Dr. Bledar Kurti/

“Incluso su firma es una obra de arte.” (Edhe firma e tij është vepër arti.) tha Pablo Picasso për Ibrahim Kodrën.

Poeti i madh francez, Paul Eluard, në vitin 1946 e quajti Kodrën “primitivi i një civilizimi të ri.”

Shqipëria ka nxjerrë shumë emra artistësh të cilët kanë arritur suksesin në botë, megjithatë, Ibrahim Kodra mbetet artisti emër-madh më i rëndësishëm shqiptar i shekullit të 20-të.

Ai lindi më 22 prill, 1918, në Ishëm, qarkun e Durrësit, ku sot është edhe vendi i tij i prehjes. Viti i lindjes, pra 1918, njihet zyrtarisht, por sipas burimeve të familjarëve tē Kodrës, viti i tij i vërtetë i lindjes ishte 1914. Arsyeja e ndryshimit të vitit ndoshta ka të bëjë me mundësinë e studimeve në Itali. Për ta fituar këtë të drejtë studimi, pasi hasi pengesë nga ministria e kulturës nën Mbretin Zog, Kodrës iu desh t’i dërgonte një letër Mbretëreshës Geraldinë, shoqëruar me një portret që ai i kish bërë Mbretëreshës. Sipas burimeve, ishte ndërhyrja e Mbretëreshës, e mahnitur nga talenti i Kodrës, që bëri t’i jepej leja për të shkuar me studime në Itali, ku jetoi e prodhoi rreth 6 mijë vepra, që mbeten një trashëgimi e jashtëzakonshme jo vetëm për artin shqiptar por edhe artin botëror.

Figura emblematike e Ibrahim Kodrës konsiderohet ndër më të rëndësishmet në artin e shekullit të 20-të, duke ekspozuar veprat e tij anëembanë botës, në galeritë më presigjoze, përkrah kolosëve të artit, si Pablo Picasso, Henri Mattise, Marc Chagall, Amedeo Modigliani, Salvador Dali, Georges Braque, e të tjerë.

Miqësia e tij e ngushtë me Pablo Picasso lindi në Romë në vitin 1948. Gazeta të kohës shkruanin për Picasso-n bashkë me Kodrën, duke e konsideruar shqiptarin si “postkubisti i fundit në Evropë.”

Vetë Picasso e quante Kodrën “Shqiptari im,” jo vetëm nga prejardhja por edhe nga reflektimi i elementeve tradicionalë shqiptarë në veprat e tij, si peizazhi i Ishmit, kostumet popullore, ngjyrat tradicionale, etj.

Veprat e Ibrahim Kodrës gjenden në dhomat e Vatikanit, në Dhomën e Deputetëve (Parlamenti Italian) në galeri e muze të njohura, dhe koleksione private në të gjithë botën.

Kodra e vizitoi Shqipërinë në vitin 1973 e më pas në vitin 1996, 1997, 2003, e për t’u kthyer përgjithmonë, sipas amanetit që la, për t’u prehur në vendlindjen e tij, në fshatin Likmetaj në Ishëm.

Ai prehet pranë Kalasë së Ishmit, në një peizazh madhështor, ku nderohet nga vendasit dhe vizitorë të shumtë. Por, ka ardhur koha që emri i tij të lartësohet edhe më shumë përmes krijimit të një muzeu apo galerie me emrin dhe në nder të artistit të madh, pasi rrallëherë ndodh që të lindin sërish figura të tilla të cilët mbeten ambasadorë të përjetshëm të Shqipërisë në arenën dhe historinë botërore.

Ishmi, Durrësi, e gjithë Shqipëria, duhet të krenohen me Ibrahim Kodrën. Jeta dhe veprat e tij duhet të mësohen më shumë në shkolla pasi ai do mbetet njē trashëgimi tejet e çmuar dhe e rrallë e artit shqiptar.

Prof. Liburn Jupolli/

Aktualisht në sferën e dokumentimit artistik e sidomos në muzikë ka shumë pak dokumente të tipit monografik, kritik, hulumtues të cilët e kanë për bazë hulumtimin më të detajuar të veprimtarisë së kontribuesve në muzikë. Kur flasim për veprimtarinë këtu është fjala për njohjen më të thellë të proceseve krijuese të autorëve apo performuesve, qasjen në punë, prapavijën e krijimtarisë, prapavijën historike dhe personale me veprimtarinë, relacionin me proceset e punës kreative, relacionin me mjetet e punës dhe shumë detaje të tjera profesionale për të cilat kemi pak njohuri në sferën e muzikës në Kosovë.

Kontribuesit në muzikë në Kosovë kanë korur suksese të mëdha dhe qëndrojnë mjaft denjësisht në skenën vendore, rajonale dhe botërore, shumëkush prej nesh është i intriguar se si dhe nga vjen ky sukses.

Ky libër tenton ti dhuroj mundësinë publikut të kuptoj më afër këto procese intra-personale të autorit të cilët sigurisht që kanë qasje, metodologji, praktikë dhe bagazh magjepsës shumëvjeçar prapë secilës punë që ne e shohim të finalizuar në skenë.

Dhe kjo është pra synimi kryesor i kësaj serie që përmes këtyre “mikro-monografive” të punës artistike të njoftojmë më thellësisht kontribuesit dhe veprimtarinë e tyre dhe në të njëjtën kohë potencialisht të mësojmë diçka të re, një mjet të ri pune, një filozofi të menduarit për punën artistike që do të na ndihmoj apo inspiroj për të qenë artistë më të mirë dhe përfundimisht edhe njerëz më të mirë.

