Luan Rama/

Dy ditë më parë, në La Maison de l’Albanie në Paris, një grup miqsh të kësaj qendre kulturore, shqiptarë e francezë u mblodhën për tê festuar Ditën e Frankofonisë me temën « Elita frankofone shqiptare – dje dhe sot » ku ishin gjithashtu të pranishëm dhe ish ambasadorja e Francës në Shqipëri Christina Vasak, ambasadori i Kosovës në Paris, Mehdi Halimi dhe personalitete të tjera, pas-universitarë që sot në Paris punojnë në institucionet e ndryshme franceze të shkencës, teknologjive të reja, ekonomisë, financës, artistë të ndryshëm etj. Në gjirin e tyre ishte dhe frankofonia më e re shqiptare, Vesa Dume, një violoniste e talentuar 10 vjeçare që fitoi në konkursin në Konversatorin rgjional të Muzikës nê Paris, nxënësja në e vogël e kêtij konservatori, e cila interpretoi dhe dy pjesë muzikore, Sarabandën e Bach dhe një Tango.

Roli i Francës në formimin e elitës shqiptare

Sapo ka mbaruar festa e Frankofonisë, por një gjë mbetet spikatëse: roli i Francës në formimin historikisht të elitës shqiptare. Margarite Jursenar duke shkruar për legjendën e kështjellës së Rozafës në tregimin e saj Qumështi i vdekjes, kërkon t’i tregojë botës ritin e sakrificës tek popujt ballkanike për hir të ndërtimit të diçkaje të re e të fortë. Këtë rit e përshkruan edhe legjenda e vjetër e Urës së Artës, nje simotër e kësaj legjende, gjithnjë me simbolikën e sakrificës që ura të ngrihet, të qëndrojë e fortë ku mbi të, të ecë vetë jeta. Libri që kam shkruar para disa vitesh, Ura mbi dy brigje (Pont entre deux rives), i kushtohet pikëtakimeve franko-shqiptare dhe ka pak a shumë këtë frymë. Shpesh është dashur sakrifica në ndërtimin dhe vazhdimësinë e kësaj marrëdhenie reciproke, e kësaj lidhjeje, miqësie, dashurie. Shembujt në këtë drejtim janë të shumtë: mjafton të përmend tri prej tyre në kohë të ndryshme: Kur Jusuf Vrioni ishte mbyllur në qelinë e izolimit gjatë arrestit të tij në vitet 50’, që të mund të qëndronte moralisht, ai recitonte poezi frënge, ndoshta për të përjetuar një realitet tjetër. Abdulla Rami, një ish student i Drejtësisë në Montpellier, në të njëjtin vit me Enver Hoxhën po student, (një foto e tij me Hoxhën ka shpëtuar çuditërisht nga djegja) fill pas çlirimit u dënua me burgim të përjetshëm e më vonë, kur doli nga burgu, në internim me familjen e tij, ai vazhdonte të përkthente autorë francezë. Kam lexuar në fletoret e vjetra të tij dhe një ese të Victor Hugo, «Masat», të përkthyer nga ai, një ese, ku fshehurazi, ai gjente nevojën e një lëvizjeje popullore për ndryshimin. Më vonë, në kohën e kulmit të diktaturës, poeti Vilson Blloshmi përkthente poezi të Baudelaire, të “poetit të mallkuar” siç e quante Paul Verlaine, apo «poet i ndaluar» siç ishte në indeksin e Shqipërisë totalitare, për të shprehur një protestë të tij ndaj realitetit ku jetonte, për çka poetin shqiptar dhe do e ekzekutonin. Pra, në këtë «urë midis dy brigjeve», midis Francës e Shqipërisë, ujrat nuk kanë rrjedhur si në urën «Mirabeau», të shtrenjtë për Apollinaire, në një nostalgji kohrash e dashurish. Ky lumë ka qenë shpesh i rrëmbyer, i tërbuar e me llum, romantik, i trishtë, i dhimbur apo dhe i gëzuar… E megjithatë, në kohrat më të errta totalitare, ne kemi parë në atë rrjedhje lumi një botë tjetër, një imazh të atij Perëndimi të cilit donim t’i përkisnim dhe që në fakt i përkisnim prej mijra vjetësh.

Kjo është një parantezë, para se të stheksoj rolin e Francës në formimin e elitës shqiptare për elitën e krijuar në vitet 20’-30’ pra, nga krijimi i liceut francez dhe më pas në universitetet franceze, si në Paris, Toulouse, Montpellier, Tours, Lyon, Nancy, Grenoble, Maisons-Alfort, etj. Para dy javësh, në një konferencë në Paris, prezantova një ekspozitë me këtë temë si dhe një diaporamë fotografike për të vënë në dukje historinë e krijimit të kësaj elite, e cila nuk shfaqej në një terren të zbrazët, por në një vazhdimësi më të hershme, e cila si duket fillonte që me ngjarjet e Revolucionit Francez, kur kënga popullore shqiptare i këndonte këtij revolucioni dhe kur drita e iluminizmit francez filloi të binte në Ballkan. Për këtë dritë na flet së pari Sami Frashëri me esenë e famshme të tij “Shqipëria çka qenë, ç’është e çdo të bëhet”, apo me hartimin nga ai të diksionerit të parë frëngjisht-turqisht; na flet Hoxha Tahsin rektori i parë i universitetit të Stambollit, i mbrujtur me shkencat e dijetarëve francezë, pikërisht në Observatorin e Parisit, kur studjonte shkencat e kozmologjisë dhe sistemet diellore; kështu mund të përmendim për iluministin tjetër Said Toptani që përjetoi revolucionin e vitit 1848 kur ishte në bangot e Sorbonne-s, apo për Pashko Vasën që do të shkruante dhe do të botonte esetë e para në frëngjisht nga viti 1865 e deri në vitin 1887, duke shtuar këtu botimin e romanit të parë të letërsisë shqiptare Bardha e Temalit, që ai shkroi dhe e botoi në Paris më 1877.

Duke punuar mbi librin Shqipëria e Auguste Dozon, të botuar para një viti, u njoha më nga afër me studentët e parë shqiptarë të liceut “Zosimea” në Janinë, që atëherë i përkiste Shqipërisë dhe ku Naim Frashëri, Kristoforidhi, Apostol Meksi e të tjerë që njihnin mirë frëngjishten dhe iluminizmin francez, ishin bashkëpuntorët më të afërt të konsullit francez, i cili me ndihmën e tyre mblodhi përrallat dhe një lëndë të pasur folklorike, të cilën e botoi në Paris në vitin 1875. Ndërkohë që Sami Frashëri përkthente veprat e Hygoit, Abedin Dino nderohej me “Palmën Akademike” të Francës. Po në këtë lice u mbrujt dhe u kultivua Ismail Qemali, figura e lavdishme e pavarësisë shqiptare, i cili kujtonte me nostalgji lidhjen familjare me konsullin francez në Janinë, Grasset, dhe portretin e Napoleonit që mbante në kokën e krevatit “Llampa në kokën e krevatit tim ishte vendosur në një statuetë të Napoleonit të madh…”. Që në vitin 1807, konsulli tjetër francez François Pouqueville, kur udhëtonte nëpër malet e Zagorisë ishte habitur të gjente një shqiptar që fliste një frëngjishte të kulluar dhe që i kujtonte me pasion ditët kur qëndronte në kafenenë e famshme “I Proccopi”, atje ku mbledheshin revolucionarët e para Revolucionit. Ndërsa në fundin e shekullit XIX, ishte konsulli tjetër Alexandre Degrand, që dëgjonte këngën e Marsejezës, në shtëpinë e një tiranasi, i cili fëmijët e tij i dërgonte për të studjuar në Paris… Kështu, “Marsejeza” e Mitkos, do të bënte udhë drejt Shqipërisë. Por atë që do të bënte Mitko në vitin 1888, duke e shpërndarë këtë lloj poezi “volante”, më pas do ta bënte Faik Konica me adaptimin e “Marsejezës” franceze me poezinë “Kushtrimi i Shqipërisë ose Marsejeza shqiptare”. Faik Konica ishte padyshim një personalitet që u arsimua dhe përfitoi një kulturë të shumanëshme pikërisht në Francë, që me kolezhin e tij në Lisieux të Normandisë dhe liceun në jugun francez Carcassone, e më pas me studimet në Dijon si “bachelor” duke vazhduar më vonë në Paris pranë “Collège de France”, kohë kur botonte studimin e tij të njohur në rrethet shkencore pariziane “Mbi gjuhët artificiale”. Një itinerar entusiazt dhe tepër pasionant pas letërsisë, historisë dhe gjuhëve, ku në kryeqytetin francez pikëtakohet me poetin e famshëm Guillaume Apollinaire, duke krijuar atë që më pas e quajtëm “një miqësi europiane”, pasi që të dy këta gjeni të ardhur nga anë të ndryshme të Europës dhe të pikëtakuar në Paris, u krijuan në këtë “magje kulture” të metropolit europian… Pikërisht kjo frankofoni e shtyu Konicën, autorin e shumë artikujve në “L’Européen”, të themelonte në Bruksel revistën “Albania”, një nga pararendëset e shtypit shqiptar frankofon të diasporës shqiptare bashkë me një mori gazetash e revistash të tjera si “Le Reveil d’Albanie (Zgjimi i Shqipërisë), Bulletin Albanais, L’Independence d’Albanie, L’Epoque nouvelle, Le Peuple, La Ligue Nationale, etj.

