Ornela Radovicka

Qëndra albanologjike themeluar nga At Bellusci 1980 \ Frasnitë\ Kalabri/

Ditën e Martë 2 Prill 2024 arbëreshët festuan “Dita e Valljes”. Për ata që nuk kanë dëgjuar kurrë për këtë ceremoni zhvillohet ditën e martë pas pashkëve tek arbërershët e Kalabrisë në qytezat Frascineto e Civita, të cilat janë ngulime arbërteshe. Ceremonia, formën më antike e kanë ruajtur arbëreshët e Frasnitës, ndërsa tek në Civita ka marrë forma më “moderne”.

Dua të rikujtoj se Frasnita është një ngulim ku në gjirin e saj ka mbajtur “trurin i Arbërisë” së Kalabrisë. Në këtë qytezë lindën, krijuan dhe vepruan personalitet të botës arbërdshe që punuan dhe punojnë me mish e me shpirt si: Vincenzo Dorsa 1823-1885, Achille Parapugna, Bernando Bilota, Emanuele Giordano, Francesco Solano, Domenico Bellizzi , Beniamin Frascini, Papas Domenico Magnelli, Luca Perrone, Costantino Arcuri, Antonio Bellisci, Agostino Giordano e shumë të tjerë.

Ceremonia “ Vallja” është pjesë e ciklit të Pranverës, por në brëndësi të saj shoqërohet me rituale të tjera si rapsodi për Skënderbeun, për eposin Konstandini e Durentina, Puthja e kafkës, Pjelzat, Motërmat etje .

Vallja, është një tip koreografi e formuar nga të rejat arbërshe të veshur me kostum tradicionale, të cilët lidhen si hallkat e zinxhirit, nëpërmjet një shamie në formën trekëndëshi, të udhëzuar nga dy figura të veçanta, që nuk janë gra, por dy burra të cilët nuk janë me kostum tradicional ( sepse burrat arbëresh nuk e ruajtçn veshjet e tyre)të cilët quhen “flamurtarë” (bartës).

Në rolin e tyre këta “Flamurtarë” sa të heshtur por edhe aq “ bartës” pozicionohen njëri në fillim, dhe tjetri në fund e së bashku gjarpërojnë nëpër rrugët e gjitonisë duke kënduar. Kënget, në ceremonisë së Valljes janë thirrje, janë klithma, dhe rrjedhin herë lehtë dhe herë si një ujvarë e furishme. Grupe të tilla vërshojnë nëpër rrugë dhe majnë një formë ritmi.

Jo më pak se 10 vjet, Dita e Valljes në Frasnitë ishte një tetër i vërtet, mbushur me rituale të tjera si psh: fitorja e e madhe e udhëheqësit trim shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbeu kundër sulmeve të armiqve pushtuesit, përkatësisht të martën pas Pashkëve, 24 prill 1467. Ushtria e vogël shqiptare mundi ushtrinë turke, të udhëhequr nga Ballabani, duke kursyer qytetin e Krujës.

(Në foto imitimi i ushtarëve të Skënderbeut, të cilët kanë kapur rob ushtarët otoman, gjatë ceremonisë së Vallja në Frasnitë 2014)

Këngët në këtë ceremoni janë një polifoni e gjallë.

Forcën rrengjethëse,ceremonia arrin kur këndojmë vargjet e Rapsodisë “Kostandini e Jorundina”. Ishte pikërisht ajo “Besë” e dhenë që e bënë kaq të shenjtë një të vdekur të ngrihet nga varri, për të mbajtur fjalën e premtuar.

“Ish nj’mëm shum e mir

E kish nënd bil hadhjar

E të dhjetëtën nj’vash

Çë jathojen Jurendin;

sa t’e kishen mbë krushqi”

Riti ,Tintori

Riti “Tintori”\blozaxhinjtë. Ky rit simbolizon ruajttjen e gjuhës arbërshe. Cilido që nuk dinte gjihën arbërshe identifikohej nëpërmjet një vule të zezë që iu lihej mbi fytyrë, kush nuk ishte arbërsh në ditën e ceremonisë së valles. Mjaftonte i drejtohej mysafirit që të shqiptonte frazën tipike “tumac me qiqrra / tagliatelle e ceci”. Arbëreshët kishin zgjedhur këtë shprehje për të konfermuar identitetin, sepse popullsia vëndase nuk shqiptonte dotë shkronjë “q”

Tintorët shërbenin edhe për një tjetër mision: Të evitonin rrëmujat gjatë ceremonisë së Valljes, të shkaktuar ndonjëherë nga pjesmarrës të popullsisë “jo arbëreshe” apo të ritit latin, që kishin si qëllim për të prishur festën. Karakteristikë ishte se tintorët iu linin shenjë vetëm burrave burrave dhe jo të grave.

Pjelzat\Pjellorët

Një tjetër rit, që zhvillohej në Ceremoninë Vallja, që mbi jetoi deri gjatë viteve 60\70 ishte edhe riti Pjelzat(pjellorët). Meshkujt e Frasnitës veshur me kostumin e grave parakalonin të Martën e Pashkëve në sheshin ku bëhej ceremonia “Vallja” për kryer vallëzime korale.

Riti i pjelzave praktikohej jo vetëm në Frasnitë, por edhe në katundin fqinj arbëresh Cifti. Ky rit pjesë e ciklti pranveror simbolizonin “diversitetin” ndryshushmërinë\llojshmërinë e natyrës, shperthimin e saj, sythëzimin, alegoria e shumëfishimit.