Materiali që paraqitet në këtë botim është i redaktuar duke përgatitur një dokument më konciz që vjen nga një intervistë apo diskutim shumë më i gjatë dhe disa sesione tjera më të shkurtra jo-formale me autorin.

Gjithashtu botimi është i realizuar me kontributin dhe pëlqimin e plotë të autorit.

Materiali fillestar gjatë përpilimit të botimit ka qenë në formë më standarde nga “pyetje-përgjigje” prej transkriptimit direkt dhe i plotë, i pandryshuar i video-intervistës por kjo formë e trajtimit është ndryshuar me qëllim të ofrimit të një dokumenti më të afërt dhe më të lexueshëm në këtë format.

Kështu që ky libër që keni në dorë ka një format tjetër ku i gjithë materiali është i strukturuar me hyrje për secilën tematikë që është diskutuar dhe me përgjigje të gjata ku autori nuk ndërpritet dhe në përgjithësi lexuesi ka mundësi të ndjek në mënyrë më të “gjallë” elaborimin e mendimeve të autorit.

Natyra e intervistimit të tillë ka qenë me qëllime koncize por shumë e hapur në mënyrë që autori të mund ti shpalos të gjitha detajet nga shumë pikëvështrime, prandaj si ekip i botimit kemi vendosur që materiali të mbetet ashtu i tërësishëm dhe i pandërprerë për një përvojë më reale të mendimit dhe shprehjës së autorit.

(Hyrja e Biografisë së Ilir Bajrit)

Ilir Bajri-Biografi

Ilir Bajri është kompozitor, performues dhe organizues i ngjarjeve dhe festivaleve muzikore në Kosovë. Ai është një prej figurave më komplekse muzikore me një kontribut të gjërë në skenën artistike në Kosovë. Karriera e tij artistike dhe kompozicionale shtrihet me mbi 30 vite aktive si performues në piano, tastierë elektrike të formave të ndryshme dhe modifikim e krijim të efekteve, si dhe prezantimin e një qasje postmoderne në artet ndërdisiplinore. Veprimatria e tij lidhet ngushtë me trashëgiminë muzikore të shek.XVIII-XIX në Kosovë dhe fuzionimin me zhvillimet muzikore moderne në Kosovë nga pjesa e dytë e shek.XX në skenat alternative. Një aspekt stilistik i cili e përfaqëson një pjesë të gjuhës së tij muzikore përveç tjerash, kontribut ky i cili në vete nuk paraqitet vetëm si produkt artistik por edhe si qasje dhe filozofi e të menduarit në këto periudha. Ilir Bajri është mishërim i këtyre filozofive dhe i një qasjeje muzikore që ngërthen në vete mënyrën e të jetuarit në qytet në Kosovë gjatë fundit të shekujve XX-XXI.

Xhorxh Bajron, fisniku aventurier, britaniku që u dashurua me Shqipërinë dhe shqiptarët.

Lord Bajroni vdiq më 19 prill 1824 në Greqi, ku kishte shkuar për të mbështetur luftën greke për pavarësi nga perandoria osmane. Edhe sot, ai konsiderohet si hero kombëtar grek. Historia e Bajronit ështe plot skandale, shkruajnë hulumtuesit e jetës së fisnikut. Pjesë e jetës së tij janë udhëtimet ekzotike, jeta pompoze që la përshtypje të thella, dhe emri që promovoi ishte sinonim i njeriut të ndërlikuar; romantik, arrogant, të errët, cinik; shperthim krijues, shije intrigues në veshje, muzikë, dhe seksualitet, dinak i pabesë, i poshtër, të gjitha përmblidhen në fjalorin urban nën “byronic”, nënvizon kritika.

George Gordon Byron u lind në Aberdeen, Skoci, më 22 janar 1788, në një familje aristokrate të varfër.

Këmba e çalë dhe mjedisi i varfër ia bënë të vështirë fëmijërinë, por në moshën 10-vjeçare Bajroni trashëgoi titullin Lord nga xhaxhai i tij. Kjo i dha mundësi të dilte nga skamja, të shkonte në shkollë pastaj në Kolegjin Trinity, Kambrixh, ku u zhyt thellë në borxhe, në jetë të shthurur dhe marrëdhënie të pasionuar me gra e burra. Vëllimi i tij i parë i botuar me poezi, Orët e përtacisë (1807), u hodh poshtë nga kritika, sidomos në Skoci; dhe ne librin e tij të dytë, “English Bards and Scotch Reviewers” (1809), Bajroni sulmoi krijimtarinë dhe kritikën letrare angleze. Po atë vit, ai udhëtoi për në Portugali, Spanjë, dhe në Lindjen e Afërme për dy vjet. Përvojat e tij përfshihen në veprat e mëvonshme, si në “Childe Harold’s Pilgrimage” (1812 ), që i solli sukses të menjëhershëm në Angli; “u zgjova një mëngjes dhe e gjeta veten të famshëm”, do të shprehej Bajroni; dhe poezia, sjellja, moda, shijet e tij filluan të imitohehin gjerësisht. Më 1815, Bajron u martua me Anne Isabella Milbanke, dhe më 1816, çifti u bë me vajzë, Ada, e cila kur të rritej do të shquhej në fushën e matematikës, dhe sot konsiderohet nga disa si programuesja e parë e kompjuterit. Martesa nuk zgjati shumë dhe çifti Bajron u nda ligjërisht. Në këtë kohë, shpërthen skandali mbi incestin e dyshuar të Bajronit me gjysmë-motrën e tij, Augusta Leigh, dhe i përçmuar nga shoqëria, detyrohet për të largohet nga Anglia. Fillimisht u vendos në Zvicër, Gjenevë, afër poetit Percy Bysshe Shelley dhe gruas së tij, Mary Wollstonecraft Shelley. Atje, Bajroni përfshihet në marrëdhënie intime me motrën e gruas së Shellit, Claire Clairmont; nga kjo lidhje më janar 1817 lindi vajza tjetër e Bajronit, Allegra. Pas kësaj, Bajroni ikën në Venecia ku marrëdhënie të ngjashme nuk iu ndanë.