Padyshim që periudha më e bukur por dhe tragjike e formimit të elitës shqiptare është ajo e viteve 20’-30’ të shekullit XX. Ishte pikërisht Franca e kohës së “Luftës së Madhe” dhe e “Ushtrisë së Orientit” në frontin shqiptar, Franca që mbështeti krijimin e Republikës autonome të Korçës për të mbrojtur integritetin e saj shqiptar, ajo hodhi themelet e formimit të kësaj elite të re. Pikërisht kjo kohë solli dhe ndryshimin e optikës së shoqërisë shqiptare, e cila deri në atë kohë mbante mbi vete peshën e rëndë të një trashëgimie orientale të trashëguar nga pushtimi i gjatë i perandorisë osmane. Dhe kjo optikë, me hapjen e Liceut francez të Korçës dhe të kolezhit francez të Gjirokastrës, si dhe krijimin e gjeneratave të reja që do të shkonin më pas në universitetet franceze dhe të Perëndimit në përgjithësi, nisi të devijojë, të ndryshojë, të kalojë nga Lindja drejt Perëndimit, kohë kur filloi të flitet për “neo-shqiptarizmën”, aq të dashur të Branko Merxhanit dhe të revistës progresiste Përpjekja, e më pas Iliria, Fryma, Minerva, Diana, etj, të cilat nisën tê botonin tê përkthyera veprat e iluministëve francezë apo të Bodelerit, Rembose, Malarmesë, etj. Në fjalimin e tij gjatë inagurimit të kolezhit francez të Gjirokastrës, koloneli Ordioni ndër të tjera thoshte: “… Ndërkohë që e gjithë Shqipëria feston pavarësinë, kolezhi i Gjirokastrës i hapi të gjitha portat një rinie të etur për tu kultivuar. Dhe kjo do të bëhet përmes edukimit të përparuar mbi principe ku do të farkëtohet karakteri i tyre e që më vonë do të vihen në shërbim të atdheut… Uroj që këndej, nga ky kolezh i Gjirokastrës, të lindin dhe të ecin gjenerata të fuqishme, tashmë të lira e të ndriçuara që të punojnë për t’i dhënë Shqipërisë vendin e saj në ansamblin europian. Le ta përshëndesim agimin që do të na lejojë të shohim shpresat më të bukura…”

Dhe ndryshimi i kësaj optike erdhi nga ajo elite e formuar në universitetet e Francës, etj. Një frymë republikane u ngjiz në shpirtrat e rinisë shqiptare dhe kjo frymë ishte ajo e shtetit të së Drejtës, të Demokracisë, të Pluralizmit politik, të progresit dhe iluminizmit në përgjithësi, e Paqes sociale e botërore, e mirëkuptimit dhe e humanizmit. Kjo elitë u formua në fusha të ndryshme të shkencave dhe të filozofisë, të arteve, të letërsisë, të ekonomisë… shumë prej tyre studjuan mjeksi, stomatologji, veterinari, farmaci, shkencat e natyrës, drejtësisë, në shkencat inxhinjerike, minierat, apo agronomi, fusha aq të nevojshme për të ngritur ekonominë shqiptare, shtetin shqiptar, për të ndërtuar laboratoret e para, siç bëri Bilal Golemi, i cili pas studimeve në Francë dhe punës shkencore në “Institutin Pasteur”, ngriti në Shqipëri laboratorin e parë të bakterologjisë. Shqipëria ishte e etur për një elitë të tillë e cila kishte si mision që ta shkëpuste vendin nga orientalizmi për ta çuar drejt Perëndimit, edhe pse gjeografikisht dhe historikisht ajo i kishte përkitur Evropës së vjetër. Tefta Tashko që studioi kanto në Montpellier dhe në Paris, ku regjistroi në shoqërinë “Pathé” disqet e para me muzikë popullore shqiptare, në kthimin e saj në atdhe, këndoi në skenat shqiptare muzikën e kompozitorëve të mëdhenj Ravel apo Gounod dhe i dha tone të reja jetës muzikore; miku i saj i shkollës, Sokrat Mio, i cili studioi dramaturgji teatrale, vuri në skenë dramat e komeditë franceze, në vazhdën e teatrit francez që interpretohej në atë kohë në Shqipëri ; Sadik Kaceli i Akademisë së Arteve të Parisit erdhi me shijet e një arti figurativ të standarteve perëndimore e moderne. Por kjo elitë e re, ishte jo vetëm e përgatitur në standartet më të larta europiane, (dhe kjo kuptohet kur psh. doktoratura e studentit Fejzulla Sejdini në Drejtësi, në Sorbonne, botohej në shtëpitë botuese pariziane, etj.) por ajo ishte dhe mjaft atdhetare, me një entusiazëm të jashtëzakonshëm për të ngritur një botë të re në skajin perëndimor të Evropës: kështu u ngritën klinikat e para të mjekëve si Enver Sazani, Theodor Papavrami, Hasan Jero, të farmacistëve si Bilal Turdiu, zyrat e avokatëve si Abdulla Rami, etj. Petrit Hoxha, në gjurmët e Medar Shtyllës, që studioi po në “Maisons-Alfort”, i kushtoi gjithë energjitë e tij veterinarisë shqiptare. Kolë Paparisto do të hapte shtigjet e shkencave natyrore, profesor Karajani do të krijonte katedrën e shkencës së kimisë në universitetin shqiptar, Kahreman Ylli, student i Lyon-it do të ishte rektori i parë i universitetit shqiptar, Mahir Domi, bashkëpuntori i Henri Boissin, u bë një nga linguistët më të shquar shqiptarë; Dhimitër Shuteriqi lëvroi fushën e letërsisë dhe të historisë dhe u bë kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve; Jusuf Vrioni ishte përkthyesi më i mirë i letërsisë shqipe dhe ambasador; për dekada me rradhë, Vedat Kokona punoi në fushën e letërsisë dhe të gjuhësisë duke hartuar fjalorët themelorë frëngjisht-shqip dhe shqip-frëngjisht… Lista është e gjatë!

Nëse në fillim të këtij shkrimi kam theksuar tragjizmin e kësaj elite (pa harruar dhe ata që studjuan në universitetet italiane apo austriake, etj.) kjo për arësye se në ditët e para të pas Luftës së Dytë Botërore, kjo elitë e re, papritur ra ndesh me një optikë tjetër ideologjike që po kërkonte t’i imponohej Shqipërisë së pas luftës: një ideologji që vinte nga sovjetët e Stalinit, të përçuar nga Enver Hoxha, i cili edhe pse kaloi përmes Francës pa e kryer arësimin superior, u mbars mesa duket veç me nostalgjinë e një Robespieri të Revolucionit Francez dhe të terrorit që çoi në gijotinë edhe vetë bijtë e këtij Revolucioni, duke filluar me Danton, Saint-Juste, etj.

