejtë dhe njerëz si ai i duheshin partisë. Këto raste, Novruzi i mbante shënim që t`i paraqiste kur t`i jepej rasti si shembuj besnikërie. Po këto kishin qenë gjëra pa shumë zarar. Pas mbledhjes, secili shkonte në shtëpi dhe të nesërmen, fillonte sërish njësoj dita që vinte. Këtë herë ishte ndryshe.
Po porosia duhej zbatuar pa dhënë asnjë shenjë lëkundje. Kur i thanë zgjidh një biopis (njeri me biografi të pistë) po të jetë nga gjaku yt, nuk kishte dhënë shenja ngurimi.
Këto vite të pas Luftës kishin diçka të ngjashme me kohët e vjetra. Edhe atëhere ndërtonin kala dhe ura, por ato nuk u qëndronin pa bërë flijime. Ishin vepra të mëdha, ndaj dhe flijimet nuk kishin si të mungonin.  Kishte ardhur përsëri koha të përsëritej historia. Që të qëndronin themelet e pushtetit  që po ngrinin komunistët, duheshin flijime. Flijuesishit ishin të paracaktuar. Ata do të merreshin nga biopisët. Po kjo përzgjedhje nuk ishte pa kushte. Personi që do të përzgjidhte, ishte mirë që biopisi të ishte nga njerëzit e gjakut të tij.
Kish ardhur koha dhe për Novruzin të tregonte besnikërinë e tij. Tek njerëzit e gjakut të tij ndodhej një biopis. Si ta do ta flijonte?
Në roman jepen detaje të kësaj akuze dhe lexuesi ndjek me ankth fatin e flisë. A do të mundej ai, njeri i pafajshëm, të mbrohej apo më mirë, a do të gjendej ndokush në organet e drejtësisë që ta mbronte nga ato akuza të padrejta? Njerëzit e thjeshtë të Bregasit kishin shpresë. Këto gjëra i shikonin si shpifje të  njerëzve që nuk ia duan të mirën njëri-tjetrit. Si shpifje të njeriut shpirtzi me emrin Novruz. Flisnin nën zë, në atë Bregasin e drobitur nga dimri që shkoi, ata njerëz të mirë që e shihnin veten ta paftë për ta mbrojtur Ganiun e gjorë,  përzier kjo dhe me një frikë që u rrinte vazhdimisht përsipër si grumbulli i reve të zeza  që kur dilte mbi Tajlarë, u shkatërronin të mbjellat .
Megjithatë, ata e ndienin se shorti i ra Bregasit të bënte flijimin e parë në rrethin e Përmetit për themelet që po hidhte koha e pas Luftës.
****

Ata Lart, në Tiranën e Kuqe, besonin se me zhvendosjen e konfliktit nga brenda partisë në terrenin konkret të luftës së klasave  atje në Bregas, do të pushonte lufta e Vilave. Po nuk ndodhi prashikimi i ekspertëve të Tiranës. Vila e Kuqe që kishte në dispozicion dhe Kryetarin e Degës, Dautin me nam të Përmetit, nuk i ndërpreu sulmet ndaj vilës së Bardhë.
Theo dhe Dauti kishin ngritur një rrjet mafioz për të përfshirë në të edhe kuadrot kryesorë të Përmetit. Ashtu si në një rrjetë peshkatari, kishin rënë brenda kësaj rrjete disa nga kuadrot, midis tyre dhe një femër: Dodona bukuroshe e Përmetit.
Zhvillimi i ngjarjeve në roman e sjell grykën e rrjetës edhe tek Shehat Aliu. Si do të vepronte ai?

Shehati kishte kohë që nuk udhëhiqej nga dogmat.  Dogma se lufta e klasave e çon përpara shoqërinë bëri që shumë njerëz të përlesheshin me njëri-tjetrin, duke besuar se vetëm kështu do të ishte mirë për shoqërinë. Vetëm kështu do të vinte përparimi. Në këtë rrjet mund të kishte rënë dhe Shehat Aliu. Po para se të dëgjonte zërin e dogmave, ai kishte dëgjuar një zë që i erdhi nga larg, zëri i prindërve dhe gjyshërve të tij.
Ky zë iu shfaq në imazhin e një Babai. Babai i besimit bektashi që është besimi i vetë Shehatit. Shehati dëgjoi atë zë dhe iu largua dogmave komuniste, megjithëse edhe vetë ishte anëtar partie. Në momentet e një përsiatje të thellë, kur gjumi i kaplonte sytë e lodhur mbi dosjet e shumta tek zyra e financës, atij i shfaqej Babai që i thosh ca të vërteta që do të jenë të përjetshme për shoqërinë njerëzore.
Shehat Aliu u ndodh dy herë rresht në grykën e rrjetës që kishte hedhur Dauti, Kryetari i Degës dhe Theofani, Sekretari i Parë i Vilës së Kuqe.
Hera e parë ishte kur i propozuan që të sillte  ca dëshmi rreth Ganiut të Bregasit si armik i Partisë. Hera e dytë ishte kur i kishin propozuar, që në cilësinë e sekretarit të partisë në Vilën e Bardhë, të shkarkonte  nga partia Kryetar Bekimin, si njeri imoral.
Nga brendësia e Vilës së Kuqe doli opinion që u përhap në të gjithë qytetin: Shehati nuk është më yni. Ishte koha kur shoqëria ishte ndarë sipas vlerësimit të Vilës së Kuqe: në njerëzit tanë dhe në armiqtë tanë.
Romani jep jetën që zhvillohej në qytetin e Përmetit aty rreh viteve `50-të. Njerëzit pyesnin njëri-tjetrin aty tek radha e qumështit se cili do të ishte fati i njërit dhe i tjetrit. A do të dënohej ndonjë ditë Theofani për të gjitha ato mëkate që kish bërë? Po një ditë dëgjuan se shoku Theofan ishte vlerësuar për punën që kish bërë dhe ishte ngritur në detyrë dhe po nisej për një post të rëndësishëm në Tiranë.
Po Bekimi? Si njeri që kishte ndarë gruan, nuk kishte vend më në Përmet dhe u nis me një detyrë të re në një qytet të  Shqipërisë së Mesme.
Të gjithë personazhet e romanit, kanë një jetë njerëzore e cila lëvizte brenda skemës: yni dhe jo yni.  Martesat filluan të bëheshin brenda këtyre dy grupimeve të mëdha që u nda shoqëria e atyre viteve. Filluan dalëngadalë që anëtarët e njërit grup të mos përziheshin me antarët e grupit tjetër sa herë që kishte gëzime apo hidhërime. Vetëm në disa raste lejohej që këto dy grupime t`i prishnin kufijtë midis njëri-tjetrit. Ishin rastet kur vinin ata nga Lart në përvjetorë e festa të mëdha. Të gjithë do të luteshin që Ai, i Madhi, të merrte nga ditët e tyre e këtë do ta thoshin me gjithë zemër, do t`u qeshte fytyra e do të përpiqnin fort duart.
Po çfarë ndodhi me Shehat Aliun? Nëpërmjet kësaj figure autori ka skalitur figurën e përmetarit, një figurë paqësore që rrezaton mençuri dhe dashuri. Veç në përfundim të romanit, lexuesi do të mbetetet disa momente i trishtuar për fatin e këtij njeriu që nuk e meritonte këtë fund.