***

Ajo që e bëri të pavdekshëm lidhjen e tij me Shqipërinë është piktura (e publikuar) Gjatë vizitës së tij në Shqipërinë e Jugut, në Janinë në vitin 1808, Lord Bajron mori si kujtim nga ato vise një kostum tradicional shqiptar. Do të ishte pikërisht bukuria dhe veçantia e këtij kostumi, që në verën e vitit 1813 do frymëzonte piktorin, Tomas Filips që të realizonte portretin e famshëm të Lord Bajronit veshur me kostumin shqiptar. Piktura titullohet “Portrait of a Nobleman in the dress of an Albanian” (portret i një fisniku me veshje shqiptare) dhe paraqet Bajronin me një veshje ku ndërthuren e purpurta dhe e arta e jelekut me vizat gri e blu të një një turbani që i përngjan më shumë një shalli; e bardha e këmishës dhe e fustanellës me të zezën e kadifenjtë të një xhakete. Ai mban në duar një jatagan, i cili ka një këllëf të purpurt e të argjendtë. Portreti u vendos asokohe në Royal Academy dhe tani është i vendosur në ambasadën britanike në Athinë, sipas Wikipedia.

Vizita në Shqipëri i la mbresa të thella Bajronit. Te shqiptarët ai pa një shpirt të veçantë, i cili ndezi imagjinatën e tij poetike për tema ekzotike. Në shënimet e mbajtura, kur ishte në Shqipëri, për poemën “Shtegtimi i Çajld Haroldit”, ai shkruante për shqiptarët: “Më tërheqin shumë me atë ngjashmërinë e tyre me Hajlanderët e Skocisë, në veshje, në pamje dhe në mënyrën e jetesës. Si kujtim ai mori një kostum tradicional shqiptar, ky kostum ka një histori më të gjatë. Ai aktualisht është i ekspozuar në Bowood Estates, Angli.

***

Gjithnjë ai dëshironte të përcaktohej “opozitar i lindur”. Megjithë prirjen për të dramatizuar egzistencën e tij dhe “për të mbajtur qëndrime”, Bajroni ishte shumë i kthjellët lidhur me veten, e kjo mënyrë shfaqjeje përmbledh mirë aspektin themelor të jetës së poetit. Rebel përballë koncepteve letrare e sociale të kohë së tij, ai ka denoncuar vazhdimisht hipokrizinë në fushën politike, poetike e morale, duke mohuar zgjidhjen e lehtë të bazuar në ndarjen e këtyre tre aspekteve.

Në të vërtetë për Bajronin politika, morali dhe poezia janë të lidhur pazgjidhshmërisht: për këtë vepra dhe jeta e tij përbëjnë një tërësi unike. Dhe fakti se ai e kryente këtë gjë në mënyrë të ndërgjegjshme e të vendosur, e bën rebelimin e tij më efikas dhe të mahnitshëm.

***

Kur vdiq në Mesollongj më 1824, para se të kishte kohë për të marrë pjesë në betejat e luftës së pavarësisë, grekët e kuptuan shpejt se ai kishte shkuar për të marrë pjesë në luftën e tyre për liri bashkë me aleatët evropianë si një martir, si një hero në gjendje, që me shembullin e tij, të mobilizonte ndërgjegjet e për të kontribuar në thyerjen e shtypësit otoman. Ishte ky përfundim i denjë i një ekzistence relativisht të shkurtër, gjatë së cilës poeti kishte dëshmuar vazhdimisht superioritetin e aksioneve përballë fjalëve. I lindur opozitar, vdiq duke u kundërvënë.

***

Jeta e trazuar e Bajronit e bëri atë arketip të shkrimtarit “romantik” dhe aktualisht shumë besojnë se është pikërisht kjo lloj jete që peshon dhe e bën atë një personazh të paharrueshëm. Tani, duhet pranuar, se jeta dhe vepra e Bajronit janë në harmoni perfekte. Poeti po, është konsideruar kurdoherë i mallkuar; veçse për këtë kishte arsye të mjaftueshme, si fizike (ishte i trishtuar nga një këmbë e deformuar), ashtu dhe psikologjike (kishte patur një fëmijëri fatkeqe bashkë me një nënë puritane në Aberdeen).