Pikërisht në vitet 1945-1947 ndodhi ajo përplasje e madhe idesh: nga njëra anë ajo elitë e krijuar në Perëndim, një elitë nacionaliste dhe revolucionare njëkohësisht, çka dominonte në Evropën e pasluftës, në kundërvënie me frymën e re që vinte nga stepat e Lindjes dhe ideologjia bolshevike staliniane. Dhe kjo përplasje ishte e madhe, madje tragjike, pasi një pjesë e re e kësaj elite ra viktimë, u viktimizua, siç ndodhi me Enver Sazanin, Gjergj Kokoshin, Niko Lezhon, me Sejfulla Malëshovën që shumë vite i kaloi në Francë. Pas luftës ai ishte ministri i parë i Kulturës, por shumë shpejt, ai do të goditej, do të burgosej e internohej, për tu larguar përfundimisht nga skena e jetës shqiptare. Tentativa e parë e mbijetesës së kësaj elite ishte në zgjedhjet e para legjislative ku shumë intelektualë të rinj kandiduan si deputetë të pavarur, të tjerë u munduan të krijojnë partitë e para opozitare, por gjithçka do të ndëshkohej dhe mbi elitën e re ra shpata e Damokleut. Ajo pjesë tjetër e elitës, shpejt u margjinalizua nga pushteti i ri. Kujtimet e një numri personalitetesh që mbijetuan në vitet totalitare na tregojnë qartë jetën e tyre të heshtur nën diktaturë, edhe pse kontributi i tyre do të ishte tepër i nevojshëm dhe shumë i madh. Nuk është fjala për ata që kishin studjuar në Francë filozofi, letërsi, etj siç ishin opozitarë si Safet Luzi, Abaz Gërmenji, etj, por për njerëz të shkencës si Andrea Xega, që pas një burgimi të gjatë i dha aq shumë gjeologjisë shqiptare, etj. Disa dekada me rradhë, kjo pjesë e elitës do të jetonte si në «tunelin e Platonit», me shpresën e një drite dhe dite të re.

Cuditërisht, dekada më vonë, në kohën e dhunës dhe të çenzurës, për vendin e «bunkerëve dhe telave me gjemba» që «çante bllokadat», një dritare e vetme u hap disi me ndrojtje në horizontin shqiptar: mundësia për të studjuar në Francë. Vallë një një nostalgji e diktatorit? Ndoshta! Vallë një nevojë për zhvillim kur humnera e krizës ishte jashtëzakonshme? Padyshim! Kështu, në vitet 70-80 të rinj shqiptarë iu drejtuan universiteteve franceze nën një kontroll të plotë. Një hapje e brishtë dhe unike drejt një vendi europian por që sidoqoftë do të sillte përgatitjen e një elite të re në fushën e shkencave inxhinjerike, të fizikës, matematikës, minierave, gjeologjisë, por dhe të historisë, gjuhësisë, arkeologjisë, etj, por jo filozofi, pasi ajo ishte monopol i Partisë. Dhe nuk ishte e habitshme që gjatë viteve 90’, kohë e ndryshimet politike, presidentë, kryeministra, ministra të shumtë, kryeparlamentarë, etj, ishin ish studentë të auditoreve franceze, e po kështu dhe profesorët e departamentit të frëngjishtes, me të cilët krenohemi dhe që janë të shumtë, një elitë që mban gjallë shpirtin frankofon. Me ndryshimet politike dhe vendosjen e një sistemi demokratik, një elitë e re filloi të përgatitej në Francë. Vedat Kokona që vinte në vitin 1998 në Paris, i ftuar në emisionin televiziv ”Apostrof” me erudicionin e tij dhe dashurinë e gjuhës dhe kulturës franceze e habiti publiçistin dhe kritikun e njohur Bernard Pivot. Por dhe Vedat Kokona, ato ditë në Paris, pa me sytë e tij një tjetër elitë të re që po formohej atje ku më shumë se gjysmë shekulli më parë kishte qenë gjenerata e tij. Dhe kjo shihej në portretin e lumtur të tij. Si ai u formuan në Francë Fejzo Sejdini, profesor Kuneshka, Qazim Turdiu, Ymer Dishnica, Shefqet Ndroqi, Sotir Velo, Fiqiri Llagami, Dhori Samsuri, Dhori Pano, Andrea Zega, Petrit Dishnica, Petraq Qafoku, Ferdinand Pici, Nedim Kokona, Skënder Harxhi, Xhavit Gjata, Shemsi Totozani, Xhavit Arifi, Sinan Imami e shumë e shumë të tjerë që aq shumë i dhanë Shqipërisë. Edhe sot, gjithnjë e më shumë, me ekonomitë familjare por të ndihmuar dhe nga Franca, shumë të rinj përgatiten dhe vazhdojnë studimet në auditoret franceze dhe kjo në të gjitha fushat, veçanërisht në drejtësi, ekonomi, në financë, në teknologjitë e reja, etj. Gjithashtu një elitë artistësh ka lënë gjurmët e saj në jetën dhe kulturën franceze: këngëtarë operash, violinistë, pianistë, instrumentistë të shumtë, aktorë të teatrit dhe të kinematografisë. Me modesti mund të them se studimet në Francë më dhanë dhe mua shumçka në punën time publiçistike e letrare.

Padyshim që sot Shqipëria ka një elitë të aftë dhe europiane. Kjo elite në kthimin e saj në Shqipëri nuk duhet t’i gjejë dyert e mbyllura siç ka ndodhur jo shumë vite më parë. Por gjithashtu, problem shqiptar është sot problem i elitës politike, i rotacionit, i hyrjes në politikë të gjeneratave të reja, i rinovimit. Republika e Platonit është padyshim filozofia e parë politike e elitave, e atyre që janë roje dhe ndriçuese të drejtësisë sociale në “cite”-në e demokracisë dhe mbrojtëse e ligjeve të saj. Nëse filozofi modern Vilfredo Pareto flet sot për qarkullimin e elitave në veprën e tij Traktat i sociologjisë së përgjithshme, ai ka të drejtë. Eshtë koha e një lëvizje të re për të qeverisur mirë (“la bonne gouvernance”) në shërbim të progresit social, të paqes ndërkombëtare dhe të integrimeve humaniste.

Intervistoi  dhe përgatiti materialin në shqip, Ornela Radovicka 

Qëndra albanalogjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga A. Bellusci 1980

Një Vështrim artistik dhe kulturor nga arkitekti Atanasio Pizzi

Takojmë arkitektin Atanasio Pizzi, arbërshë nga Shën Sofia,me banim në Napoli\ Itali,i cili është edhe një hulumtues i botës arbëreshe. Në këtë takim folëm mbi një veshtrim artistik e kultural mbi pikturat e Ibrahim Kodrës. “Nuk do të ndalem në veprat e Ibrahim Kodrës, sepse duhet të jesh gjeni i kësaj fushe dhe këtë ia lë specialistëve- na thotë Atanasio Pizzi- por Kodra duke pikturuar edhe një sërë veprash mbi botën arbëreshe,e ndjejë këtë artist piktorin tim. Kodra  është një nga piktorët më të famshëm të botës shqiptare me përmasa ndërkombëtare, dhe që në veprat e tij ai përfshiu edhe botën arbëreshe- na thotë arkitekti Atanasio Pizzi- Kodra lindi në Ishëm, më 22 prill 1918 dhe u nda nga jeta më 7 shkurt të 2006 në Milano, Itali. Janë mbi 6 mijë vepra,të Kodrës të cilat janë të shpërndara në muzeume, koleksionistë.  Rreth 2 mijë vepra të tij janë të regjistruara dhe të dokumentuara,  ndër to bëjnë bëjnë pjesë edhe 13 vepra të cilat Kodra ia kushtoi ngulimeve arbëreshe në Kalabri. 

Kur zëmë në gojë termin “Arbëri”, menjëherë mendja do të na shkojë te komuniteti arbëresh, ai popull që vazhdon të ruaj bagazhin e lashtë të identitetit  në një  mënyrë që të mos komprometohet. 

Me emrin e lartpërmendur, “Arbëri”, edhe pse në  formë abstakte, përfytyrohet një “shtet i ri gjeopolitik”, pavarësisht se pakica e njeh veten vetëm dhe ekskluzivisht në deklaratën Rajonit si një Popullsi të pakicave historike. 

Historia, na rrëfen dhe na kujton se ardhja e popullsisë arbëreshe në këto territore, për hirë të atij organizimi historik si ai i Gjergj Kastriotit  i cili përfundoi me mirëseardhjen dhe integrimin e këtij populli  pa paragjykime apo pushtime të çfarëdo lloji,  por me të vetmin parim;atë të ruajtjes së rrënjëve  në përballjen e vërtetë me popullsinë  vendas. 