Ceremonia e Valljes, është jo vetëm emozionuese, por ajo merr dimensione, në hapsirë dhe në kohë, duke e shëndërruar atë në një: muze, teatër, filarmoni humane të përcjellë në shekuj kulturën, historinë, gjuhën e këtij populli të mbrekulluseshëm. Shumë studiues i ka tërhequr kjo mënyre e organizimit të tyre dhe midis tyre edhe të madhin Ernest Koliqin.

Në ditën e Valljes së djeshme 2 Prill 2024 grupet e ftuara, si edhe shumë mysafirë të ardhur nga Shqipëria, Kosova, diaspora kërkonin që ti jepnin deri diku jete e mbështetje ceremoniosë. Mendoj se vendi i këtyre grupeve ishte jo të bashkoheshin me Ritin “ Vallja”, sepse kështu “ kontaminonin” identitetin e kësaj ceremoni të ruajtur në shekuj, por duhet të bëhen vetëm si pjesëz i këtij spektakli

Në rrugë kishin dalë ata pak arbëresh që frymojnë në këtë qytezë tashmë të shpopulluar. Dukeshin të heshtur, një dozë e lehtë malinkonie lexhet në sytë e tyre, por dëshira për të ndjekur këtë manifesim iu jepte vështrimit të tyre ato xixëllonja, që vetëm shpirtat e mallëngjyeshëm shënojnë në vështirm.

Për Ditën e Valljes 2024, ishin bërë përpjekje duke ftuar edhe grupet e tjera si :

Ajri i Lumit nga San Martino di Finita. Kreshnikët e Lirisë – San Benedeto Ullano, Shqiponjat e Santa Sofia D-Epiri . Me gjithë përpjekjet që kishin bërë për organizimin e Ditës së Pashkëve, mungonte ajo pjesëmarrja e gjallë që meritojnë në të vërtet “dita e Valljes”.

Mungonte shpirtit i fort i Arbërit.

Një Arbëri që po shuhet nga dita në ditë!

Një Arbëri që po kalon në konfuzion nga dita në ditë!

Një Arbëri që mungon pat’hosi !

Një Arbëri që po shuhet gjuha!

Një Arbëri që po dalim nga dita në ditë nga Arkitektura e të parëve të tyre !

Një Arbëri që pothuajse shumica e figurat politike vijnë vetëm Flash, për mos të thënë se vijnë sa për tu dukur!

Një Arbëri që e prek, por nuk pranon Agoninë e saj!

Një Arbëri me fasada dhe aspak “organike”!

Një Arbëri e lënë vetëm, për ata pak që punojnë!

Një Arbëri e përçarë!

Një Arbëri që po lëngon!

Një Arbëri e asimiluar në gjuhë nën moshën 40 vjeç.

Mungonte forca e “Appartenencës”.

Edhe pse me gjithë këto “minuse” mos harrojmë se Arbëria ngelet me hajthin e saj, si një mozaik apo afresk antik, që edhe pse deri diku i dëmtuar ngelet me emocionet e saj, me historinë e saj, me të veëantën e saj, sepse Arbëria nëng mund të vdes!

Në vijim disa foto nga ceremoni “Vallja” 2024

Julika Prifti/

Në një nga sallat e katit të tretë të hotel Plaza, Tiranë, sot në orën 12 u organizua festimi i 90 vjetorit të Artistes së Popullit Margarita Xhepa. Dukej si një takim artistik në kohë me artistë, regjisorë, aktorë e artdashës të skenës të moshave të ndryshme. Shumë miq dhe adhurues erdhën të festojnë jetën dhe karrierën e artistes së shquar të skenës së teatrit dhe kinematografisë shqiptare.

Salla e madhe ishte ndarë në dy pjesë. Në pjesën ku u ulën mbi një qind të ftuar shihej një ekran i madh me fotografi nga role të ndryshme të luajtura në vite nga artistja e dashur. Në pjesën tjetër të sallës e cila ishte ndarë me perde të rëndë të zezë ishte ngritur një “muze” me foto e stenda ku ishin vendosur objekte nga rekuizita artistike e roleve teatrale e kinematografike. Aty kishte libra e gazeta me artikuj për të. Në një kënd ishin vendosur edhe disa manekine me kostumet e përdorura prej saj në shfaqjet që kemi parë në teatër, në kinema apo në foto albume.

Artisja shqiptare me karrierë 70 vjeçare hyri në sallë e shoqëruar nga motra e saj. U përshëndet me të njohur e dashamirës. Shumë prekës ishte momenti i takimit me shoqen e saj të viteve të para, aktoren ikonë të artit skenik dhe ekranit Tinka Kurti. Pas përshëndetjeve e urimeve nga përfaqësues zyrtarë si Ministri i Ekonomisë, Financës dhe Kulturës Blendi Gonxhe, Margarita Xhepa, e quajtur nga kritika “Mbretëresha e Skenës” i falënderoi të gjithë pjesëmarrësit, adhuruesit dhe kolegët me shumë dashuri.

“Përfytyroni një vajzë të brishtë, me fustan me lule, me kërcinjtë të lartë e këmbë të zbathura që bariste midis rrugëve tërë baltë të Myzeqesë… E tillë isha dhe unë,” rrëfen ajo. “Sa herë që e sjell ndërmend Lariskën e vogël, siç më thërrisnin në vegjëli, aq më tepër më ngjan se ato bashkë me kujtimet e fëmijërisë janë “zahire” për tërë jetën. Dhe unë i kam marrë ato me vete, si në baulet e pajës.”