 

JETË TË HARRUARA

by

PREFEKTËT E VLORËS NË 100 VITET E SHTETIT SHQIPTAR/ 

Nga Flori SLATINA*/-/ENVER MEMISHAJ NË NJË LIBËR TË RI./

 Sapo ka dalë në qarkullim, libri i studiuesit Enver Memishaj – Lepenica “Prefektët e Qarkut të Vlorës 1912 – 2012”.

Libri hapet me një vështrim të shkurtër historiko gjeografik të Qarkut të Vlorës, në kapitullin e dytë jepen jetëshkrimet e 43 prefektëve  që i shërbyen qarkut të Vlorës gjatë 100 viteve 1912 – 2012, në kapitullin e tretë jepet ligji mbi prektin dhe ne kapitullin e fundit jepen dokumenta historike.

*    *    *

Ky libër siç thotë autori në parathënie është shkruar:

Si një detyrim dhe nderim për shërbimet që nëpunësit e lartë të shtetit, prefektët i bënë vendit të tyre, pasi mungesa e kulturës e respektit dhe e vlerësimit të njeriut është shndërruar në një plagë të shoqërisë sonë.

Njëqint vjetori i pavarësisë ishte rasti më i mirë që autori të bënte homazhe të merituara ndaj 43 prefektëve që i shërbyen Qarkut të Vlorës gjate 100 vjetëve.

Autori pra u ka kthyer nderimin dhe vlerësimin e munguar 30 prefektëve, që i shërbyen vendit gjatë periudhës 1912 – 1944, jetëve të harruara nga komunistët.

Autori ka hedhur dritë mbi figura pothuajse të pa njohura nga publiku i gjerë si Refo Çapari nga Çamëria, Ahmet Durmishit, Vizhdan Risilisë, Vehip Runa, Lele Koçit etj

Autori gjithashtu është munduar jo pa sukses të ndriçojë jetën dhe veprën për ish prefektë për të cilët nuk është folur e shkruar, diku është mashtruar, diku është shpifur, diku janë mbuluar me heshtje dhe dijkut tjetër i janë dhënë vlera të pa merituara.

*   *   *

Libri fillon me prefektin e parë të emëruar nga Ismail Qemali, Refo Çapari nga Çamërie martire, që nuk arriti të merrte detyrën pasi shteti athershëm ishte rrethuar nga Greqia, vazhdon me Ahmet Durmishin, Nexhip Bashën, Fehim Leskovikun, Osmën Haxhiun, Seit Qemalin, Qazim Kokoshin, Qazim Koculin, Bajram Fevziun, Zenel Prodanin, Faik Bregun, Halim Gostivarin, Niman Ferizi, Qazim Bodinakun, Dulejman Çelën, Rustem Ymerin etj.Autori si ekonomist që është nuk ka harruar të bëje edhe një vështrim statistikor për 30 prefektët e periudhës 1912 – 1944, pra mbi fundin e pa meritur të prefektëve nga sistemi diktatorial komunist:Nga 12 prefektë që vdiqën në Shqipëri:

Dy prej tyre u burgosën: Zenel Prodani dhe Abedin Nepravishta, i internuar nga fashistët i burgosur dhe internuar nga komunistët dhe 7 të tjerë u internuan e persekutuan nga fashistët dhe komunistët: Fehim Leskoviku, Osmën Haxhiu, Faik Bregu, Rustem Ymeri, Rasim Kalakula, Abdurrahim Hoxha, Tafil Boletini etj.U pushkatuan me gjyq dhe pa gjyq 6 prefektë: Qazim Koculi, Niman Ferizi, Qazim Bodinaku, Zefa Kadare, Lele Koçi, Vizhdan Risilia.

Vdiqën në burgjet komuniste 3 prefektë: Qazim Kokoshi, firmëtar i Aktit të Pavarësisë, i dënuar tre herë me vdekje për Shqipërinë,  Ismet Kryeziu e Sadik Metra.

Vdiqën në emigracion 7 prefektë, tre prej të cilëve ishin shpalluar armiq populli:Vasil Kalluçi, Faik Quku dhe Vehip Runa.

Ranë dëshmorë për lirinë e vendit 2 prefektë: Seit Qemali u dogj në furrat e nazizmit gjerman së bashku me të birin dhe deri në vitin 2002 kur u shpall dëshmor, quhej armik populli dhe Dulejman Çela nga mati.

*   *   *

Në historinë e Vlorës kishte mbetur një boshllëk, jeta dhe veprimtaria e prefektëve boshllëk të cilin vjen ta mbushi Enver Memishaj me anën e këtij libri.Ky libër do të jetë edhe një apel për ta shpurë më tej punën e nisur nga Enver Memishaj për studimin e jetës së këtyre 43 burrave që i shërbyen Vlorës në kohë të vështira dhe kurdoherë u orjentuan nga e vërteta  dhe interesat e vendit të tyre.