Ibraim Kodra, në veprën e tij shkundi jo vetëm plurin e harresës, por vuri në evidencë karakterin historik,  evidenzohet bukuria artistike ku ekstrapolohet një tabellë pitagorike e skizuar sipas metrikës pamore të artistit, ju shtrohet një mendim spontan por edhe një kulturë  të një  besimi në të dy spondet e Adriatikut  sot. 

Pikturat e “Katundeve” arbëreshe, Kodra iu ka dhënë një vështrim të hollësishme, sa introspektive aq edhe “ Paraljmëruese “ në detajet e saj. Me elementet e artit të tij ai  i njeh botës arbërore  edhe se çfarë ka ndodhur në botën shqiptare përgjatë këtyre gjashtë shekujve pas largimit të  arbëreshëve nga toka mëmë.  

Tematika e veprave të tij janë shumëngjyrëshe. 

Stili i tij të ndikimi kubist brenda historisë së artit shqiptar i shton përvojën absolutisht revolucionare. 

Gjykimi në veprën e tij  është i motivuar nga fuqia e thellë inovative të kubizmit  në atë kohë ku krahas mosartikulimit të plotë të vërtetësisë  figurative të imazhit, duhet të merret parasysh edhe ai kuadri teorik i kërkimit mbi stilin e tij artistik. 

Pikturat e Kodrës janë sckiza që marrin nuanca, janë quadrate shtëpishë që metamorfozohen në figura humane dhe simbolizojnë akte bashkimi, janë duar që flasin, kominikojnë, prekin, ndjejnë. Në këto vepra  ndihet sensibiliteti i një botë vëllazërore, midis botës arbëreshe dhe asaj shqiptare, Dy vëllezër të larguar por që kurrë nuk harruan njeri tjetrin ku  keqardhja e vetme derdhet në formën e kambanave,  kryqi ne formën e henes. 

Në  stilin e tij Kodra vëzhgon realitetin  arbëresh nga këndvështrime të shumta dhe i rikompozon dhe duket se sjell një dimension shtesë në imazhin tradicional. 

Protagonistët e vërtetë  në veprat e tij janë: Dielli, hëna, ku këndvështrimi i tij personal modern  dhe duket sikur përqëndrohet në  dimensione hapësinore, lartësi, thellësi. Duket sikur koha nuk është element. Ndoshta sepse shekujt ka ngelur aty ku u lanë e ku ky popull u nda.  Gjithshka në vepërn e autorit mbi udhëtimet tek arbëreshët  kthehet në referencë në mbetjet e stolive identitare. 

Ngjyra “ BLU” ashtuquajtur “periudha blu” që në artin e Kodrës mund të quhen nota malinkonie, duke patur parasysh ndikimin  kubizmin e Pikasos.  Një blu, që i përket pjesës qiellore dhe gjithmonë e më tepër në lëvizjen e saj shëndërrohet në të kaltër. 

Syri i një piktori të një kalibri si ai i Kodrës arrin të kuptoj edhe shpreh në mënyrë të pakënaqshme  periudhën e abuzimeve të  ndërtimeve të viteve gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar. Shumë interesant ngelet ai xhesti i përqafimit të dy banesave,  shëndërruar në antropologji. Ku krahët që përqafojnë bëhen sintezë e “krahëve” të  gjitonisë arbërshe,  të cilat me pesë shqisat e tyre krijojnë aglomeraton. 

Ai “përqafim” është  ai gjak i shprishur, termin që  intelektuali arbëresh Torriello, e përdori për herë të parë me botën arbëreshe.  

Kodra, ishte mjeshtri i madh i formimit oriental ku ai u rrit, por ai pati edhe ndikimin perëndimor ku studioi dhe u pais me kulturën artistike. Pjesa e fëmijërisë së tij mbetet dëshmitar/interpretues, për shka të atyre ngjyra të një trysnie të fortë, të cilve  Kodra iu shtoi atyre edhe linjën e  identitetit të pacenuar, identitet për tu  ndjerë arbër, të cilëve iu ra fati i mërgimit, por që  rrënjosën dhe  mbrojtën në  kujtesën e tyre kolektive  historinë, deri diku gjuhën dhe kulturën prej nga kishin ardhur. 

Kodra përshkoi dhe hodhi në letra 12 qytezat arbëreshe;San Benedetto Ulano, Acquaformosa, Lungro, Frascineto, Civita, Plataci, Spezzano Albanese, Santa Sofia d’Epiro, San Demetrio Corone, Macchia, Vaccarizo Albanese, dhe në San Giorgio Albanese, San Cosmo Albanese. Kromatizmi piktoreske i Kodrës në këto vepra shëndërrohet në një rrugëtar të atij udhëtimi i cili ndjek shtigjet e rrënjës së përkatësisë. Këmbët e autorit  shkelën trojet  ku arbëreshët  dhanë mund, djersë, por edhe gjak. Sytë e tij u përmalluan me këto foleza ku ishin vendosur vëllezërit e tij. 

Kodrai preku, i soditi këto vende me shikimin e tij të njomë, sperkati në fleta konture “kuadrata të gjalla”, u dha atyre  formën antroplologjike, i ofroi  publikut një tabull identoteti formuar me ngjyrat e tokës, të diellit, të detit si dhe përqafime vëllazërore të cilat kurrë nuk u shteruan. 

Artisti ndjen frymën, flladin plot aroma dhe shije, myshkun e pragjeve, dhe interpreton për çdo ngulim  kuptimin e komuniteteve arbëreshe, sipas një vizioni  “Guernica Arbëreshë”, duke shtuar notat historike të qëndrueshme, identike,  pa ndërprerje, të  gjallë,  të një epopeja pesqind vjet, të këtij populli. Një popull që treguan në shekuj arkitekturën e tyre, fizionominë  e një populli punëtor, artista të gurit, njerëz që pastruan territoret që gjetën,i trasformuan ato në fusha buka, ndërtuan banesat e tyre, dhe i kthyen gjitonitë, si ambjentet më të vyera e të këndshme. Në fund të fundit çfarë është gjitonia.  Janë nerëzit e një gjaku, ku vihen në përdorim 5 shqisat. Një rregullator të jetës sociale.

Në ato skiza, mes atyre linjave meridiane e paralele gërshetohen mendimet midis zemrës dhe mendjes së arbëreshëve, të një  Arbërie që shtrihet  në kohë dhe  në hapsirë. Një Arbëri me një populli mikpritës, me shpirtin e këngës, ku kambanat e ndjenjave risjellin, atë besim që arbëreshët  mbajtën për rreth gjashtë shekuj, ndërsa matan detit lutjet të pashprehura me britma e  të  përhapura nga minaret. Një vizion i ndërtuar nga gjenialiteti i përbashkët. Itinerari artistik i Kodrës bëhet një akt dashurie dhe keqardhjeje. 

Në veprën e tij mbi arbëreshët, udhëtimi shpirtëror i Kodrës fillon në Pollinon e poshtëm. 

Në Civita\Çifti, protagoniste nuk është  “Ura e djallit”, por ultësira që të con në det. Është panorama mesdhetare. Nga ato valët e detit Jon ku sbarkuan arbëreshët. Nga Pollino shikon drejt detit Jon i cili  më pas vazhdon drejt detit Tirren, ku rrjedh e harlisur, e pastër “Acqua Bella” e lashtë dhe i kthjellët, i vendosur mes maleve që vëzhgojnë rrjedhën e Kratit, një vizion paralel me malet e Shqipërisë; 

Takimi i dytë është me njerëzit me pamje nga Crati, këtu ai sheh dhe vë në dukje rrudhat e malit  “dolce e dormiente \ të fjeturin e ëmbl”, të cilët, duke pritur puthjen e princit për të rizgjuar ndjenjën e gjërave të lashta, nuk u dhanë më për një kohë të gjatë. Dhe pikërisht këtu përqafimi vëllazëror i dy dinastive gjen perspektivën më të mirë për të shprehur qëllimin e skicës.