Në këtë takim respekti, dashurie e mirënjohje e shumë brezave dukej forca e artit të vërtetë dhe të artistes që ka lënë gjurmë shumëvjeçare në artin shqiptar që nga vitet pas çlirimit e deri sot. Margarita ka sjellë mbi 100 role në skenën e teatrit dhe 40 filma artistikë. Ajo e vazhdon karrierën filmike në produksione të reja si Bolero në Vilën e Pleqve (2022) etj.

Gëzuar 90 vjetorin Margarita jonë e dashur. Edhe 100!

Nga Keze Kozeta Zylo/

Tempulli më i madh hindu BAPS Swaminarayan Akshardham prej 183 hektarësh në SHBA dhe i dyti në botë është ndërtuar në New Jersey, në qytezën e vogël të Robbinsville. Ky vend me pamje magjike, i vendosur në fushat e gjelbërta të Robbinsville, Nju Xhersi, është një tempull hindu.

Pjesa e jashtme e madhe, ose mandapi, strehon shenjtëroren e brendshme, mandirin aktual, dhe i gjithë kompleksi është një “Akshardham”. Sipas përkufizimit, “mandir” në sanskrishten e lashtë do të thotë “një vend ku mendja qetësohet dhe përjeton paqen e brendshme”. Atmosfera e paqtë të perpinte të tërën dhe ishtë shumë emocionuese. Këto ndjesi reflektoheshin në veshtrimet tona me besimtarët dhe vizitorët gjatë rrugës dhe brenda mandirit. Kete tempull me një arkitekturë të përsosur kishim kohë që mendonim për ta vizituar, natyrshëm ta shtojnë dhe më shumë frymëzimin kur ke kolege indiane që dhe në diskutime të lirshme flasin me aq qetësi dhe përkushtim për këtë sekt tëHinduizmit.

Ky tempull edhe pse akoma se ka mbushur vitin po bëhet një vend popullor pelegrinazhi për hindutë nga e gjithë bota tha ciceronja një grua e re veshur me shallin, sari, indian dhe një pullë të kuqe të rrumbullaktë në ballë. Në thelb, termi Akshardham rrjedh nga dy fjalë “Akshar” që do të thotë i përjetshëm dhe “Dham” që do të thotë vendbanim, që së bashku nëkuptojnë vendbanimi i hyjnores ose i përjetshëm.

Në lirikën me tekst sanskrishte thuhet se: Swaminarayan Akshardham/ është e bukur dhe e mbarë/është një kryevepër artistike që shpon zemrën/ u ndërtua përmes shërbimit të vullnetarëve të përkushtuar/ është një fener vlerash kulturore/ Swaminarayan Akshardham është vendbanimi hyjnor i Bhagwan/ Frymëzuar nga Pramukh Swami Maharaj/ dhe krijuar nga Mahant Swami Maharaj/ është e bukur dhe e mbarë dhe jep paqe, lumturi dhe forcë/ Akshardham është i përjetshëm…/Ajo është e stolisur me gdhendje dhe skulptura të ndërlikuara…/…dhe zbukuruar me shtiza flamuri floriri. Të gjithë gjysmëperënditë dhe perëndeshat dhe shpirtrat e çliruar banojnë brenda. Akshardham është i përjetshëm…

Ajo tha se eshte ndërtuar nga 12,500 vullnetarë nga e gjithë bota, Akshardham ka qenë në punë që nga viti 2011.

Artizanët që ndihmuan në ndërtimin e mandirit erdhën në SHBA si vullnetarë.

Vendosja e 2 milion këmbëve kub gur në Robbinsville Township nuk ishte diçka e vogël, dhe tempulli në vetvete është një përzierje kulturore, me materiale të marra nga e gjithë bota dhe i referohet historisë amerikane gjatë gjithë kohës. Une i preka disa kubik guresh, ndjeva magjinë brenda tyre, ata këndonin, flisnin, “rrënkonin” lehtas për historinë mijëravjecare dhe të pasur të Indisë sëlashtë.

Për t’i bërë ballë dimrave të ftohtë të Nju Xhersit, pjesa e jashtme e tempullit u ndërtua me gur gëlqeror jo-tradicional bullgar. Brenda përmban gurë me burim nga e gjithë bota, duke përfshirë Greqinë, Italinë dhe Indinë, dhe një pus tradicional indian që përmban ujëra nga 300 trupa në Indi dhe të 50 shtetet e SHBA-së.

Akshardham është një Mahamandir (shtëpia e adhurimit hindu) e gdhendur në gur sipas shkrimeve të lashta hindu. Është mandiri i dytë më i madh hindu në botë dhe një nga mandirët më të veçantë hindu prej guri të ndërtuara në 600 vitet e fundit. Të lë pa frymë nga çdo kënd, të gjithë vizitorët janë të mirëpritur të eksplorojnë dhe përjetojnë bukurinë dhe qetësinë e BAPS Swaminarayan Akshardham, i cili përmban diçka për të gjithë, pavaresisht besimit.

U deshën një total prej rreth 4.7 milionë orë pune nga artizanët dhe vullnetarët për të gdhendur me dorë rreth 2 milionë metra kub gur. Katër varietetet e mermerit nga Italia dhe guri gëlqeror nga Bullgaria udhëtuan fillimisht në Indi dhe më pas mbi 8000 milje nëpër botë për në Nju Xhersi.