Libri do të ngjallë interes për një masë të gjerë lexuesish dhe do të jetë melhem për plagët që sistemi diktatorila komunist u pati shkakëtuar pas ardhesve të ish prefektëve duke i vrarë, burgosur apo internuar ata.

Libri i z. Lepenica është një kontribut i rëndësishëm për njohjen e historisë së vendit tonë. Fare pak botime të tilla ka në fushën e njohjes së historisë  së institucioneve  dhe personaliteteve që kanë drejtuar shtetin shqiptar në nivele qëndrore dhe vendore. Z. Memishaj vendos kështu një tjetër monument në vargun e madh të studimeve që ai ka kryer gjatë viteve të demokracisë, të vlerësuara për seriozitetin shkencor dhe përkushtimin professional.

Libri është mbështetur mbi dokumenta arkivore, shtypin e kohës, kujtime të botuara, arkivi prefekturës dhe ish Komitetit Ekzekutiv i Vlorës, dhe është shkruar me këshillimin e autoriteve të njohura të kulturës si Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, Mjeshtër I Madh, Dr. Bujar Leskaj dhe Dr. Kastriot Dervishi si dhe reçenca  është bërë nga Prof. Dr. Alqi Naqellari, autoritet i njohur brenda dhe jashtë Shqipërisë.

*Gazetar e redaktor në gazetën 55 “, Tiranë

 

KUJTESA DHE LIRIA, RIKTHIM TEK VIRTYTET…

by

– duke dalë nga burgologjia… mes dy statujave amerikane -/

Nga Visar ZHITI*/

..ndërsa po të nisesha për këtu, në një shesh të Tiranës pashë shtatoren e (porsa)ngritur gjatë festimeve të 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, atë të një amerikani të madh, Presidentit  Wilson,  që doli në mbrojtje të të drejtave të popujve të vegjël dhe ndali copëtimin e  mëtejshëm të Shqipërisë. Dhe Shqipëria mbeti, aq sa ç’është sot, prej asaj ndërhyrjeje jetike dhe shteti i saj u fut tashmë në shekullin e dytë të punës.

Vështrimi m’u fiksua tek cilindri amerikan mbi kryet e shtatores, s’e di pse. Diktatori ynë, krahas borsalinës, kishte mbajtur dhe kokore sovjetike dhe kasketë kineze. Dhe i ngjeshi popullit helmetën, po mendoja, teksa e armiqësoi me botën dhe rrekej gjithë delir ta përgatiste të luftonte fillikat kundër SHBA-së dhe Bashkimit Sovjetik njëkohësisht dhe të fitonte, sepse kishte në duar armën e marksizëm-leninizmit. Absurditet dhe marrëzi vrastare, thashë me vete dhe pashë përsëri nga shtatorja e Wilsonit. Bronz i kujtesës, metaforë e mirënjohjes, mërmërita. Ky imazh nuk do të më ndahej gjatë udhës qiellore për në Nju-Jork. Ndërsa ai copëtim i pakryer i trojeve tona sikur kaloi në mëndësinë tonë si kompleks, preku dhe mishin e gjallë të jetës dhe, kur ne nuk po na copërlonin të huajt, po ia bënim vetes.

Por unë, edhe pse vij këtu si kujtim i një dhëmbjeje në gjyqin e Nju-Jorkut, ku do të dënohet moralisht diktatura, i ftuar nga organizata “The Freedom House”, me president z. Muç Xhepa, (bashkarisht falenderoj dhe ata që mundësuan ardhjen dhe ndejtjen time, z. Zef Balaj, bashkëvuajtësin tim z. Esat Coku, znj Engjellushe e Jadigjar Luzaj dhe familjen Seferi), ndërkaq do të doja të flisja për ndryshimet që bën jeta shqiptare, për ato metafora aq të befta, ndoshta nga që kam qënë dënuar për metaforat. Ja, burgu ynë u shndërrua në kujtesë, në burgologji dhe koha duhet të shkëputet ende më tepër nga psikoza munduese e së kaluarës, pa e harruar. Vërtet ka patur bëma dhe ndodhi të atillë paradoksale në një kohë aspak të largët, madje ngjitur me tonën si pas një Muri Berlini tashmë të shëmbur, kur nisi sundimi i fitimtarëve të pas Luftës II Botërore. Erdhën si çlirimtarë duke sjellë robëri më të rëndë. Duke përshtatur përdhunshëm një doktrinë gjysmake, utopi mizore, që gjakonte me gjak të krijonte rendin e ri, në fakt që të ruanin sundimin e tyre, socializmin real të njeriut të ri, pa virtytet vetanake dhe të përhershme. Nuk po lejohej asgjë, as fantazia, ishin rrëmbyer pronat dhe mundësitë, madje as jetën e as vdekjen nuk i kishe të tuat, por të shtetëzuara nga ai revolucion i paqartë, çapraz. Dhe më përpara se të hapnin universitete, hapën burgje. Dhe u shndërrruam në burgun më të madh, duke qenë vendi më i vogël në të gjithë perandorinë komuniste.

Si nëpër nënkatet qerthullore të ferrit, hidheshin rregullisht kundështarë e disidentë e viktima e dënoheshin dhe ide e besime, por dhe libra e lexues të tyre, biblioteka, po, po ngrehina bibliotekash dhe ato të teatrove bashkë me dramat, festivale këngësh, peizazhe dhe piktorë të tyre, le më pastaj që janë dënuar dhe varret. Të vdekurit e mëdhenj donin t’i vdisnin ende më shumë. Ja, poetit Gjergj Fishta, “Homeri i fundit” në Ballkan, i propozuar dhe për çmimin “Nobel”, do t’i prishnin varrin dhe do ia hidhnin eshtrat në lumin Drin. Një kundërshtar si ai s’duhej të kishte kohën e pas vdekjes, duhej të zhbëhej për komunistët. Dhe kështu bënë dhe me të tjerë, të gjithë të pushkatuarit, të shuarit burgjeve s’duhej të kishin varre.