Liturgjia dhe ikonat bizantine karakterizojnë Katundin arbëresh të Ungrës. Në të ndodhet Katedralja. Çuditërisht  në të ne nuk shohim asnjë kishë, asnjë kampanë, por një rrugë të ndarë nga të dy krahët me shtëpi. E veçanta qëndron se në pikturën e tij  shohim një mal ku është vendosur një kryq. Imzhi i këtij mali na përcjellë tek riti arbëreshëve të Pallazzo Adriano, në Sicili,  të cilët  në çdo fund Gushti dalin në majën e malit, kthehen me fytyrë nga dielli, nga Ballkani shqipfolës prej nga  kishin ardhur dhe kujtonin të parët e tyre.Ndërsa  Salina, shfaqet me gjithë bukurinë e saj natyrore, duke njohur vlerën e bashkëjetesës civile. Një rrugë ku ky frymon shoqëria sociale, pa i dhënë asnjë drit hije një akti  besimi apo drite hyjnore.

Artisti Kodra ndalon në katundin e Bregut, nga ku vështron fushën e Sibarit nga Krati deri në Trionto. Territor  i pakicës minoritare arbëresh, që kishte një fanar, dhe shkëmb guri mbi të cilët qëndronte madhështor, tashmë lakuriq në intimitetin e tij. 

Autori ecën me hapat e arbëreshit.

Mbërrin në male nga ku lartësia ekstreme e një Katundi bëhet altar rrezatues. Jemi në Platci, arbëreshë punëtor. Nga deti Jon shohim Fushën e Sibarit, dhe ky katind  shndërrohet në një perlë brenda një guacke, këtu komuniteti i vogël mbetet i mbledhur në një copëz qielli qendisur me yje zhytur në gjelbërimin e pemëve. 

Kodra mban shënim udhëtimin bizantin, mikpritës dhe dashamirës. Mbërrin në vendin e mjekëve, Cosmo e Damiano, të famshëm për shenjtërorët e tij; Këtu, katundi si një kornizë mes ullinjve dhe vreshtave plot gjelbërim, i shtojnë Kodrës frymëzimin në rrugëtimin e tij sa shpirtëror aq rdhe fizik mbi botën arbëreshe.

Intinerari e çon më tej në tokën e  Shën Sofisë, e cila që  nga shek IX  lutej me fytyrën nga Kostandinopoli. Ky katund e  shtrirë në një kodër të gjatë me perspektivën sugjestive bujqësore si dhe  të bukurisë unike dhe të rrallë. Shén Sofia e Epirit stacionin historik, më i ekspozuari, më i qëndrueshëmi, dhe më i lulëzuari i komunitetit arbëresh në Itali, i përcaktuar si vendi i përballjeve të vazhdueshme por edhe figurave artistike qé meritojné mé shumé njohje, mé shumé vlerésime si ajo e Pasquale Bafit.  Çfarë mund të themi për Vallja,ceremonia e pranverés, e kostumeve qé meritojné dinjitetin e tyre, apo  për luginën e besimeve, me dy kishat që shkojnë krah për krah dhe nuk reshtin kurrë  së ecuri për bri njëra tjetrës. 

Shpirtin e tij e thërret si një jehon San Dimetrio, historia e tij në koncertin recital, artikulohet në kolegjin e famshëm, “Shën Adriano” dhe pikërisht këtu eseja ironike dërgon në mënyrë delikate një mesazh kujteses së humbur.

Me këto sinteza të vogla artistike, paralajmëruese, mjeshtri synonte të “lejë një gjurmë të pashlyeshme të përvojës së tij ndriçuese, e cila filloi jo më pak se njëzet vjet më parë dhe tani analizohet me edukim dhe një bollëk detajesh, gjithmonë shumë hermetike, për të shmangur tronditjen e inteligjencës së mendimtarëve të shumtë të lirë vendas, apo dijetarëve të mëdhenj të hutuar”. 

Një itinerar ose akt dashurie që shprehet në dosjet e tij me një “diell më të madh që lind, një det gjithmonë blu, por që anon në të kaltërt, si dhe kodra të gjelbërta të  bleruara”. 

Kodra, në veprën e tij të rrëmben me karakterin paradoksal, pjesë e pikturave të tij, ku përmbajtja e tyre nga  njëra anë nënkupton “vdekjen e realitetit”, nga ana tjetër rikthen përvojën e përditshme për një rilindje.

Kodra, iu la arbërshëve ambiente sintetike e monumentale me vëllime thelbësore të natyrës së tyre, dhe në një farë mënyre iu la  ngjyrat e jetës në një një art analitik; shpresën, besimin, illuminizmin\dritën që mbartin një stil sa më  pranë asaj që është realistik, një prerje formale në stil dhe  më pak gjeometrike e të ngurtë, por i dha atij udhëtimi forma disi më të zbutura. 

Falenderojmë  arkitektin Arkitektin arbëreshë Z. Atanasio Pizzi, për këtë vështrim artistik dhe kulturor mbi botën arbëreshe në veprën e të madhit piktor Ibrahim Kodra. 

Në vijim pikturat e artistit Ibrahim Kodra në  Acquaormosa, Civita, Frassineto, Lungro, Macchia, Platani, San Benedetto Ullano. 

Intervistoi  dhe përgatiti materialin në shqip, Ornela Radovicka 

Qëndra albanalogjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga A. Bellusci 1980

Nga Rafael Floqi 

(Kredi: Stand Still, Stay Silent nga Minna Sundberg)

Çështja se cilët janë parardhësit e shqiptarëve të sotëm dhe vjetërsisë së tyre kohët e fundit  është ndezur midis një pjesë studiuesish, shpesh amatorë të fushës dhe instrasigjencës së Akademisë së Shkencave që nuk pranon të ndryshojë pozicionet e saj. Ky shkrim i imi është një kontribut për këtë çështje për ta futur në hullinë e shkencës si çdo shqiptar por nuk synon të shuajë divergjencat as t’i ndezë ato.   Diskutimi i këtyre çështjeve kërkon një përgjigje e cila nuk mund të jetë thjesht hipotetike, apo nacionaliste, por shkencore dhe e motivuar. Ndaj duhet së pari të përkufizojmë termin, Grup etnik në lashtësi dhe nga cili grup rrjedhin shqiptarët e sotëm.   

R.A. Schermerhorn në 1970, e përcakton grupin etnik si më poshtë:  “Një grup etnik është … një kolektivitet brenda njërit grup më të madh shoqëror që ka prejardhje të përbashkët reale ose të supozuar, me kujtimet e një të kaluare të përbashkët historike dhe kulturore fokusimin në një ose më shumë elementë simbolikë të përcaktuar si mishërimi i popullatës së tyre. Shembuj të tillë elementet simbolike janë: modelet farefisnore, afërsia fizike (si në lokalizëm ose seksionalizëm), përkatësia fetare, forma gjuhësore ose dialektore, përkatësia fisnore, kombësia, veçoritë fenotipike ose ndonjë kombinim i kombi i këtyre. Një shoqërues i nevojshëm është ndërgjegjja e të qenit një lloj i veçantë  midis anëtarëve të grupit.”

Nuk përmendet në mënyrë eksplicite në këtë përkufizim, por është  me rëndësi jetike  për temën tonë, është fakti që grupet etnike janë në shumicën e rasteve të përmendura me një emër, të shpikur ose nga ata vetë ose nga të huajt, që ne i quajmë etnonim.

Në studimin e përkatësisë etnike, mund të jenë qasje të ndryshme. Në radhë të parë, grupi etnik e konsideron se mund të studiohet nga perspektiva e anëtarësisë së vetë këtij grupi. Kjo qasje quhet emike. Përndryshe, grupi etnik në shqyrtim mund të studiohet nga këndvështrimi i të huajve. Kjo e fundit quhet qasja etike. Siç shpjegohet nga Wim van Binsbergen, këto terma i kanë rrënjët në fushën e gjuhësisë, ku fonetika jep një përshkrim thjesht të jashtëm të një gjuhe (pra -etike), dhe fonemika merret me gjëra më të vogla njësitë e tingullit të të folurit të dalluara nga përdoruesit e gjuhës veten e tyre (pra -emic). Një palë tjetër konceptesh është të formuara nga primordializmi dhe instrumentalizmi. Sipas ndaj qasjes primordiale, veçoritë etnike të një specifike grupi janë cilësi të pandryshueshme, të trashëguara nga babai te djali dhe nga nëna tek vajza, dhe kështu një “e dhënë” historikisht. Si në kundërshtim me këtë, qasja instrumentiste, e iniciuar nga Frederik Barth në grupet e tij klasike etnike dhe Bounda e vitit 1969, mendon se tiparet etnike mund të manipulohen për shkaqe të caktuara nga anëtarët e një grupi të caktuar dhe se prandaj kufijtë etnikë janë të depërtueshëm. Si marrëveshje në thelb, instrumentistët do të theksojnë dinamikën dhe negociatat natyrën e mirë të etnisë, ndërsa primordialistët do ta bëjnë atë e kundërt. Në realitet, e vërteta qëndron diku në mes tek këto të kundërta, disa kufij etnikë janë të vështirë kryq apo edhe i papërshkueshëm në një periudhë të caktuar kohore, veçanërisht kur ka një ndërgjegje të lartë etnike (= etnization), dhe të tjera, ose të njëjta, por në një periudhë kohore kur ka një ndërgjegje të ulët etnike, duke qenë e lehtë për t’u kaluar.