***

Kur ai më 1798 trashëgoi nga xhaxhai pronën e Newstead Abbey, afër Notingamit, djaloshi Bajron u bind se të qenët pjestar i aristokracisë së Regencës (Mëkëmbësisë), do t’i lejonte të merrte revanshin për poshtërimet e pësuara në fëmijëri. Sidoqoftë ai kërkonte tashmë të afirmohej me të gjitha mënyrat. Në makthet nga pamja fizike, më 1810 arriti të thotë, pasi kishte kapërcyer me not Helespontin, se ajo ishte ndërmarrja më e madhe e jetës së tij. I çliruar nga vargonjtë e varfërisë, u lëshua në një karrierë ngashnjyesi, çdo episod i së cilës dukej si një sfidë ndaj koncepteve të kohës. Lidhjet e tij të mëpasme godasin gjithnjë e më shumë shoqërinë e mirë, në të cilën, pa u kujdesur për skandalet, poeti gjeti të dashura pasionante të personazhit të tij.

Çmimi i paguar nga Bajroni për këtë rebelim të vërtetë e personal seksual do të jetë egzili: duke lënë Anglinë për në Itali në prill 1816, nuk do të kthehej më kurrë. Por u ngushëllua shumë shpejt me kënaqësitë dashurore që iu dhuruan në Venecia. Duket se u paqëtua vetëm duke u bërë “kavalieri shërbyes” i konteshës Tereza Guçioli. Megjithatë edhe në këtë rast nuk arrin t’u nënshtrohet bindjeve dhe i lëshohet pasionit të tij me aq intensitet sa për të këputur martesën e konteshës.

Por nuk është e drejtë që e gjithë kjo të shikohet si një frenezi e thjeshtë narciziste. Paqëndrueshmëria e pasioneve të Bajronit shpjegohen me kultin e tij të lirisë individuale dhe në të njëjtën kohë dhe me bindjen e tij se nuk është e pranueshme as në natyrën e gjërave, që bota të mbetet e palëvizshme. Më 1810 i hipi anijes për lundrimin tradicional të të rinjve aristokratë anglezë ne Evropë dhe filloi të kompozojë Çajld Haroldin (Pelegrinazhi i djaloshit Harold – Childe Harold’s Pilgrimage), që dy yjet më vonë, do ta bënte të famshëm. Heroi i kësaj poeme të gjatë e shumë autobiografike, në egzil vullnetar dhe i etur për epshe, i pëmgjan deri në detaje vetë Bajronit. Por vepra është edhe një denoncim i shkëlqyer dhe i zemëmar i kuadrit të ofruar nga Evropa e shek. XIX.

Natyrisht, Bajroni nuk mund të pranonte kundërshtimin që pjesa më e madhe e bashkëpatriotëve të tij ushqente për Revolucionin francez. Për atë Bonaparti, i bërë Napoleon, ishte gjithnjë një hero dhe e konsideronte vjedhjen e bërë nga Lord Elgini të pjesëve nga Partenoni (episod që vazhdon edhe sot të ngjallë kundërshti) karakteristikë për Albionen e pabesë. Për atë ideali grek ishte kurdoherë i gjallë si në gjurmët e trashëgimisë klasike, ashtu dhe në aspiratat e kohës për pavarësi, që do të konkretizohej dymbëdhjetë vjet më vonë. Megjithëse afirmonte duke folur për vete, në realitet Bajroni kishte përpiluar një manifest të vërtetë e tipik, provokues dhe politik, në favor të lirisë në Evropë.

Padyshim, fjalimi i tij i parë në Dhomën e Lordëve më 1812 ishte një pretencë kundër tiranisë së një qeverie që reklamonte dënimin me vdekje për sabotimin e makinave endëse nga ana e punëtorëve të kthyer në të papunë, masë që ai e quante “padrejtësi e dukshme”. E kuptoi shumë shpejt se antikonformizmi i tij nuk mund të kishte hapësirë në Parlament dhe se ai nuk i përkiste këtij sistemi. Megjithatë, vazhdoi luftën e tij kundër hipokrizisë politike, duke marrë pjesë aktivisht në konspiracionin e karbonarëve italianë kundër okupacionit austriak në vitet rreth 1820-ës, para se të përqafonte kauzën e Greqisë, inisiativa këto që vërtet nuk mund të gjykohen si një gjest i thjeshtë i jashtëm.

Paralelisht vazhdonte një vepër poetike jashtëzakonisht pjellore e të larmishme. Edhe poemat e tij tregimtare më popullore, si “tregimet orientale”, ishin të gjata për t’iu përgjigjur topave dhe normave të traditës letrare. Bajroni interesohej vetëm për personazhe me të cilët ndjehet në sintoni: aventurierë misteriozë mbartës të të fshehtave të parrëfyera, të dëbuar nga shoqëria e të shtyrë nga një lloj zemërimi shkatërrimtar, që i bën ata heronj tragjikë në mundësi. Këta personazhe të vetmuar evokojnë në një farë mënyre Prometeun, personazh, miti i të cilit është rimarrë shumë herë nga Bajroni: përfytyrimi i titanit rebel, i ndëshkuar se u bëri të njohur njerëzve të fshehtën e zjarrit, evokon mrekullisht atë të poetit rebel.