Ndërkohë diktatura kultivonte inteligjencien e saj, ku bënin pjesë dhe shkrimtarë dhe i mirëmbante ata ashtu si policinë, fabrikat e armëve apo fermat, teksa komplotonte ta zëvëndësonte Zotin me veten e vet, për rrjedhojë dhe kishat e xhamitë me komitetet e partisë dhe ato ekzekutive dhe klerikët i burgoste ose dhe më keq. Dhuna permanente në fund të fundit ushtrohej po me inteligjencë, jo vetëm me policë, me kundërkulturë kundër kulturës, me shërbimet perfekte të mediokritetit ideokracisë dhe sistemit totalitar.

 NË TEMPULLIN E KUJTESËS

Duhet të kthehemi herë pas here. Është njohje e së vërtetës, e vetes si individ dhe shoqëri, si komb dhe histori, që shumëçka të shndërrohet në përvojë dhe profilaksi, me qëllim që të mos përsëritet e keqja dhe të dimë që ëndrra e thyer të përtërihet e të bëhet sa më parë vepër e të prekim të ardhmen. Janë të domosdoshme “Shtëpitë e lirisë”, si vatra me zjarrin e çështjeve, jo me hirin. Jo vetëm të flasim për ç’ka ngjarë, por prej tyre të nxjerrim dukurinë.

Ja, në vendin tonë teatrot dhe kinematë ekzistuese, me të mbaruar lufta, i shndërruan në salla gjyqesh. E pa imagjinueshme. Në mesjetë ka patur një ide kësisoj, Theatrum mundi, që e shihte botën si një teatër, ku njerëzit kthehen në aktorë. Komunizmi shqiptar bëri të kundërtën. Në skenën e Teatrit Kombëtar u vendos trupi gjykues, jo me aktorë, por me komisarë dhe komandantë të luftës, Përballë intelektualë, deputetë, gazetarë e shkrimtarë mes tyre, patriotë të gjithë, ata që ishin kundërshtarë, por që sistemi i shihte dhe i trajtonte si armiq që duheshin vrarë. Në llozhat lart rrinte Enver Hoxha, ndiqte gjyqin dhe ndoshta dora zgjatej për monoklin siç bëjnë nëpër opera në Perëndim dhe kapte revolverin.                  Në altoparlantët jashtë nëpër rrugë të qyteteve të vendit dëgjoheshin gjyqet si gjëmime, si kërcënim. Binin copa fjalësh, emra. Dënoheshin me burg e pushkatim nga ata burra që kishin sjellë historinë e Shqipërisë deri aty. Ndërpriteshin jetët e tyre.

Mendo pastaj se si do të ishin dramat që do të viheshin në ato skena, realizëm socialist acarues, më shumë propagandë dhe s’dihej se sa art mbartnin. Dhe absurdi shkoi më në absurd, u arrestuan dhe metaforat, nuk lejoheshin në letërsi, kur në realitet të llahtarisnin.

 “SHQIPËRIA QË SHTYPEJ”

..megjithatë guxoi dhe u ngrit. Kryengritja e Postribës. Me të drejtë kujtohet se vetëm 19 ditë zgjati ajo që historia e re e quan Revolucioni Hungarez i 1956-ës, ndërsa maleve të Shqipërisë do të vazhdonin betejat me armë në dorë mbi 10 vjet të tjera rresht. Përrenjtë sillnin gjakun e tyre, edhe kufoma.

Në burgjet tona politike pati dy revolta masive, ajo e Spaçit, ku u ngrit Flamuri Kombëtar, nga vëllezërit Coku me shokë, i sajuar nga një këmishë me gjak, pa yllin e komunizmit dhe përsëdytja e saj në Qafë-Bar, të vetmet në të gjithë perandorinë komuniste, ku u ridënuan të dënuar, dhe me pushkatime, pastaj u dënuan dhe vetë burgjet. Edhe ushqimit i hidhnin sodë sapuni për vdekje jo dhe aq të ngadalta. Nga që duhej të vazhdonim punën nëpër miniera gjithandej.

           Në një farë mënyre ne të gjithë jemi si pas vdekjes.               

Diktatura urren dhe shprish dhe donte që shumëçka të fillonte nga e para me to, prandaj dhe zhdukte atë që kishte qënë e para më parë. Harroi dhe dënoi firmëtarët e Pavarësisë, themeltarët e shtetit të ri shqiptar, patriotët, qëndresën e kundër pushtimit fashist, armët që u zbrazën në bregun shqiptar nga Mujo Ulqinaku dhe Abaz Kupi me shokë, të cilat ishin të parat në Europë në luftën kundër nazi-fashizmit, sakrificat e atyre nën pushtim për të mbrojtur vendin, duke luftuar dhe me forma të tjera në mbështetje të qëndresës.

Thënë shqip, diktatura përqafimet e tjetrit i quan mbytje, kurse mbytjet e saj i quan përqafime. Diktatura nuk di të bëjë paqe me historinë, prandaj dhe e ardhmja s’ka paqe me të.

Si shkrimtar këtu është rasti të kujtoj me nderim të dhëmbshur nismëtarët, autorin e romanit të parë shqiptar Dom Ndoc Nikaj, të cilin e futën në burg në moshën 82 vjeçare si kundërshtar të regjimit, ku dhe vdiq pas 5 vjetësh.