Më pas ata u vendosën së bashku si një bashkim pjesësh figure gjigante për të krijuar atë që tani konsiderohet si tempulli më i madh hindu jashtë Indisë.

Tempulli qendror i BAPS Swaminarayan Akshardham strehon kupolën më të madhe eliptike të arkitekturës tradicionale prej guri të ndërtuar ndonjëherë me detaje të ndërlikuara.

Mandiri i gdhendur në gurë tradicionalisht (shtëpia e adhurimit hindu) është 133 këmbë i gjatë, 87 metra i gjerë dhe 42 metra i gjatë në pikën e tij më të lartë me 1.9 milion metra kub gurë me burim nga e gjithë Evropa.

Qendra e Mirëseardhjes është një holl madhështor me shtylla, harqe dhe panele prej druri të gdhendura të ndërlikuara që mirëpresin të gjithë të përjetojnë mandirin. Atmosfera është e ndriçuar me llamba tradicionale dhe ornamentet qiellore. Është projektuar në arkitekturën indiane Haveli të shekullit të 17-të.

Statuja 49 ft. e lartë e Shri Nilkanth Varni dhe pelegrinazhi epik 12. 000 km

Në hyrje të tempullit në mes të sheshit ngrihet madhështore një statujë e florinjtë 49 ft. (këmbë) e gjatë.

Në Nilkanth Plaza është një imazh djali simpatik prej bronzi 49 ft. (kembe) i gjatë i Shri Nilkanth Varni, forma adoleshente e Bhagwan Swaminarayan, në një pozë peme jogjike për të përkujtuar 49 vitet që ai jetoi në tokë. Ashtu si një poezi e gdhendur në skulpturë, djaloshi qëndron si një testament i fuqisë së pakufishme të besimit, sakrificës dhe mjeshtërisë.

Ai jetoi duke u shërbyer të tjerëve, si dhe duke frymëzuar reforma sociale dhe shpirtërore. Poza në imazh përmendet këtu si “Tapomurti”.

Mesazhet dhe veprat e përkushtuara te tij jane të përjetshme dhe traditat e gjalla hindu janë jehonë në artin dhe arkitekturën brenda skulpturës që duket aq spirituale.

Kjo statuje është një histori e vërtetë e një djali 11-vjeçar të quajtur Nilkanth Varni, i cili ndërmori një pelegrinazh epik në Indi. Pelegrinazhi zgjati 7 vjet, një muaj e 11 ditë, duke kaluar 12.000 km në këmbë. Qëllimi i tij ishte të drejtonte, inkurajonte dhe ndihmonte njerëzit të kuptonin rrugën e drejtësisë. Në kohën kur Nilkanth përfundoi pelegrinazhin e tij në Gujarat, ai ishte një i ri 18 vjeç.

Ai e filloi udhëtimin e tij me pasuri të pakta – objekti më i çmuar që mbante me vete ishte një shaligram, një mbështetëse dore, një lëkurë dreri, një kamandal dhe një copë leckë për të filtruar ujin. Ai mbante një kanthi në qafë dhe një mala në dorën e djathtë. Ai zotëronte gjithashtu një mini-libër, të cilin e kishte përgatitur vetë, që përmbante thelbin e shastrave hindu. Nilkanth ecte zbathur i veshur vetëm me ijë edhe në borën rrëqethëse të Himalajeve! Ai zbriti në lugina të thella dhe u ngjit në majat që dilnin jashtë territorit të pashënuar. Ai u zhyt në përrenj të zhurmshëm pa u vënë re protestat e tmerrshme të shikuesve. Pa frikë ishte një shenjë dalluese e këtij aventurieri shpirtëror. Ai nuk mbante asnjë hartë apo tabelë.

Në vitet e para të jetës së Tij, vazhdimisht kryente veprime që shfaqnin atributet e tij hyjnore dhe dëshirën e tij për të përhapur dijen. Pasi prinderit i vdiqën, ai u largua nga shtëpia në moshën 11-vjeçare për të udhëtuar në gjatësinë dhe gjerësinë e Indisë. Udhëtimi i tij 7-vjeçar u fokusua në rivendosjen e idealeve të Hindu Sanatan Dharma. Gjatë këtyre viteve, ai njihej me emrin Neelkanth Varni.

Ai udhëtoi vetëm me atë që ishte e nevojshme, hoqi dorë nga familja e Tij dhe pasuritë e tjera të kësaj bote dhe vazhdoi udhëtimin e tij të përjetshëm për t’i afruar njerëzit më pranë Perëndisë.

Udhëtimet e Neelkanth përfshinin mbi 12,000 kilometra të terrenit të larmishëm të Indisë: ngricat e mbuluara me majat e Himalajeve, xhunglat e Asamit dhe plazhet e Jugut. Shtrëngimi dhe guximi i jogut të ri mistikoi dhe la përshtypje te njerëzit e panumërt, me fat me të cilët Ai ra në kontakt.

Në fshatin Shripur, Neelkanth u paralajmërua për një luan që kishte terrorizuar fshatarët. Mahanti i mandirit lokal i kërkoi Neelkanthit të kalonte natën brenda mureve të Mandirit për të shmangur dëmtimin. Neelkanth e hodhi poshtë ftesën dhe u tërhoq për të kaluar natën nën një pemë jashtë mureve të fshatit. I frikësuar për djalin e ri, mahanti shikoi nga dritarja e tij. Ai u trondit kur pa luanin duke u përkulur me qetësi në këmbët e Neelkanth. Personaliteti i patrembur i Neelkanth dha guxim në jetën e miliona aspirantëve në rrugën drejt arritjes së Zotit.