***

Në përgjithësi Bajroni nuk ishte krejt i butë me bashkëkohësit e tij. Vepra e tij e parë e rëndësishme English Bards and Scotch Reviewers (Bardë anglezë dhe kritikë skocezë) është një satirë drejtuar kundër pjesës më të madhe të autorëve të epokës; në The Vision of Judgement (Vizioni i gjykimit) ai cungon në mënyrë të shkëlqyer poetin zyrtar Robert Southey, që kishte shkruar një poemë me të njëjtin titull mbi mbërritjen e Xhorxhit III në Parajsë. Në poemën më të gjatë e më ambicioze të Bajronit, Don Juan (Don Zhuani), gjejmë të njëjtën përzierje të satirës poetike me aksionin politik. Në këtë epope, ku forca komike nuk është një nga karakteristikat më të vogla, poeti fshikullon lavditë letrare të epokës dhe degjenerimin moral të bashkëkohësve të tij, përveç ekzaltimit të luftës, vlerë mbi të cilën mbështetej Perandoria. Kjo revoltë letrare e fundit e Bajronit rebel, është një kritikë radikale e shoqërisë, por edhe një poemë intensivisht njerëzore, stili i së cilës është një sfidë ndaj kanuneve letrare të epokës. Refuzimi i paepur i Bajronit për të arritur paktin me padrejtësinë, hipokrizinë dhe me pretendimet e çdo lloji, bëjnë emrin dhe veprën e tij një simbol të qëndrueshëm të dashurisë për të vërtetën dhe lirinë.

Albert Vataj

    Kristaq  BALLI ⃰

Veç krijimtarisë së paçmuar artistike në fushën e fotografisë, ku Gjon Mili, i cili  gjeneroi e çoi përpara  një rrymë e disa gjini moderne artistike, falë aplikimit krijues të teknologjive të reja të ndriçimit (stroboskopik) dhe të hapësirave  që mundësonte ajo për disa tipologji e forma të reja fotografimi novator (“foto në lëvizje”, “foto  stroboskopike”, “vizatime me dritë”, “ “fotografi pa formë”, etj.), siç e kemi përmendur edhe herë të tjera, ai ishte edhe një letrar, gazetar e memorist i sprovuar. Publiku shqiptar është i njohur kryesisht me dy prej librave të tij madhorë në format katalogu e kujtimesh të realizuar plotësisht nga  ai: “Picasso’s Third Dimension” (Dimensioni i Tretë i Pikasos), A Triton Press Publication, 1970  dhe “Gjon Mili:  Photographs  & Recollection” (Gjon Mili: Fotografi dhe  Kujtime) New York Graphic Society Boston, 1980, të cilët përbëjnë prurje madhore e autentike artistke.  

Herë-herë është përmendur shkarazi edhe një libër tjetër, i cili s’është bërë i  njohur në Shqipëri, madje edhe  pas viteve ’90 të shek. të kaluar për arsye krejt subjektive. As në Kosovë. Madje edhe pse kjo është vepra e parë e botuar si libër,  i takon vitit 1960 dhe është  format katalogu (A4) me shumë foto dhe përshkrime tekstuale, si dhe mjaft cilësor në aspektin pamor, grafik e fotografik. Vepra  quhet “The Magic of the Opera”. (Magjia e Operës), (botim i Frederick A. Praeger, Inc.,New York, in cooperation with the Metropolitan Opera  Association, 1960.)  Si veçori është fakti që  ky libër katalog është realizuar nga dy bashkautorë: Gjon MIli dhe Mary Ellis Peltz.  Mili është autor i fotove, kurse Mary Ellis Peltz është autore e teksteve bri fotove dhe diçiturave të tyre. Nuk e dimë  si e ka historinë e fillimit, përgatitjes, bashkëpunimit  dhe editimit ky libër në fund të viteve ’50, kohë në të cilën janë shkrepur edhe fotot e brendisë së tij nga Gjon Mili. Dimë vetëm që gjatë kësaj kohe Gjon Mili vijonte të fotografonte dhe botonte me sukses për revistën “LIFE, ndërsa bashkautorja Mary Ellis Peltz ishte përgjegjëse e Arkivave të Operas Metropolitane të Nju Jorkut.  Madje, ajo  është, gjithashtu,  autore e bashkautore edhe e disa librave të tjerë mbi historinë e operës; njëheresh ka qenë edhe poete.

Vepra “The Magic of the Opera” (Magjia e Operës), ashtu siç premton edhe vetë titulli është një himn pamor dhe letrar i përkorë, një tregim i thjeshtë, konçiz, plot lirizëm fluid,  me humor,  me tekste shumë të shkurtër që ja u lenë fotografive të flasin më gjatë me gjuhën e tyre universale, me gjuhën vizuale të një poeti fotografik, Gjon Milit që,  në kohën kur i ka shkrepur këto foto (fundi i viteve 1950), kishte arritur një autoritet dhe popullaritet artistik të veçantë e të merituar në artin e fotografisë amerikane e ndërkombëtare.

Sipas mbishkrimeve në ballinë, libri është një “memoar fotografik” i Operës  Metropolitane të Nju Jorkut. Pra si në shumë raste të tjera të botimeve të Gjon Milit nuk është  fotoja ajo që “ilustron tekstin”, por është teksti ai që “komenton e interpreton foton”, që do të thotë se nga të dy komponentët, fotot e Gj. Milit  mbeten përbërësit supremë të veprës. Sidoqoftë pa njeri-tjetrin, vështirë se mund të kishte një  harmoni të tillë. Në këtë mënyrë libri përbën edhe një unitet bivalent, ku  fotografia dhe teksti shndrrohen në një binom unik artistik.