Dhe tragjedianin e parë Et’hem Haxhiademi e helmojnë një javë para lirimit nga burgu. Në burg çuan dhe autorin e librit të parë me kritika, shkrimtarin Mitrush Kuteli, themelues i tregimit modern shqiptar së bashku me Ernest Koliqin, por ky i dyti i shpëtoi dënimit, kishte mbetur në Itali, ku dhe themeloi në Romë katedrën universitare të albanalogjisë. Në atdhe u dënua vepra e tij, u ndalua dhe dënohej lexuesi i tyre. Po edhe ai e dënoi diktaturën komuniste duke shkruar mes të tjerash dramën profetike, e para dhe e vetmja e këtij lloji, “Rrajët lëvizin”, ku si një anti-Oruell, me të cilin ishte moshatar, parashikoi, si asnjë shkrimtar tjetër në të gjithë Lindjen, rënien e komunizmit, që e filloi tatëpjetën pothuaj kur ai e përllogariti artistikisht, në vitet ’70 të shekullit të kaluar.

Edhe gruan e parë shkrimtare, Musine Kokalari, lauruar në Romë, disidenten e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeluese e një partie social-demokrate, e burgosën, më pas e internuan, ku punoi si punëtore në ndërtim dhe vdiq e vetmuar, ndërsa kamioni i llaçit, pa funeral, e hodhi në gropën e hapur për të. Kurse një shoqen e saj, Sabiha Kasimati, biologe e lauruar në Torino, e pushkatuan mes një grupi burrash kundérshtarë.

Dhe emra të tillë prometeanë u zëvëndësuan me emrat që përzgjidhte diktatura, të skifterëve që hanin mëlçitë mitike të realitetit. Tjetër, të gjithë ata patriotë që kundërshtuan fashizmin dhe u internuan në ishullin Ventotene, me t’u kthyer në atdhe që të vazhdonin luftën, përfunduan keq, o i vranë pas shpine, o u vetëvranë, o u bugosën, o mërguan. E theksoj, të gjithë. Sepse nuk duhej të kishte luftëtarë të tillë para datës kur diktatori Enver Hoxha iu bashkëngjit komunistëve dhe jugosllavët krijuan një parti në Shqipëri në shërbim të interesave të tyre duke ngulur atë në krye. Dhe patriotët do t’i caktonin ata.

Prandaj ata që qeverisën vendin në kohën e pushtimeve, që bashkëpunuan me pushtuesin në dobi të atdheut, e theksoj, në dobi të atdheut, kur kolaboracionizmi ishte nevojë e detyrueshme për të shpëtuar jetë sa më shumë, identitet dhe aspirata, patriotë e njerëz të ditur, konsideroheshin tradhtarë. Por ata nuk tradhtuan atdheun, ishte atdheu që do t’i tradhtonte ata më vonë, më saktë sundimi i kuq, që do të identifikohej dhunshëm me atdheun. Kurse klika e Enver Hoxhës, kur Shqipëria s’kishte pushtues, punonte në dëm të njeriut shqiptar, të cilësisë së jetës së tij shpirtërore dhe ekonomike, pra të vëndit e në dobi të atyre që nuk donin të kishte Shqipëri ose të ishte shtojcë e ndonjë federate ngjitur a e përunjur, pra ajo klikë duhej të ishte dënuar patjetër. Më shumë se sa neve, që u persekutuam prej tyre, kjo do t’i duhet së ardhmes, brezave që të besojnë se e keqja ndëshkohet, ndryshe ajo fiton imunitet dhe bëhet më e fortë se drejtësia. Po çdo e ardhme fillon me të tashmen.

  QËNDRUAM ME Ç’MUNDËM                                                                             

… kur fironin mundësitë e kundërshtimeve, u përdorën dhe përbetimet, shpërndarjet e trakteve të vetmitarëve guximtarë, por dhe metaforat, heshtja folëse. Edhe e fundit, vdekja. Ashtu siç u vetëflijua në burgun famëkeq të Burrelit intelektuali patriot Xhevat Korça, studiues dhe autor dhe ministër arsimi, i pari që kishte kërkuar duel ndaj dikujt që kishte fyer Shqipërinë tonë, një gazetari zviceran, i cili u tërhoq duke kërkuar falje. Dhe kur diktatura e burgosi, ai nisi të parën grevë urie, që sipas Sollzhenicin, është armë e pastër morale. Nëse nuk lejonin të jetoje me dinjitetin e njeriut, ai vendosi të tregojë se do të vdiste si i tillë, si një martir i heshtur tashmë, sfidant. Teksa shuhej madhërishëm, ai na la amanetin e pashkruar se ideali i jetës është më i fortë se jeta nën diktaturë. A nuk kishte vrarë veten si shenjë e rëndë qortimi ndaj luftës vëllavrasëse dhe pedagogu Safet Butka, ashtu siç kishte bërë dhe shkrimtari i famshëm Stafan Cvag, kur po triumfonte nazizmi, megjithëse ishte një kontinent larg?

Nderim për ata intelektualë të lartë, që dinë të luftojnë, por nuk dinë të vrasin njeriun. Përdorin Fjalën dhe Idetë.

Gjuha, dënohet dhe ajo. Dua të them diçka, që lidhet me të. Kur poetin Frederik Reshpja e pyetën nëse e pranonte akt-akuzën, jo, u tha duke e dridhur, nuk e pranoj. Pse? Sepse ka gabime ortografike!  Kundër-akuzë e rafinuar. E para dhe e vetmja. Pra, po na dënonin të vrazhdëtit, ata që nuk dinin të shkruanin gjuhën e tyre. Nga ky kompleks ata arritën të bëjnë masakra dhe me gjuhën si organ, fizikisht, ja, duke ia nxjerrë me zor nga goja Dom Mark Hasit dhe pasi ia shtrinë mbi tryezën e torturave, i ngulën thikën përsipër. Gjuhës(?!). Folë, pse nuk flet, i ulërinin. Ky akt sikur parandillte metaforikisht atë që do të ndodhte me gjuhën shqipe. Tharjen. Pra dhe tharjen e mendimeve. Do të vendosej kështu standarti zyrtar, si me thikë, ku një kongres do ta quante gjuhë letrare, duke lënë jashtë mbase gjysmën e thesarit të dialekteve, sidomos të gegërishtes dhe gjuhën liturgjike të shqipes. Natyrisht që askush nuk mund të jetë kundër gjuhës letrare, por ajo nuk duhej të vinte si ndërhyrje e partisë së diktaturës.