Ndërsa udhëtonte nëpër Himalajet, Neelkanth duroi klimën e ashpër të muajve më të ftohtë të vitit, një kohë kur edhe banorët e Himalajeve migrojnë në temperatura më të ngrohta. Pavarësisht sfidave fizike, Neelkanth u ngjit në një lartësi prej 12,500 këmbësh për të mbërritur në mandirin e nderuar kushtuar Vishnu, Muktinath. Këtu, ai kaloi katër muaj duke u penduar pavarësisht temperaturave të ashpra, reshjeve të acarta dhe erërave të forta.

Neelkanth tërhoqi vëmendjen e njerëzve në çdo fshat nëpër të cilin ai kalonte. Pas nëntë muajsh, Neelkanth u takua me Ramanand Swami në Piplana, një fshat fqinj i Loj. Pas takimit me të, Ramanand Swami e krahasoi veten me një rrahës daulleje që kishte mbledhur një turmë për interpretuesin e vërtetë, si prologu i aktit kryesor. Ramanand Swami u tha dishepujve të tij se Neelkanth ishte Zoti në formë njerëzore dhe ishte rruga drejt çlirimit.

Pas statujes madhështore ishte shatërvani si liqeni tradicional me shkallë. Stërkalat e shatërvanit të puthnin lëkurën dhe përjetoje qetësinë e një pellgu tradicional indian me shkallë, ku ishte mbushur me ujë nga 108 lumenjtë e shenjtë të Indisë dhe ata që rrjedhin nëpër pesëdhjetë shtetet në U.S.

Nilkanth Plaza është gjithashtu shtëpia e një pusi tradicional indian.

Pas vizitës disa orëshe natyrshëm mund te shkoje ne Shayona Café, Shayona Snacks & Sweets Shop për të parë delikatesën e amvisave indiane dhe ushqime autentike indiane gati për t’u marrë në shtëpi.

Ky tempull i madh Mandir është një haraç për trashëgiminë e pasur kulturore dhe shpirtërore të Indisë. Nga shtetet fqinje amerikane si Nju Jorku, Filadelfia dhe Uashingtoni DC, mund te gjejnë një vend ku vizitorët mund të zhyten në mjedisin e qetë të spiritualitetit hindu. Natyrshëm të ndodhesh përballë këtyre tempujve fetarë duket sikur të ofrojnë një vend për reflektim, adhurim, njohuri dhe vlerësim kulturor, duke e bërë atë një destinacion të domosdoshëm për ata që kërkojnë një përvojë shpirtërore dhe kulturore.

Aty dukej se dhe gurët mund të flisnin, këndonin dhe tregonin histori. Mermeri dhe guri gëlqeror që zbukuronte majat, shtyllat dhe harqet e tempullit mahnitës hindu në qendër të Nju Xhersit, padyshim qe sjellin nje mozaik pranë qiellit me hyjnoren.

Per ne ishte një e premte në zemrën e Swaminarayan Akshardham – Akshardham Mahamandir, tempullit madhështor, qe ka një testament për arkitekturën dhe kulturën hindu. Me përkushtimin dhe shërbimin në thelbin e saj, kjo mbretëri qiellore na mirepriti me paqe dhe mirësi brenda saj pavarësisht përkatësisë etnike apo besimit.

29 mars, 2024

Robbinsville, New Jersey

See insights and ads

Create Ad

Like

Comment

Share

Dr. Bledar Kurti/

Dy mijë vjet më parë ndodhi në të vërtetë darka e fundit e Krishtit. Ndër momentet më të rëndësishme për rrjedhën e historisë njerëzore dhe besimin. Por edhe në rrjedhën e artit pasi është momenti më ikonik në artin pamor botëror. E ndër veprat e shumta mbi këtë skenë të jetuar e domethënëse, më e njohura dhe më kryevepra është Darka e Fundit e Leonardo da Vinci-t.

Darka e Fundit (1495–1498), e Leonardo da Vinci (1452–1519) është vepra madhështore e gjendur në një prej mureve të mensës së manastirit të Santa Maria delle Grazie në Milano.

Kur Leonardo nisi të pikturonte afreskun, spektatorë të ndryshëm vinin e uleshin me qetësi vetëm që ta shikonin teksa ai punonte. Krijimi i veprave artistike, ashtu si edhe diskutimet mbi shkencën dhe filozofinë, në shumë raste shndërroheshin në ngjarje publike. Sipas shënimeve të një prifti të atij manastiri, Leonardo do shkonte herët në mëngjes, do montonte skelën e më pas do pikturonte me penel në dorë nga agimi deri në muzg, duke harruar të hante apo pinte, duke pikturuar pa ndërprerje.

Megjithatë, kishte raste që në ditë ndryshme të mos pikturonte aspak. Ai do qëndronte përpara veprës për një apo dy orë duke u menduar në heshtje, duke analizuar e kritikuar me vete figurat që kishte krijuar. Kishte edhe nga ato ditët dramatike kur ndërthurej mania dhe pasioni i tij për t’i zvarritur gjërat. Sikur të ishte zaptuar nga një kapriço apo pasion i momentit, pa pritur e pa kujtuar, ai do shkonte në mes të ditës, ngjitej në skelë, merrte penelin, hidhte ndonjë penelatë tek njëra nga figurat e veprës, e pastaj largohej.