Për më tepër, duhet të vihet në lojë edhe dinamizmi për të llogaritur faktin se një etnos mund të shuhet (=etnotanazi) ose të jetë i sapokrijuar (= etnogjenezë).

Përcaktimi i një identiteti etnik është në thelb një proces historik. Ndërsa ne do të punojmë në proto-histori, së cilës i mungojnë veprat bashkëkohore të historisë, të përkufizimi i përkatësisë etnike duhet të përkthehet në proto-historiko kategoritë teorike të provave. Përveç kësaj, këto kategori evidenca duhet të jetë e zbatueshme në kontekstin e lindjes së Mesdheut gjatë epokës së bronzit të vonë, i cili me shoqëritë që variojnë nga emrat multietnikë shumë të zhvilluar prirjet nëpër mbretëritë individuale dhe ligat e qyteteve për të thjesht format fisnore të organizimit janë shumë më komplekse sesa, për shembull, ajo moderne afrikane ku një numër grupesh etnike janë të gjitha të një shkalle të ngjashme organizimi. 

FAMILJA E GJUHËVE INDO-EVROPIANE DHE SHQIPJA

Megjithëse mbi tre miliardë njerëz flasin një gjuhë indo-evropiane, studiuesit nuk janë të sigurt se ku e ka origjinën familja e gjuhëve.

Sipas hulumtimeve të reja, atdheu i proto-indo-evropianëve ishte vetëm në jug të Kaukazit dhe proto-gjuha filloi të ndryshonte rreth 8100 vjet më parë. 

(Kredi: P. Heggarty et al., Science, 2023)

Që kur juristi britanik Sir William Jones vuri në dukje në 1786 se ka ngjashmëri të dukshme midis gjuhëve të ndryshme si greqishtja, sanskritishtja dhe keltishtja, gjuhëtarët kanë supozuar se shumica e gjuhëve të Evropës dhe nënkontinentit Indian rrjedhin nga një gjuhë e vetme e lashtë. Por studiuesit kanë debatuar ashpër se kur dhe ku është folur për herë të parë kjo gjuhë amtare.

Tani një studim i ri i guximshëm pohon se rrënja e përbashkët e 144 gjuhëve të ashtuquajtura indo-evropiane, të cilat përfshijnë gjithashtu anglishten dhe të gjitha gjuhët gjermanike, sllave dhe romane, është vërtet shumë e lashtë. Në numrin e kësaj jave të Nature, biologu evolucionar Russell Grey dhe studenti i tij i diplomuar Quentin Atkinson nga Universiteti i Auckland në Zelandën e Re kombinojnë metodat më të fundit llogaritëse nga biologjia evolucionare me një teknikë më të vjetër për gjuhët e takimeve, të quajtur glottochronology. Rezultatet e tyre sugjerojnë se një gjuhë proto-indo-evropiane është folur më shumë se 8000 vjet më parë nga fermerët neolitikë në Anadoll, në Turqinë qendrore; këta fermerë më pas e përhapën atë larg e gjerë pasi migruan nga vendlindja e tyre.

Ne kemi vetëm dëshmi indirekte të gjuhës proto-indo-evropiane, e cila u shua mijëra vjet më parë. Megjithatë, pasardhësit e sotëm të kësaj gjuhe, të folur nga mbi 3 miliardë njerëz, ndoshta ofrojnë informacion të mjaftueshëm për të përcaktuar me saktësi atdheun e saj. Hulumtimet e reja sugjerojnë se vendlindja e kësaj familjeje gjuhësore ishte në jug të Kaukazit.

Gjuha proto-indo-evropiane (PIE) ishte një gjuhë që shkaktoi shumë të tjera. Rreth 46% e njerëzve, mbi tre miliardë njerëz, janë folës amtarë të një gjuhe indo-evropiane. Por ku lindi për herë të parë PIE dhe kush e foli atë: blegtorët nga stepat pontike në Evropën lindore dhe Azinë perëndimore apo bujqit nga Anadolli në Turqi? 

Përgjigja së kësaj pyetje antropologët i janë shmangur për shekuj me radhë. Dhe tani, studiuesit e revistën Science sugjerojnë një vend të tretë: Kaukazin e Vogël, të gjendur kryesisht në Armeni, Azerbajxhan dhe pjesë të Turqisë lindore dhe të Gjeorgjisë jugore.

Gjuhët indeoevropiane, familja më e madhe gjuhësore në botë

PIE është gjuhë më e vdekur por që gjallon. Folësi i fundit vdiq mijëra vjet më parë, dhe nëse është shkruar ndonjëherë, ne nuk dimë gjë për të. Dëshmia e vetme e ekzistencës së PIE janë gjurmët që ajo ka lënë në gjuhët që kanë ardhur prej saj. 

Ne themi “vetëm”, por kjo është shumë prova. Pasardhësit modernë të PIE përfshijnë jo vetëm : shqipen, greqishten, latinishten,  anglishten, spanjishten dhe rusishten, por edhe persishten, gjuhët, hindu, bengali dhe dhjetëra të tjera. Indo-Evropianishtja është familja më e madhe e gjuhëve në botë. Sino-tibetianishtja, e cila përfshin kinezishten mandarine, është e dyta e largët, me rreth 1.3 miliardë folës amtare.

Për pjesën më të madhe të një shekulli, gjuhëtarët kanë kërkuar të dhëna për origjinën e indo-evropiane nga vetë gjuhët. Duke përdorur analizën filogjenetike – filogjenetika është studimi i marrëdhënieve evolucionare me kalimin e kohës, qofshin ato organizma apo gjuhë – ata kanë rindërtuar një fjalor për PIE që na jep një ide të kulturës së njerëzve që e folën atë. Ne e dimë se ata kishin fjalë për ne e dimë që ata kishin fjalë  bear ang (bʰérōs)- ariun dhe goose (h₂énos)-patën, willow (wélə)-shelgun and honey (méli)-mjaltin, and peat (péḱus)-torfën and enclosure (h₂órtos)-gardhin.

Familjet e gjuhëve që rrjedhin nga proto-indo-evropianishtja e përkthyer bukur si degët e një peme, me çdo gjethe që përafron numrin relativ të folësve vendas të secilës gjuhë. 

Bazuar në këto dëshmi, dolën dy shkolla të mendimit. Njëra propozoi që PIE e kishte origjinën rreth 6,000 vjet më parë në stepën Pontiko-Kaspike që ndodhet në veri të Detit të Zi dhe Kaspik, në rrafshnaltat që shtrihen nga verilindja e Rumanisë përmes Ukrainës jugore dhe Rusisë jugperëndimore deri në perëndimin më të largët të Kazakistanit. Barinjtë nomadë që jetonin këtu e zbutën kalin, duke i lejuar ata të migrojnë më larg e më gjerë. Kjo quhet hipoteza e stepës ose kurganit, kjo e fundit sipas fjalës vendase për tumat prehistorike të varrimit që mbulojnë zonën.

Studiues të tjerë parashtrojnë një fillim më të vjetër dhe më jugor për PIE: rreth 9000 vjet më parë në Anadoll. I njohur gjithashtu si Azia e Vogël, ky gadishull i kufizuar nga Detet e Zi, Egje dhe Mesdhe është shtrirja më perëndimore e Azisë. Sot është pjesa aziatike e Turqisë. Teoria është se gjuha e gjirit u mbështet në përhapjen e bujqësisë nga këtu në pjesë të mëdha të Botës së Vjetër.

A ishin Yamnaya indo-evropianët origjinalë?