Po të shfletojmë dosjet, kancelaria e diktaturës në fillimet e veta i ka shkresat të shkruara keq, shëmtueshëm, me gabime të rënda jo vetëm drejtshkrimore. Me përmirësimin e shkrimit në vite, u përmirësuan dhe përgjimet, përndjekjet, u bënë më të rafinuara, lufta e klasave u bë profesion dhe makineria e dhunës punonte perfekt, e vetmja në industrinë e asaj kohe.                                       Ka që thonë se kishte rregull atëhere. Po, rregull burgu. Kishte qetësi. Po, qetësi varrezash.

Prandaj ikën dhe erdhën këtej dhe profesor Arshi Pipa, studiues e poet, kundërshtar i hapur, që, me të dalë nga burgu, u arratis bashkë me poezitë e tij. I kishte shkruar fshehurazi në letra të holla cigaresh. I gjithë libri ishte më i vogël se një kuti shkrepse.

Këtej punonin dhe profesori i ikur, Isuf Luzaj, poet, narrator dhe filozof.     Kur studiuesit dhe eseistit, profesor Sami Repishti, të dënuar me 10 vjet burg si i zhgënjyer dhe kundërshtar, në ditën që mbushi gjysmën e dënimit, i kërkojnë të firmosë pendimin e tij, si kusht që ta lironin, jo, u tha, do ta bëj dhe gjysmën tjetër. Në librat e tij, kur tregon për torturat e tmerrshme, unë nëpërmënd tim atë, ashtu ia bënë dhe atij, edhe xhaxhanë, që u shua në tortura. Pasi kreu të gjithë burgun, profesor Repishti, nga, nën hijen e Rozafës, kaloi nën hijen e Statujës së Lirisë. Shqipnia e njimendtë ishte nën dhé, thotë ai, por po del, besojmë ne.

Këtej erdhi për t’i shpëtuar burgut dhe poeti i baladave çame, Bilal Xhaferri. Gjetën patriotë nga Dostët e Dinet, nga Markagjonët e Mirakajt e Agajt, etj, etj. Përmenda disa, me bij të të cilëve jam njohur në burg, që shpesh me fantazi iknim përtej murve dhe rrethimeve.

Do te desha të them një detaj të vogël, pa rëndësi, e kam në faqen 93 të librit tim “Rrugët e ferrit”: në birucë, teksa krijoja poezi me mënd, arrita të bëj dhe një për Nju-Jorkun. E pabesueshme. Kur nuk shpresoja se do të mund ta shihja ndonjëherë, kur nuk e dinim se do të dilnim gjallë nga burgu. Nuk guxova ta ruaja për më vonë, se po më dukej vetja i çmendur. Por ja që mbërritëm dhe tek ëndrra më e guximshme. Gëzohem që këtu shoh dhe bashkëvuajtës të tjerë të mi, Hasan Bajon familiarisht, Lek Mirakajn, Edmond Sejkon, Ilir Spatën, etj.                              Për fat, kemi 20 vjet që kujtojmë, duke u përpjekur të (ri)edukojmë kohën tonë. Ne jemi ajo që kujtojmë, thotë poet i madh europian, Mario Luzi. Dhe të kuptojmë me doemos. Që lufta e klasave, p.sh. ishte luftë civile në kohë paqeje, sipas meje. Që lufta e klasave s’mund të jetë motori i historisë, se është dogmë vrastare e Marksit, se nuk mund të ecë njerëzimi nëpër shekuj e mijëvjeçarë nëpërmjet urrejtjes. Por nëpërmjet dashurisë dhe mënçurisë. Dhe pa drejtësi të dyja janë të mangëta.

QË DOSJET TË HAPESHIN

…. shumë veta në Shqipëri ngrinin zërin me të drejtë herë pas here. Krahas çertifikimit të krimeve, kërkohet të dihen dhe bashkëpunëtorët e Sigurimit, ata të policisë politike. Unë kam shtuar që bashkë me listen e bashkëpunëtorëve, krahas çdo emri a pseudonimi, të vihen dhe emrat e atyre që i bënë ata spiunë dhe si. Torturat kanë qenë lemerisëse. Në botë ishin bërë të njohura dhe me Sollzhenicinin, me “Arkipelagun Gulag”, por tani i kanë rrëfyer dhe autorë shqiptarë.

Ndërkaq duhet të kujtojmë ata që nuk pranuam bashkëpunimin me të keqen, edhe kur i torturonin si Dinia që kam përballë bashkë me të birin, Leka, por dhe e shoqja e tij në internim, ku mes shumë vuajtjeve, rrobat e fëmijëve të tyre i arnonin duke përdorur në vend të perit, kur s’e gjenin dot, fijet e gjata të flokëve.

Listës së dytë me emrat e spiunbërësve i shmangen të nervozuar dhe më me forcë ata që kanë forcë. Ndërkaq përsa i përket tranzicionologjisë tonë, do të thosha se ajo zgjati ca si tepër e me mundime, se duhet të bëhej demokracia me kundërshtarët tradicionalë të saj, se duhet të ndërtonim kapitalizmin me armiqtë e kapitalit e të pronës private në doktrinë. Dëmshpërblimi simbolik i të persekutuarve ka qënë i shoqëruar dhe me rritjen e pensioneve të oficerëve të diktaturës, ndërsa presidenca e republikës dekoron ish të persekutuar për qëndresën e tyre dhe ish persekutorë për kryerjen e detyrës.

Një operativ, që u mor dikur ca kohë me mua për të më bërë  bashkëpunëtor, më fton në festën e përurimit të fabrikës së vet ushqimore, se kishte respekt tani, thoshte, nga që nuk pranova bashkëpunim me Sigurimin. Po atëhere, kur ai me shokë ma kërkonin me kërcënime kishte respekt? Pyet. Apo e kishte punë që duhet ta kryente me zellin e tanishëm që ka për biznesin, është pronar rishtar, kur të tjerë nuk i marrim dot aq kollaj pronat e etërve? Do të doja që ai me shokë të flisnin, të tregonin.