Në këtë vepër është vënë në zbatim perspektiva lineare, të cilën artistët e Rilindjes e aplikonin në çdo vepër të tyre për të sjellë një realitet më të natyrshëm në pikturë. Të gjitha linjat të çojnë te Krishti, i cili është edhe qëllimi i kësaj vepre dhe mesazhi kryesor që kërkon të japë Leonardo. Të gjitha figurat në afresk i përkasin një forme gjeometrike, ndaj trekëndëshat, rrathët dhe drejtkëndëshat janë kudo në funksion të perspektivës dhe gjeometrisë.

Kjo është një tablo lëvizjesh. Por, në këtë larmi ka aq shumë rregull dhe në këtë rregull ka aq shumë varietet, saqë ndërthurja harmonike e lëvizjes dhe reagimit ndaj saj duket sikur nuk shteron kurrë. Asnjëherë më parë ky episod biblik nuk ishte dhe vazhdon të duket aq i afërt dhe jetësor.

Në këtë afresk të Leonardos përshkruhen reagimet e apostujve pasi Jezusi u thotë atyre se, “Njëri nga ju do të më tradhëtojë.” Në pamje të parë duket si një moment i ngrirë i ngjarjes, sikur Leonardo ta ketë kapur skenën me shpejtësinë e syrit të tij të mprehtë, duke e ndalur kohën, e duke e ruajtur vetëm në një moment. Darka e Funditë shtë guri i themelit për artin evropian, dhe vështirë të gjenden fjalët e duhura për të përshkruar atë moment fotografik të kohës përmes lëvizjeve mjeshtërore.

Drama nis fill pas fjalëve të Jezusit. Koka e tij është e ulur në heshtje ndonëse duart janë në lëvizje për nga buka. Ashtu si një gur i hedhur në një pellg, deklarata e tij shkakton valë që përhapen për nga jashtë, duke u shpërndarë nga ai e deri tek skajet e afreskut, duke krijuar kështu një reagim trillues të historisë. Teksa fjalët e Jezusit lenë pas ekon e tyre, momentet pasuese të ungjillit bëhen pjesë të kësaj drame. Në vargjet e Ungjillit sipas Mateut shkruhet, “Ata u pikëlluan shumë dhe secili prej tyre filloi të thotë: Mos jam unë, Zot?” Ndërsa te Ungjilli sipas Gjonit shkruhet, “Atëherë dishepujt u panë njëri me tjetrin, por nuk arritën të kuptonin për kë po fliste.” Edhe pse tre dishepujt në cepin e majtë të veprës janë në reagim e sipër, të tjerët sapo kanë nisur të reagojnë apo të pyesin njëri-tjetrin.

Përveçse shohim portretizimin e lëvizjes të kapur në një moment të vetëm, Leonardo ishte mjeshtër në përshkrimin e moti dell’anima, lëvizjet e shpirtit. Darka e Fundit është shembulli më i mirë dhe më drithërues i lidhjes midis gjesteve dhe mendimeve në mbarë historinë e artit.

Jezusi, i pozicionuar në qendër të veprës, me gojën pakëz të hapur, sapo ka mbaruar së bëri deklaratën e tij. Shprehitë e figurave të tjera janë të forta, paksa të ekzagjeruara, sikur të ishin aktorë të një drame të vënë në skenë. Por shprehia e Jezusit është e qetë dhe e paqtë. Ai duket gjakftohtë dhe jo i shqetësuar. Ai është paksa më i madh në madhësi sesa apostujt, ndonëse Leonardo e mbuloi me zgjuarsi faktin që e kishte përdorur këtë dredhi. Dritarja e hapur, me peizazhin e shndritshëm përtej, formon një aureolë natyrale. Manteli i tij është pikturuar me ngjyrë blu, një nga pigmentet më të shtrenjta të kohës. Tek studimet e tij mbi optikën, Leonardo kishte zbulura se objektet që kanë një sfond me dritë duken më të mëdha sesa ato që kanë sfond të errët.

Dora e djathtë e Jezusit është e drejtuar për nga një gotë e mbushur deri në çerek me verë të kuqe. Një detaj tejet i çuditshëm është se, gishti i tij i vogël shihet përtej qelqit të gotës. Pas gotës gjendet një pjatë dhe një copë bukë. Dora e tij e majtë e ka pëllëmbën për nga lartë, duke treguar për nga një copë tjetër buke, të cilën e sheh më vështrimin e tij me kokën e varur poshtë. Perspektiva dhe kompozimi i veprës, sidomos e parë nga dera ku hynin murgjit për në sallën e ngrënies, udhëheqin vështrimin e shikuesit për të ndjekur vështrimin e Jezusit, i cili zbret përmes krahut të majtë te copa e bukës.

Ai vështrim i referohet sakramentit kishtar të Kungimit. Në Ungjillin sipas Mateut, kjo ndodh pas deklaratës që ai bëri se do të tradhëtohet: “Jezusi mori bukën, e bekoi, e theu, ia dha dishepujve të tij, dhe tha, ‘Merreni, hani, ky është trupi im.’ Më pas ai mori kupën, bëri lutjen e falenderimit, dhe ua dha atyre, e tha, ‘Pini ju të gjithë, sepse ky është gjaku im i beslidhjes së re, i cili derdhet për larjen e mëkateve.’” Kjo pjesë e historisë shpërndahet si valë nga Jezusi për tek të tjerët, duke shkaktuar kështu si reagimet për zbulimin se Juda ishte ai që do e tradhëtonte, ashtu edhe themelimin e Kungimit, si një sakrament të shenjtë.