Hipoteza e kurganit është më e pranuara nga të dyja. Shumë nga ithtarët e saj mendojnë se folësit PIE, ndërtuesit e kurganëve dhe kultura e lashtë Yamnaya janë në fakt një dhe e njëjta gjë. Megjithatë, provat kontradiktore nga analizat e mëparshme filogjenetike kanë penguar që secila hipotezë të rrëzojë plotësisht tjetrën.

HISTORIA E TEORIVE KRYESORE

Ekipi i Max Planck ndërtoi një grup të ri të dhënash të fjalorit bazë nga 161 gjuhë indo-evropiane që ishte më gjithëpërfshirës dhe i balancuar se mostrat e mëparshme. Duke përdorur përparimet e fundit në analizën filogjenetike, ata ishin në gjendje të vlerësonin se PIE ishte afërsisht 8,100 vjeçe dhe se pesë degë kryesore ishin ndarë tashmë rreth 7,000 vjet më parë.

Rezultatet e studimit përshtaten keq me hipotezat e Kurganit dhe Anadollit. Si zgjidhje, studiuesit propozojnë një mundësi të tretë: një atdhe të hershëm për PIE imediat në jug të Kaukazit, me një migrim që kthehej nga veriu në stepë. Atje, folësit e PIE krijuan një “atdhe dytësor”, nga ku indo-evropianet hynë në pjesën tjetër të Evropës duke filluar 5000 vjet më parë, falë mirësjelljes së Yamnaya dhe zgjerimeve të mëvonshme.

Harta që tregon përhapjen e indo-evropianes sipas hipotezës kurgan: nga stepa pontike (e gjelbër e errët) në një zonë që mbulon pjesën më të madhe të Evropës dhe pjesë të mëdha të Azisë (gjelbër e hapur). Vini re ishujt e gjuhëve jo-indo-evropiane në Evropë, që përfaqësojnë finlandishten, estonezishten, gjuhën hungareze dhe baske. 

Fjalët e para. Një analizë e re gjuhësore sugjeron një epokë të madhe për origjinën e gjuhëve indo-evropiane. Degët me vija me pika janë tentative dhe numrat i referohen moshës së vlerësuar të degëzimit në vite.

Gjuhëtarët kanë supozuar prej kohësh se shumica e gjuhëve të Evropës dhe nënkontinentit Indian rrjedhin nga një gjuhë e vetme e lashtë. Por studiuesit kanë debatuar ashpër se kur dhe ku e ka origjinën kjo gjuhë amtare. Tani një studim pohon se rrënja e përbashkët e 144 gjuhëve të ashtuquajtura indo-evropiane, të cilat përfshijnë anglishten dhe pothuajse të gjitha gjuhët e folura në Evropë dhe në nënkontinentin Indian, është folur më shumë se 8000 vjet më parë nga fermerët neolitikë në Anadoll, në Turqia qendrore.

Biologu evolucionar Russell Grey dhe studenti i tij i diplomuar Quentin Atkinson nga Universiteti i Auckland në Zelandën e Re kombinuan metodat më të fundit llogaritëse nga biologjia evolucionare me një teknikë më të vjetër për gjuhët e takimeve, të quajtur glottochronology. Glottokronologjia përdor përqindjen e “bashkëngjateve” – fjalët me rrënjë të përbashkëta – për të përcaktuar se sa kohë më parë u ndanë gjuhë të ndryshme. Për shembull, fjalët sanskrite dhe latine për “zjarr”, agnis dhe ignis, tregojnë dëshmi të qarta të një origjine të përbashkët. Por teknika ka qenë prej kohësh jashtë favorit, pjesërisht për shkak të supozimit të saj të gabuar se fjalët ndryshojnë në mënyrë të qëndrueshme me kalimin e kohës. Grey dhe Atkinson aplikuan metodën e tyre në një bazë të dhënash të përpiluar më parë nga gjuhëtari i Universitetit Yale, Isidore Dyen, që përfshinte 2449 grupe të ngjashme nga 87 gjuhë indo-evropiane.

Pavarësisht se sa ndryshonin parametrat si shkalla e ndryshimit të fjalëve, përgjigja doli pothuajse e njëjtë: gjuhët indo-evropiane fillimisht ndryshuan midis 7800 dhe 9800 vjet më parë, me supozimin më të mirë që ishte rreth 8700 vjet, ata raportojnë në 27 Numri i nëntorit të revistës Nature . Për më tepër, analiza tregoi se hititishtja e lashtë, një gjuhë e Anadollit e zhdukur, ishte më e afërt me rrënjën e pemës së gjuhës, duke siguruar një goditje të shpejtë  për të ashtuquajturën hipotezë të Anadollit

Ndërsa argumentet mbi metodën dhe rezultatet vazhdojnë, Grey dhe Atkinson ngrenë një zgjidhje të mundshme kompromisi në lidhje me kohën. Ata identifikuan një divergjencë të shpejtë rreth 6500 vjet më parë që shkaktoi formimin e familjeve të gjuhëve romane, kelte dhe balto-sllave – shumë afër kohës së zgjerimit të supozuar të Kurganit. Hipotezat e Kurganit dhe Anadollit, shkruajnë ata, “nuk duhet të jenë reciproke ekskluzive”.

Gjuhët indo-evropiane u ndanë në tre faza: 

1) ndarja e hitito-luvianit; 

2) ndarja e Tokarianr; 

3) diversifikimi i tre degëve në një nivel – perëndimor (sllavo-baltiko-gjermanike-keltike-italike-venetike),

4  lindor (indo-iranian) dhe jugor (paleo-ballkanik). 

Një çelës arkeologjik për ‘çështjen indo-evropiane’ është gjetja e një kulture arkeologjike e cila ishte një paraardhës i tre kulturave – sugjerohet indo-evropiane perëndimore, indo-iraniane dhe paleo-ballkanike. Mund të propozohen katër nivele pak a shumë të pranueshme kronologjike të paraardhësve të lartpërmendur të tre kulturave.

A JANË PELLAZGËT APO ILIRËT INDO-EVROPIANË ?

Është e pamundur të përcaktohet se cilët kanë qenë banorët e epokës paleolitike dhe neolitike në territorin e Shqipërisë, pasi kudo tjetër komunitetet e këtyre epokave kanë qenë nomade, pra kanë lëvizur herë pas here duke ndryshuar vendbanimin. Grupet etnike të banorëve fillojnë të identifikohen kur ata u bënë të ngulitur. Për shkak të mungesës së burimeve të shkruara, identifikimi i tyre mund të hetohet duke vëzhguar kulturën materiale të objekteve arkeologjike dhe rezultatet indirekte që dalin nga studimet etnografike dhe gjuhësore të banorëve të mëvonshëm të këtyre vendbanimeve.

Bazuar në këtë metodë, disa shkencëtarë mendojnë se banorët që u bënë të ngulitur në trojet shqiptare në fund të neolitit (në mijëvjeçarin e katërt dhe të tretë p.e.s.), ishin pjesë e grupit etno-gjuhësor të quajtur mesdhetar, ku përfshiheshin shumë popullata, si ato që jetonin rreth Detit Mesdhe. Besohet se banorët e këtij grupi kishin trup mesatar, sy kafe dhe flokë të zinj. Ata dinin të dekoronin qeramikën me ngjyra dhe përdornin sistemin e numërimit njëzet e një (njëzet, dyzet, tridhjetë, katër, etj.).

Gjatë eneolitit (gjysma e dytë e mijëvjeçarit të tretë p.e.s.), popullsitë e para të grupit etno-gjuhësor indoevropian erdhën nga verilindja në Gadishullin Ballkanik. Këta proto-indoevropianë, të ardhur para shpërnguljes së grekëve, trakëve dhe ilirëve në Ballkan, ishin në fazën e shthurjes së shoqërisë primitive, e njihnin dekorimin e qeramikës me gravura (gërvishtje) dhe përdornin sistemin e parë të numrave dhjetorë ( dhjetë, njëzet, tridhjetë, dyzet etj.). Ata mendohet të kenë qenë i gjatë, me sy blu, flokë të verdhë.

Popullsitë proto-indo-evropiane u vendosën kryesisht në gjysmën jugore të Gadishullit Ballkanik, duke përfshirë edhe territorin e Shqipërisë. Me kalimin e kohës ata asimiluan banorët e mëparshëm të Mesdheut, por morën mjaft elementë të kulturës së tyre. Disa historianë mendojnë se këto popullsi proto-indo-evropiane quhen pellazgë.