Historia e operës në Botë dhe Amerikë i ka rrënjët thellë në kohë, format e saj të thjeshta e  fillestare qysh në fundin e shek. XVI (Dafne-1597, Euridice-1600) për të përshkuar një rrugë të gjatë ndryshimi, evoluimi,  përsosjeje. Gjatë gjithë kësaj rruge të gjatë, deri nga gjysma e shek XIX kur arti fotografik ishte në fëmijërinë e vet dhe mënyrat e pasqyrimit të arteve të tjera (ashtu si edhe operës) bëheshin nëpërmjet gravures, pikturës, vizatimit, grafikës, etj., nuk kishte mundësi fotografimi. Vetëm në shek. XX  filloi pasqyrimi fotografik nëpërmjet shumë vështirësive e peripecive profesionale. Një nga këta fotografë që dallonte për mjeshtërinë, por edhe për cilësinë e aparaturave e teknologjisë  ishte edhe Gjon Mili. Fotografitë e para të shfaqjeve muzikore skenike të Gjon Milit i përkasin vitit  1940 të botuara në revistën LIFE.¹⁾ (Keep off the Grass – High-Speed Cameras shoot New  Revue, LIFE: July 8 1940, pp.52-54) Më tej, ai ka botuar edhe qindra foto të tjera mbi ngjarje të rëndësishme skenike muzikore  operistike.

Ashtu si titulli, libri të fton të shijosh magjinë e një arti madhor,  të  hysh nëpër labirinthet e libreteve, muzikës së sofistikuar, skenografive dhe prapaskenave të saj ku u mbrujten me majanë e artit muzikor e dramatik  ngjarje e konflikte mitike, historike, luftra, triumfe heroike,  tragjedi, vrasje, hakmarrje, dashuri, skandale, intriga, tradhti, flijime sublime. E, pas tyre, qëndrojnë në pjedestale fame e lavdie kompozitorë,  libretistë, dirigjentë, orkestrantë, këngtarë,  balerinë, piktorë, skenografë, filantropë, menaxherë, organizatorë, spektatorë që të gjithë një elitë e intelektualëve të shquar të shoqërive mondane evropiane e amerikane, shpesh në konkurrencë të ashpër konceptuale  me njera tjetrën. 

Libri ka 172 faqe;  secila, ose në çift  ato janë  të  ilustruara me foto. ( 55 faqet e para me foto,  disa edhe me gravura, skica, piktura, madje edhe karikatura profesionale e shoqërore nuk i përkasin Gjon Milit).  Edhe pse libri është një botim amerikan²⁾ (Published in the United States of America in 1960), ai është printuar në Gjermani³⁾  (Printed in Germany : BOOKS THAT MATTER: The Magic of the Opera , p.4)

Të 72 fotot e këtij libri, që i përkasin   Gjon Milit ( f. 56 – 159) nuk janë të botuara asgjëkund tjetër, as në revistën  LIFE, ku Mili botoi për 40 vjet. Pra, janë realizuar ekskluzivisht  vetëm për këtë vepër. Edhe pse libri është tërësisht artistik,  ashtu si në të vërtetë janë edhe profilet dhe stilet krijuese të autorëve të saj, ai ka edhe karakter Historik, enciklopedik, njohës, human, argëtues, plot situata e kthjelltësi shpirtërore artistësh, kryemjeshtra muzikorë kompozimi, interpretimi skenik  e vokal, shkrimtarësh e skenografësh,  ai është një kujtesë figurative.  Por ai është edhe është si një panel, apo ekspozitë e hapur, ku  mund të qëndrosh në çdo kuadrat e të gjesh shumë lehtë e shpejt  ku ndodhesh, pra pikën e referimit, “gurin kilometrik”  në këtë  rrugëtim  të formës më të lartë kolektive multiartistike të kombinimit të organizuar artistik të gjinive muzikore, orkestrale, dramaturgjike,  vokale, vallzimit, aktrimit, performancës, dizajnit, kostumografive  e skenografive madhështore. 

Me qëllim që libri të mos ishte i mangët, pjesor, pra që historisë së Operës Metropolitane në këtë vepër të mos i mungonte grafikisht ajo pjesë fillestare e aktivitetit të saj kur  ende në botë nuk ishte përdorur gjerësisht fotografia (1883) deri sa u bë e mundur ajo, si dhe faktit që Gj. Mili e ushtroi veprimtarinë e tij artistike aty nga viti 1938 e më tej, autorët e librit kanë menduar e vendosur që ilustrimin grafik të këtij vakumi me ilustrime të tjera grafike si vizatime, grafika, piktura, por edhe fotografi të siguruara kryesisht si “kortezi” e Arkivave të Operës Metropolitane, New York. 

Në një kontekst e kuptim të gjerë,  historia e Operës  Metropolitane është historia e operës amerikane. Në të 72  fotot e reja madhështore  të fotografit të famshëm Gjon Mili të shkrepura në skenë gjatë shfaqjeve të radhës, prapaskenave dhe qosheve e kulisave të fshehta nostalgjike të shtëpisë së madhe të vjetër – sot, bota magjike e operës në Amerikë, është sjellë në jetë me fuqi e bukuri të veçantë.⁴⁾ (FREDERIICK A. PRAEGER, A picture Memoir of the Metropolitan, Publishers 64 University Place, New York 3, N.Y., frontispiece)

 Konstruksioni  kompozicional i librit ka 10 kollona,   10  pjesë që përkojnë me ngjarje,  periudha dhe zhvillime të njëpasnjëshme sasiore e cilësore të Operës Metropolitane drejt krijimit, përsosjes, tranzicionit, triumfit, shkëlqimit, periudhës së artë, momenteve të mëdha, perspektivave të reja nëpërmjet fotove epike që mund t’i realizojë vetëm një artist si Gjon Mili.