Dymbëdhjetë apostujt janë të grumbulluar në katër grupe prej nga tre veta. Me pamje të errët, të shëmtuar dhe me hundë të kërrusur, Juda i ka ngulur thonjtë e dorës së djathtë te qesja me argjend që i është dhënë për të tradhëtuar Jezusin, fjalët e të cilit ai e di që janë për të. Ai tërhiqet paksa me shpinë, dhe rrëzon me krah kupën e kripës (e cila duket shumë qartë në kopjet e para por jo te vepra që kemi sot) në një gjest famëkeq. Ai largohet nga Jezusi dhe është pikturuar në hije. Edhe teksa trupi i tij zmbrapset dhe spërdridhet, dora e tij e majtë drejtohet për nga buka që ai dhe Jezusi do ndajnë me njëri-tjetrin, e cila edhe do shpallë fajtorin. “Ai që ka ngjyer bashkë me mua dorën në çanak, ai do të më tradhëtojë,” thotë Jezusi, te Ungjilli sipas Mateut. Te Ungjilli sipas Markut shkruhet, “Ju them në të vërtetë, dora e atij që do të më tradhëtojë gjendet me mua në këtë tryezë.”

Në afresk, Pjetri dallohet menjëherë. Ai është i kurdisur prej acarimit, me supet e ngritura plot mërzi. “Tradhëti ndaj teje? Tradhëtar? Për kë e ka fjalën zoti ynë?” pyet ai. I shquar për gjaknxehtësi ai është mëse i gatshëm të veprojë. Në dorën e tij të djathtë ka një thikë të gjatë e cila është një parashikim për aktin e tij të mëvonshëm, kur në po atë mbrëmje ai do priste veshin e një prej shërbëtorëve të kryepriftit, duke u munduar të mbronte Jezusin nga ata që kishin ardhur për ta arrestuar.

Pas figurave janë tri dritare dhe duket që përtej tyre është ditë dhe jo natë, fakt që bie në kundërshtim me titullin e afreskut, por edhe me kulturën hebraike që darkonte për festa pas perëndimit të diellit. Por dhoma ku u bë ky afresk nuk kishte dritare, ndaj Leonardo improvizoi me dritaret në pikturë për të shtuar dritë artificiale. Tri dritaret simbolizonin trinitetin, por edhe sillnin dritë artificiale në dhomë. Por, nuk ishte problem, askush nuk e kritikoi, arti është trillim, ai jep një mesazh dhe Leonardo e dha mesazhin e tij të Krishtit ndaj apostujve dhe ndaj shikuesve të kësaj vepre. Prandaj, edhe mbi tavolinë nuk ka ushqim mjaftueshëm për trembëdhjetë veta, as edhe gota vere, pasi këtë banket të varfër me ushqime e mbushin shpirtërisht ata që janë në të.

Ajo që duket më qartë në perspektivën e veprës Darka e Fundit është pika qendrore, drejt të cilës të gjitha linjat e vështrimit drejtohen dhe takohen. Këto vija që largohen nga syri i shikuesit, ose vijat ortogonale, të çojnë të gjitha te balli i figurës së Jezusit. Kur nisi punën, Leonardo nguli një gozhdë të vogël në qendër të murit. Arrijmë ende ta shohim vrimën e gozhdës në anën e djathtë të kokës së Jezusit. Më pas, nga ajo pikë ai bëri skalitje të vogla në mur të cilat rrezatonin për nga jashtë. Këto do ndihmonin të drejtonin linjat paralele në atë dhomën imagjinare, si për shembull trarët në tavan dhe majat e sixhadeve, teksa zhduken drejtë pikës së shuarjes në pikturë. Për të kuptuar se si Leonardo e manipuloi në mënyrë të jashtëzakonshme perspektivën e kësaj pikture, shiko me vëmendje sixhadet e varura në dy anët e murit. Majat e sixhadeve formojnë linja që takohen te balli i Jezusit, ashtu si edhe të gjitha linjat e tjera të perspektivës. Këto sixhade u pikturuan në mënyrë të atillë që duken sikur janë në të njëjtën linjë me sixhadet e vërteta në sallën e ngrënies, duke krijuar kështu iluzionin se piktura ishte vazhdim i dhomës.

Krishti është figura boshtore në këtë afresk. Ai ndodhet në qendër në përshtatje me natyrën e tij hyjnore dhe me rëndësinë e kësaj tematike të veprës. Bëj një eksperiment të vogël: bashkoi tërthorazi këndet, dhe do shikosh një X të madh në qendër të veprës, me pikën qendrore ballin e Krishtit. Ajo pikë është pika e konvergjencës, personifikimi i Perëndisë, shpalosja e së vërtetës universale. Duke e ndërthurur këtë sistem matematikor me aftësinë e tij artistike, Leonardo ka pikturuar me mjeshtëri një imazh harmonie dhe idealizmi brenda kredos së Krishterë.

Trupi i Krishtit ka formën e një trekëndëshi barabrinjës. Ai qëndron i ulur në një ndenjëse brenda një hapësire që gjurmon formën e një rrethi. Këto forma gjeometrike ideale i referohen përqendrimit të madh që kishte Rilindja me Neo-Platonizmin (një element i ringjalljes humaniste që pajton aspekte të filozofisë greke me teologjinë e krishterë). Në alegorinë e tij, Shpella, filozofi i lashtë grek Platoni theksoi papërsosmërinë e jetës tokësore. Gjeometria, e përdorur nga grekët për të shprehur përsosmërinë qiellore, është përdorur nga Leonardo për të festuar Krishtin si mishërim i qiellit në tokë.