Duhet t’ja kishit hequr kokën vulnerabile kuçedrës së komunizmit ashtu si Herkuli, që ia dogji, që të mos mbinte më, se asaj, duke i prerë njërën, i dilnin dy të tjera, do t’i thoshte Idro Montaneli, themeluesi i gazetarisë moderne italiane, mikut tonë, inxhinierit-shkencëtar dhe studiuesit Mërgim Korça, që ndali për ca ditë në Romë, kur po ikte përgjithmonë për në Amerikë.

  TË RIZBULOJMË VLERA DUKE KRIJUAR TË TJERA

Gjithsesi ndryshimet janë të mëdha për të gjithë. Por nuk na duhet një demokraci pa virtyte, theksonte Papa Vojtila. Dhe Shqipëria jonë e vogël ka treguar se mund t’i japë botës së madhe. Të shfletojmë Kanunin, do të gjejmë vlera madhështore. Duhet të besojmë në kulturën tonë dhe të dimë t’ua tregojmë të tjerëve, natyrshëm, ndërsjelltas.

Kemi të drejtë të kujtojmë Nënë Terezën, gruan më të njohur të planetit, që bëri profesion dashurinë, investitorja më e madhe e buzëqeshjeve, industrialistja e mëshirës. Nobelistja jonë pati dhe medaljen më të lartë që jep Amerika, atë të Lirisë, e shpallur nga Kongresi “Qytetare e SHBA-së”. Edhe Rugova, Gandi i Ballkanit, Presidenti i parë i Kosovës, thoshte të bëjmë një luftë “Tereziane”. Nënë Tereza futet në 100 personalitetet më të mëdha të botë të të gjitha kohërave. Por kemi dhe dy të tjerë, Konstandini i Madh, që hodhi themelet e qytetërimit europian dhe Justiniani i madh. Çërçilli thoshte se “Perandorët nga më të aftët e Romës janë ilirë”.

Heroi ynë Kombëtar, Gjergj Kastrioti, është parë dhe si  mbrojtës i paepur i qytetërimit perëndimor, që siç thotë për atë një senator amerikan, edhe Amerika do të ishte ndryshe pa Skënderbeun. Etj, etj.

Por kanë rëndësi jetike virtytet, përditshmëria e tyre, qëndresa tjetër ndaj asaj që i heq kuptimin jetës, që e bën të mëzitëshme apo të keqe apo të padurueshme. Edhe pse i varfër populli ynë, që nuk ka mundur apo nuk u la dot të ndërtonte vepra të famshme, i mahnit të tjerët me virtutologjinë, nga e cila mund të merren shëmbuj humanizmi. Ja:

1- Bashkëjetesa fetare, një popull me 4 fe që jetojnë në harmoni, pa natë Shën Bartolemeu a plojë të tillë, kur në një familje mund të ishin të feve të ndryshme, madje i njëjti person në shtëpi kishte fe tjetër e jashtë saj tjetër. Kushtet ishin të atilla, përçudnuese, por Zoti – Një. Dhe kjo mjaftonte.

2- Kur kapitulloi Italia fashiste dhe ushtarët pushtues të saj ndiqeshin e vriteshin në vend nga nazizmi i xhindosur, familjet shqiptare strehuan rreth 22 mijë ushtarë italianë, u dhanë bukë e mbrojtje. Pra ata që erdhën si uzurpatorë, u përcollën njerëzisht, madje si familjarë. Vërtet mrekulli biblike, porosi e shenjtë, të bësh armikun vëlla. Ja, që ndodhi në masë në Shqipëri.

3- Gjatë luftës së Kosovës, kur ndodhi eksodi i madh si në bibël, shqiptarët iknin duke mbartur me vete prindërit ashtu si Eneu dardan, kur digjej Troja me të atin mbi kurriz. Ishte fundi i shekullit XX, kur pleqtë braktiseshin në paqen indiferente, i konfliktit të brezave si një mosmirënjohje gjenerale. Shqiptarët treguan të kundërtën, unitetin e thellë etër dhe bij si vazhdimësi sakrificash dhe dashurie.

4- Pritja dhe mbrojtja që u bëri hebrenjve populli ynë gjatë Luftës II Botërore, kur, në kulmin e urrejtjes së armatosur, i ndiqnin për t’i shfarosur me miliona, është një tjetër mësim për popujt. Shqipëria u bë një lloj atdheu për hebrenjtë. Ka të dhëna se dhe fizikanti i madh Albert Ajnshajni erdhi në SHBA nga Tirana me pasaportë të Mbretërisë Shqiptare.

Pse gjermanët, popull me intelekt të lartë, kultura e të cilëve i ka dhënë botës filozofë të mëdhenj e gjeni në art e shkencë, arriti të kryejë holokaustin, kurse shqiptarët, popull i vogël me analfabetizmin më të lartë në Europë atëhere, mbi 95 %, doli kundër dhe i mbrojti me jetë hebrejtë?

Përgjigja është se shqiptarët kishin të fortë kulturën morale. Ta zhvillojmë më tej këtë kulturë. Nëpër botë flitet dhe për revolucione morale. Se kur ideologjitë marrin pushtet, krijohen tipologji doktrinash e kushte zbrazëtirash që ato futen dhe përfundohet në totalitarizëm, gjë që shqiptarët i çoi në “holokaustin” ndaj vetes.

Sipas shkrimtarit nobelist Imre Kërtesz, holokausti tashmë është kthyer në kulturë. Nga qëndrimi që mbahet ndaj tij, ne gjejmë se ç’është tjetri, popull apo shtet. Të burgosurit politikë ngjajnë me hebrejtë e dikurshëm. Se sa e vërtetë është një demokraci, sipas meje, kuptohet nga trajtesa që i bëhet burgologjisë, si shkencë e re dhe praktikisht çfarë bëhet me ish të persekutuarit, që në një farë mënyre janë pararendësit e asaj demokracie. Është ndërgjegje dhe përgjegjësi dhe shkalla e të kuptuarit të lirisë.