Midis tyre fillimi i librit i kushtohet vitit 1883, pra inaugurimit të Shtëpisë së   Operës ( Old Met, building on 39^th and Broadway) dhe fundi i tij, vitit 1960, pra pas rreth 80 vitesh, kur kishin filluar përgatitjet për t’u transferuar  në një godinë tjetër më moderne (1966) ( Metropolitan Opera House at Lincoln Center, Upper West Side of Manhattan) e konceptuar si një kompani muzikore, në një kohë që arti operistik dhe simfonik skenik ishin transformuar dhe jetonin  momente të reja e të mëdha.

Një foto emblematike që çel serinë e fotove të Milit është ajo e momentit kur, me

rastin e një aktiviteti të përvjetorit të themelimit të Operës Metropolitane, nën interesin e shumë artdashësve, në një ekran të madh shfaqen portrete të interpretuesve të mëdhenj, ku Mili ka rrëmbyer atë të këngëtarit të madh italian Enrico Caruso.   

Hap pas hapi, peirudha metropolitane moderne e Erës Bing, kur  veprat e Alban Berg dhe Samuel Barber ndanë skenën me favoritë të tillë si  Verdi dhe Puccini, zbulohet faqe pas faqeje nëpërmjet fotografive të pabotuara kurrë më parë nga Mili. “Mjeshtëria e tij e mrekullueshme ka fokusuar skena të zgjedhura dramatike nga më shumë se një duzinë produksionesh metropolitane aktuale, madje ai ka shkuar prapa perdes së artë, të madhe e të rëndë për të vëzhguar (studiuar) punën komplekse të muzikës së bekuar, dramës, dhe vallëzimit  që nevojitej për të krijuar  perfeksionin operistik.”⁵⁾⁾ (FREDERIICK A. PRAEGER, A picture Memoir of the Metropolitan, Publishers 64 University Place, New York 3, N.Y., frontispiece)

Foto të një mjeshtërie  të  admirueshme, brenda të cilave përfshihen hapësira të mëdha e të mbipopulluara të fasadës, të hyrjes, apo zyrave të biletarisë ku pritja në rradhë të gjata shoqërohet me ekspozime fotografike  të yjeve operistike, fuaje,  brendi madhështore e solemne të publikut në plate,  llozha luksoze me 5 kate,  të rezervuara për një audiencë të privilegjuar të parisë qytetare e kulturore,  qoshe e skuta të parehatshme, ku studentë dhe shikues  ordinerë të varfër por të pasionuar ngjishen midis avujve të  djersës   për të  vështruar e shijuar sadopak me sakrificë  muzikën, libretin, orkestrën, këngëtarët, valltarët, hapjen dhe  mbylljen e perdes së artë, pushimet midis akteve, etj.,  janë disa prej zgjedhjeve me regjistër të madh përfaqësimi të Gj. Milit. Në këtë  këndvështrim  gjejmë se posaçërisht  për librin, Gjon Mili ka fotografuar  18  shfaqje të ndryshme operistike të famshme, midis të cilave  “Lohengrin”,  “Tristan and Isolde” dhe “Die Meistersinger von Nuremberg” (Mjeshtrat Këngëtarë)  të Richard Wagnerit; “Aida”, “Macbeth”, “La Traviata” dhe “Il Trovatore”  të Giusepe Verdit; “Madama Butterfly” dhe “Tosca” të  Giacomo Puccinit,  “Così fan tutte” dhe “Nozze di Figaro”  të Wolfhang Amadeus Mozart, “Carmen”  të  George Bizet, vepra nga Samuel Barber (“Vanessa”), Pietro Mascagni (“Cavalleria Rusticana”), Johann Strauss II (“Gipsi Baron”), Modest  Mussorgsky (“Boris Godunov”), etj.

Si një njohës dhe gjahtar i regjur artistësh të famshëm operistikë, Gjon Mili ka realizuar për këtë vepër foto të një niveli të lartë personalizues e përgjithësues artistikë të figurave të tilla operistike  si  Leonard Warren – bariton i madh amerikan që vdiq duke interpretuar në skenë, Antony Tudor –  drejtor i Baletit Metropolitan, Gloria Davy – këngëtare, Cesare Siepi – këngëtar bass, Aleksandra – Danilova primabalerinë, José Quintero – regjisor i  shfaqjeve metropolitane, Erich Leinsdorf – dirigjent i orkestrës metropolitane,  Antonietta Stella – këngëtare, Licia Albanese – këngëtare, Gian-Carlo Menotti – libretist i shquar, Thomas  Schippers – dirigjent, Renata Tebaldi – soliste, Giulieta Simionato – këngëtare, etj.

Vlera ekskluzive antike, arkitektonike, estetike, mjedisore përbëjnë fotot që tregojnë  pamje nga skena masive të godinës së metropolotanit nga jashtë dhe  brendia e saj  ekzotike, skena dhe prapaskena madhështore, si dhe studiot e shumta të personelit. Këto mbeten, sidoqoftë kujtime të përmallshme të ngjarjeve të mëdha operistike, pasi në vitin 1966, pas  83 vitesh funksionimi të kësaj “shtëpie të vjetër”, Shoqata e Operës Metropolitane vendosi ta zhvendosë aktivitetin e saj në një godinë tjetër akoma më të madhe, më të  përshtatshme, ku do të fillonte edhe një epokë e re moderne e veprimtarisë dhe  menaxhimit të saj. Momentet e inaugurimit të kësaj arene të madhe,  si dhe shumë aktivitetet operistike e të baletit metropolitan Gjon Mili i ka  ndjekur dhe përcjellë nëpërmjet qindra fotosh e dhjetra botimesh  në revistën LIFE, ku ai punoi deri në fund të jetës së tij. 