Përmes afreskut monumental Darka e Fundit, gjenialiteti i Leonardos i prezantohet epokave në mënyrë madhështore, dhe arti shpaloset në një formë të re. Risia është qëllimi i artit, një forcë pararojë, e cila mbart të gjithë dijen epokale të historisë njerëzore dhe e udhëheq botën drejt së ardhmes.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 30 Mars 2024

“Le Radical” ka botuar, të mërkurën e 3 marsit 1926, në ballinë dhe faqe n°2, intervistën ekskluzive me Imzot Visarion Xhuvanin në Paris mbi angazhimin asokohe të Francës në Shqipëri, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Çështjet ballkanike

Franca në Shqipëri 

Imzot Visarion Xhuvani, peshkop, ish-senator, ish-deputet dhe ish-drejtor i gazetës “Skënderbeu”, i cili gjendet aktualisht në Paris, na priti në rrugën Molière, në hotelin Molière, ku po qëndron dhe ndaj pyetjeve tona bëri deklaratat në vijim mbi situatën në vendin e tij :

“Për nga pozita e saj gjeografike dhe toka e pasur, Shqipëria ka qenë gjithmonë një qendër tërheqëse për shtetet fqinje.

Nën dominimin turk, ajo ishte në një farë mënyre fushëbeteja e konkurrencës reciproke austro-italiane.

Që kur kemi ekzistuar si komb i pavarur, vendi ynë ka luftuar me vështirësitë që çdo shtet i ri duhet të kapërcejë në fillimet e tij, për të konsoliduar ekzistencën e tij. Duan të na ndihmojnë dhe na ndihmojnë, por patriotët e vërtetë shqiptarë ndjejnë njëfarë shqetësimi duke vënë re mungesën e Francës që ne e duam dhe pjesëmarrja e së cilës do të ishte garancia më e mirë për sigurinë e ekzistencës sonë si një komb vërtet i pavarur. E shihni, një kompani angleze ka koncesionin ekskluziv për shfrytëzimin e naftës tek ne. Për sa i përket Bankës Kombëtare të Shqipërisë, ajo është formuar, në pjesën më të madhe, me kapital të kompanive italiane, i cili ka përparësi për çdo angazhim industrial dhe të punëve publike në vend. Oficerët italianë kujdesen për organizimin dhe stërvitjen e ushtrisë, ndërsa anglezët për xhandarmërinë.

Megjithatë, do të kishim dashur shumë që oficerët francezë të ishin instruktorë për ushtrinë dhe xhandarmërinë tonë. Ata janë gjithashtu në Poloni, Çekosllovaki dhe vende të tjera. Do të dëshironim gjithashtu ta shihnim Francën më aktive në jetën ekonomike dhe tregtare të Shqipërisë. Vendi im do të fitonte shumë dhe po ashtu edhe Franca. Duke marrë pjesë në punët e vendit tim, Franca do t’i shërbente jo vetëm interesave të saj dhe të Shqipërisë, por edhe kauzës së paqes në Ballkan.

Kapitali francez do të gjente një investim të shkëlqyeshëm në Shqipëri, ku ka shumë gjëra për të bërë: të ndërtojë rrugë, hekurudha, të zhvillojë portet, pa përmendur shfrytëzimin e pasurisë minerale dhe pyjore.

Askush nuk mund të parashikojë me siguri se konfliktet mes popujve nuk do të ndodhin më kurrë. Kjo është arsyeja pse do të ishte në interesin e Francës që të interesohej më shumë për punët e vendit tim.

Mjafton të kujtojmë ngjarjet e luftës për të kuptuar rëndësinë e pozitës gjeografike të Shqipërisë dhe rolin që mund të luante në një ngjarje të tillë.

Organizimi i brendshëm po konsolidohet; Çështjet fetare janë krejtësisht të përjashtuara nga jeta politike dhe nuk ngrenë ndonjë divergjencë mes shqiptarëve katolikë, myslimanë dhe ortodoksë, të cilët janë mbi të gjitha shqiptarë dhe synojnë të jetojnë si vëllezër në shtetin e tyre kombëtar dhe të pavarur. Organizimi fetar i myslimanëve dhe katolikëve është mjaft i mirë. Fatkeqësisht, organizimi i kishës autoqefale shqiptare lë ende shumë për të dëshiruar. Por, shpresojmë që edhe ajo të zgjidhet për nder të ortodoksisë kombëtare shqiptare.

Përfaqësuesi francez në Shqipëri me aktivitetin e tij ka fituar vërtet të gjitha simpatitë dhe vlerësimin e shqiptarëve. Por, besoj se ai do të kishte sukses edhe më mirë në interesin e përbashkët të dy vendeve, nëse do të kishte të njëjtët tituj dhe atribute diplomatike si kolegët e tij nga kombet e mëdha dhe të vogla mike dhe aleate të Francës, të cilët përfaqësohen atje nga ministra të plotfuqishëm.

Pas zgjidhjes së çështjeve më të rëndësishme me popujt fqinjë, shqiptarët dëshirojnë të jetojnë në paqe me ta dhe të bashkëpunojnë sinqerisht në konsolidimin e gjendjes së punëve në Ballkan në përputhje me parimin “Ballkani për popujt e Ballkanit”.”