ISH TË BURGOSURIT POLITIKË, DEPUTETË MORALË TË DEMOKRACISË

Ish të burgosurit politikë janë deputetët morale të demokracisë dhe nëse ajo tregohet shpesh e plogët me ta, edhe ata nuk duhej të bënim të njëjtën gjë me veten, mund të ishin grupuar asisoj, bllok apo parti për të qënë faktor politik në qeverisjen e vendit. Me sa di, nga askund nuk u është dhënë një ndihmë e tillë.

Dëshira për liri e jetë tjetër më të mirë ju solli juve këtu, në vendin më të fuqishëm të botës, që prodhon forcë, ide e projekte globale, mbron dhe jep demokracinë më të lartë. Deshët të ishit sa më larg asaj që ishte mynxyrë, për ta harruar, por jo vend-lindjen, atdheun, zhvillimet e të cilit i ndiqni me vëmëndje, i gëzoheni dhe i trishtoheni ndodhive atje, jepni ndihmesën tuaj në vazhdim të traditës së mërgimtarëve të mëdhenj si Konica e Noli, Baba Rexhepi e Mit’hat Frashëri.

Ta mirëkuptojmë kulturën e tyre të pranimit të tjetrit dhe të zhvillohet në kushtet e tanishme bashkëpunimi. Filozofi i sotshëm francez Andrea Gluksman thotë se askush nuk ka të drejtë që të mirën e vet t’ia i mponojë të tjerëve, por të gjithë bashkë të mblidhemi për të thënë se ç’është e keqe. Përçarja, mëritë nuk na duhen. As mënjanësia. As mosmirënjohja. Korrupsioni jo dhe jo. Mungesa e drejtësisë dhe e dhëmbjes. Krimet dhe më keq se ato klima e krimit.

Ne i ndjekim me emocion shkrimet që vijnë nga këtej, porositë. Shpirt shqiptar ka dhe jashtë kufijve të Shqipërisë. Ne kemi diasporën më të madhe se popullsinë brenda vëndit.

Në Greqinë antike kultura erdhi nga ishujt e saj. Arbëreshët thonë se rilindja jonë kombëtare zuri fill me ta, në bregun tjetër. Demokracia jonë e ka të domosdoshme pjesëmarrjen tuaj. Natyrisht që për këtë nuk ka ftesa nga askush për kurrkënd, prandaj mbetet çështje e vullnetit dhe e ndjeshmërisë shoqërore. Tani janë rritur fëmijët tuaj, janë shkolluar në metropole dhe mëndja e tyre duhet të çojë rreze dhe në dheun amë.

Ka ardhur një letërsi tjetër në Shqipëri, desha të shtoja. Mes të tjerash janë ringjallur poetët e pushkatuar Xhagjika, Blloshmi, Leka, Nelaj, etj. Kanë dalë Astrit Delvina e Zef Zorba, Trebeshina, At Zef Pllumi, Arbnori, Lubonja, Kalakulla, Ngjela, Musta, Kripa, Bungo, Prifti, etj. Ndërkohë po botojmë dhe librat e etërve tanë të ndaluar, si të thuash por ribëjmë etërit.

Falë prirjes, Shqipëria jonë në fund të fundit gjatë rrjedhave të shekujve ka ditur të vendoset nga ana e drejtë e historisë, me aleatët e fitores, megjithëse më së shumti e ka paguar shtrenjtë dhe me drama të rënda. Sot jemi dy shtete shqiptare në Ballkan, por një komb, në aleancë me shtetin më të fuqishëm në botë, me kampionin e demokracisë, SHBA. Një aspiratë e hershme jona, intuitë e llogjikës kolektive.

Gati një shekull më parë, kur s’kishte televezior, as rrjet ndërlidhës në Shqipëri, as shpërndarje normale gazetash, as hekurudha, aeroporte, ambasada, kryengritësi popullor, ai që thirrej Plaku i Butkës, mbi një pllajë në Jugun tonë, teksa ndiqte me merak Konferencën e Paqes së Parisit duke parë qiellin, thurte vargjet: Rroftë, rroftë Amerika,/ Presidenti i saj Wilsoni/, Me katëmbëdhjetë pika/ i tha botës qëndroni…

Tani jemi në NATO, së shpejti dhe në familjen europiane, ku na takon, jemi truall i saj, histori dhe shpirt dhe nuk mund të zhbëhet, por do të desha ta mbaroj fjalën time prapë me një statujë amerikane me cilindër, këtë radhë prej ere, e Uollt Uitmanit, poemat e të cilit më kanë shoqëruar gjithë jetën, edhe në burg e kam patur librin e tij, që nuk u ndalua, se falë titullit “Fije bari” (Leaves of grass), e dinin libër bujqësor.     Jam i lumtur që ndodhem në qytetin e tij tani, pranë lagjes së tij. Ai është poeti i madh i demokracisë, i Amerikës dhe parandjellës i Europës së Bashkuar. Më dukej sikur më mërmëriste, kujdes, se ka turma njerëzish që venë pas atyre që nuk besojnë në njerëz. Madje që vrasin, shtoj unë dhe prandaj jam thirrur në këtë gjyq moral të Nju Jorkut Dhe. dua të përsëris këtu vargje të tij: O sa të rronj të jem zot i jetës – jo skllav i saj…/ Të jesh me të vërtetë Perëndi! (O while I live to be the ruler of life, not a slave…/To be indeed a God!)

E meritojmë shoqërinë me perënditë e mira! Patjetër mes tyre dhe me perëndinë e drejtesisë. Faleminderit.( FOTO:Shkrimtari Visar Zhiti duke folur në atë që u cilësua si “Gjyqi i New Yorkut”)

*Kjo Esse e shkrimtarit Visar Zhiti u lexua nga ai në promovimin që u organizua nga Organizata Albanian-American Freedom House, me 18 shkurt 2013 në Yonkers, NY. Falenderojmë shkrimtarin Visar Zhiti që e dërgoi të plotë për ta botuar në Dielli.