Pozicini i fshehur dhe i padukshëm i qëndrimit, lëvizjes, fotografimit, si duket nuk e lejonin Milin të përdorte i ngarkuar pajisjet dhe teknologjinë stroboskopike. Gjithashtu ai kishte deklaruar se e kishte mbaruar misionin me këtë teknikë që para 10 vitesh, megjithëse nuk e respektoi plotësisht e përgjithmonë pasionin e tij të vjetër. Pra, fotografitë e këtij libri janë pothuajse të gjitha me teknikën klasike të tij  “ndalimit të lëvizjes” (stop action), ato janë shkrepur në interpretim gjatë shfaqjes, përfshijnë hapësira të mëdha skenike dhe skenografike dhe janë imponuese  me  mjeshtërinë e tyre.

Të  72 fotot e kësaj vepre nga Gjon Mili, të panjohura deri sot nga audienca dhe artdashësit  shqiptarë përbëjnë një  portofol  autentik e  surprizues artistik të krijimtarisë së tij   gjatë këtij viti të shënuar, kur  Gjon Milit i kujtojmë  me respekt e mirënjohje humane e artistike   120 Vjetorin e Lindjes (28.11.1904)   dhe  40 Vjetorin e Vdekjes (14. 2. 1984).

Libri “Magjia e Operës” mbetet evokimi i një shtëpie të madhe arti, një  dëshmi pamore fotografike e pashlyeshme, një vepër historike e artistike e një prej  institucioneve më të mëdha të veprave më komplekse e më  të harmonizuara –  operës, sidomos në  shekullin XX, ku Gjon Milit i takon një meritë e veçantë. “Ky është libri më i mrekullueshëm mbi operën që është botuar ndonjëherë në Amerikë”⁶⁾ (FREDERIICK A. PRAEGER,  A picture Memoir of the Metropolitan, Publishers 64 University Place, New York 3, N.Y., frontispiece)

■ ■ ■

⃰ Studiues

Fotot: 

1. Ballina e librit “The Magic of the Opera” (Magjia e Operës) nga Gjon Mili dhe Mary Ellis Peltz., 1960
2. Audienca e natës hapëse  të operës Tosca e Puccinit. Foto: Gj. Mili,  27 Tetor 1958
3. Duke kujtuar Enriko Caruzon me një projeksion në ekran. Foto: Gjon Mili
4. Skena triumfale nga opera Aida e Verdit. Foto: Gjon MIli
5. Pjesë e skenografisë së operës Aida në Seventh Avenue duke pritur të tërhiqet. Foto:  Gjon Mili
6. Midis dy akteve
7. Eleanor Steiber në rolin e Vanessa në operën me të njëjtin emër tëkompozitorit  Samuel Barber. Foto: Gjon MIli 
8. Risë Stevens si Karmen në operën e George Bizet
9. Aktore pas interpretimit në  Xhokonda të Ponchielli-t. Foto: Gjon Mili

Piktori Buron Kaceli, djali i pikorit të madh Prof. Sadik Kaceli, mban Titullin e lartë “ Mjeshtër i Madh” i pikturës, dje ka hapur ekspozitën e Tij vërtetë brilante e cila po ndiqet me shumë interes. Ftesa për të hapur këtë ekspozitë ka ardhur nga Bashkia e Tiranës mbasi piktori Buron Kaceli është ndër ata piktor me shumë emer, gjë që Bashkinë e Tiranës e nderon. Ekspozita ndodhet në Galerinë e Arteve Tiranë e cila ndodhet në Rr. e Kavajës, përballë Bllokut të Ambasadave. E vecanta e kësaj ekspozite është se aty janë ekspozuar vepra të ndryshme si piktura, peizazhe, portrete të shumë llojshme, vërtetë janë art – art fantastik. Dita e parë e kësaj ekspozite tërhoqi vëmëndjen e mjaft qytetarëve të Tiranës por jo vetëm, këtë ekspozitë po e ndjekin edhe mjaft piktor – koleg të “Mjehstri të Madh” Buron Kaceli. Mjeshtria e Kacelit është shumë tërheqëse, vizitorët i ndoqën me shumë vëmëndje dhe dëshirë. Piktori Buron Kaceli i cili njihet në public shumë mirë për veprat e tij të shkëlqyera, bën dallim në mesin e shumë e shumë piktorëve. Ai është shumë i përqëndruar që nga krijimtaria e Tij, të dalin vepra që publiku vërtetë i pëlqen mjaft dhe i ndjek me shumë interes. Dua të informoj publikun që nuk ka dijeni për këtë ekspozitë farmoze, do të shikoni mjaft, mjaft piktura & peizazhe & portrete shumë interesante, por njëkohësisht dua të informoj publikun e gjërë që janë pasionant për këto vepra arti, shkoni e vizitojeni këtë ekspozitë, sepse aty do të gjeni ato vepra arti që do t’ju befasojnë për të cilat edhe do të mund t’i përvetësoni. Në mesin e vizitorëve, edhe un si qytetar dhe si gazetar, jam kënaqur shumë me ato cfar pashë në këtë ekspozitë. Brabo “Mjeshtër i Madh” Buron Kaceli, krijimtari shumë interesante.

Zenel Celiku

TIR-FAX News Agency