PYETJE DHE ENIGMA ? A JANË ILIRËT PASARDHËS TË PELLAZGËVE? 

‘Nëse po. A kanë të njohur fiset ilire si individualitete etnike si dardanët p.sh. nga pellazgët? 

Nëse shqipja është e vërtetuar se është një gjuhë indoevropiane, pellazgjishtja në disa nga studimet a është e tillë dhe mund të ketë lidhje me gjuhën e ‘njerëzve të detit” filistinëve?

A ka shqipja lidhje edhe me fenikishten, me filistinët dhe gjuhën ahmaraike dhe hebraike gjuhë semitike dhe jo indoevropiane?

A janë konkordancat në fjalor dhe toponime dhe etnonime të fjalëve shqipe me pellazgjishten bazë për të përcaktuar shqipen si të prejardhur nga pellazgjishtja.

A ka një lidhje të drejtpërdrejt filogjenetike mes pellazgjishtes dhe ilirishtes?     

A janë pellazgët pasardhës të grekëve apo ilirëve apo një substrat i përbashkët i dy popullsive?

Nëse Ilirët ishin pasardhës të pellazgëve, a ka ilirishtja e mesapëve dhe japigëve si gjuhë e shkruar lidhje me pellazgjishten. 

Pse ilirët përdornin alfabetin grek edhe në toponime dhe etnonime. A ishte greqishtja një lingua franca  për ilirët të cilët në fillim përdorën Greqishten dhe pastaj Latinishten?

A kanë pasur rol ngulimet greke në Durrës Apoloni dhe gjetkë në gjuhën e ilirëve?

Si shpjegohet, se nga gjithë banorët ballkanikë shqiptarët kanë  më shumë ngjashmëri me grekët në linjat mashkullore të ADN-së?  

HERODOTI (SHEK. V) THOTË SE GJUHA E PELLAZGËVE NUK ISHTE GREQISHTJA.

 Ai shkruan më tej se çfarë gjuhe flisnin atëherë pellazgët është një çështje për të cilën nuk mund të themi asgjë. Duke u mbështetur në disa fise barbare që jetonin ende në kohën e tij, të cilët më parë banonin në Athinë, arrijmë në përfundimin se pellazgët kishin gjuhë barbare. Pra, nëse kjo ishte gjuha e pellazgëve, rezulton se popullsia e Atikës (rrethi i Athinës) me origjinë pellazge, e harroi gjuhën e tyre, duke iu drejtuar helenëve nga të cilët e mësuan edhe gjuhën.” Por, shton ai, “e folura e krestonëve dhe plakijanëve, që është i njëjta e folur dhe nuk ka asgjë të përbashkët me atë të fqinjëve të tyre (helenëve), një dëshmi e qartë se këto dy fise pellazge ruajnë edhe në ditët tona gjuhën. që i sollën në këtë vend kur u vendosën aty.

Në bazë të këtyre raporteve, disa historianë mendojnë se pellazgët, duke mos qenë grekë, kanë qenë paraardhës të ilirëve, të cilët e kanë trashëguar gjuhën e tyre dhe prej tyre e kanë trashëguar shqiptarët. Të jetë kështu?

Ka shkencëtarë që, duke u mbështetur në disa elemente gjuhësore dhe kulturore, mendojnë se qytetërimi i tyre lidhet me përparimet e shoqërisë njerëzore në Ballkan gjatë mijëvjeçarit të dytë para Krishtit, kur pellazgët kaluan në prodhimin e veglave, armëve dhe stolive prej bronzi. Nga pjesa e parë e epokës së bronzit, bujqësia, blegtoria dhe qeramika patën një përparim cilësor. Metalurgjia u bë një degë e unifikuar e prodhimit. Në mesin e epokës së bronzit, shkëmbimi u zhvillua edhe me tokat e largëta: me botën e Egjeut, me Gadishullin Italian dhe me Evropën Danubiane. Familja e shoqërisë pellazge kishte karakter patriarkal. Ata ishin politeistë, prandaj kishin shumë zota.

Gjatë epokës së bronzit, popullsi të tjera joevropiane mbërritën në Ballkan nga Veriu. Në fillim të epokës erdhën akejtë (grekët), trakët,  dorët dhe ilirët.

Akejtë u vendosën në jug të gadishullit dhe këtu, pasi asimiluan banorët e mëparshëm, formuan etnosin (kombësinë) helene. Dorët u përhapën edhe në tokat helene dhe u bashkuan me to. Rreth mesit të epokës së bronzit erdhën trakët, të cilët u vendosën në pjesën lindore të gadishullit. Pas tyre erdhën ilirët, të cilët u vendosën në veri të helenëve, në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, nga gjiri i Istrias deri në gjirin e Ambrakisë. 

Duket se fisi i madh ilir i dardanëve, pasi u vendos në Ballkanin Qendror, një pjesë e tyre vazhdoi udhëtimin e tyre përgjatë Ballkanit Lindor dhe u vendos në bregun veriperëndimor të Azisë së Vogël buzë detit Marmara. 

Në një papirus egjiptian të shkruar me alfabet hieroglifik në kohën e faraonit Ramses II (1298-1232 p.e.s.), dardanët, të cilët jetonin rreth Trojës, përmenden si aleatë të hititëve në luftën kundër egjiptianëve në pushtimin e saj. 

Këta mendohet se kanë lidhje me dardanët, banorët e lashtë ilirë të Ballkanit Qendror. Më vonë, fiset e shkëputura ilire u zhvendosën nga brigjet jugperëndimore të Shqipërisë së sotme në brigjet juglindore të gadishullit italian dhe u vendosën në tokat italike përballë Shqipërisë së sotme.

Në vendbanimet e tyre ballkanike ilirët u përzien me banorët vendas. por këto nuk ishin të njëjta kudo. Në pjesën veriore të Gadishullit Ballkanik, ata gjetën popullsi të lashta të grupit ballkano-danubian (Në Serbi, Bosnjë, Kroaci, Slloveni). Në pjesën jugore (në Shqipërinë e sotme, Malin e Zi, Kosovën, Maqedoninë Perëndimore dhe Epirin), ilirët u përzien me pellazgët. Si në veri ashtu edhe në jug, pas qindra vitesh bashkëjetesë, ilirët asimiluan popullsitë e mëparshme. Në fund të këtij procesi, i cili vazhdoi gjatë gjithë protohistorisë (shek. XIII-VIII p.e.s.), u formua etnosi ilir me tipare të veçanta etnokulturore nga ato të fqinjëve helenë dhe trakë.

Kështu, ilirët e jugut ndryshonin deri diku nga ilirët e veriut, për shkak të elementeve të ndryshme kulturore që përvetësuan nga banorët e mëparshëm. Këtë dallim e kanë vënë re edhe autorët antikë, sepse ndryshe nga popullsitë e Ilirisë së Veriut, ata i quanin ilirët e jugut “të quajtur ilirë të mirëfilltë ” (illyrii proprie dicti). Ilirët e Jugut ose “të quajtur siç duhet Ilirët” janë paraardhësit e drejtpërdrejtë të shqiptarëve.

Vijon …

( Pjesë nga parathënia e librit: “Në rrënjët hasjane të Shkrimit shqip- Besim Muhadri-poet dhe studiues”, botoi Adriatic Press”, New York, 2024)

Nga Mëhill Velaj

Shkak i botimit të këtij libri me punime të zgjedhura në fushën e studimeve letrare, por edhe të vlerësimeve të veprës së Besim Muhadrit, të këtij krijuesi dhe studiuesi letrar, por edhe profesori universitar, u bë promovimi i katër librave të tij në ambientet e Federatës Panshqiptare “Vatra”, më 29 janar 2023, i organizuar nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe “Vatra”. Ishte një ndër promovimet më të organizuara dhe më relevante të bëra ndonjëherë në “Vatër”, ku përveç shumë të tjerëve, për katër veprat e Besim Muhadrit folën krijues dhe studiues eminentë të komunitetit shqiptarë këtu në Amerikë.

Librin “Në rrënjët hasjane të shkrimit shqip” e kemi konceptuar në katër kapituj:

– Në kapitullin e parë kemi bërë një hyrje dhe studim në pika të përgjithshme për Besim Muhadrin;

– Në të dytin kemi prezantuar punimet e lexuara në ditën e promovimit të librave të Besimit në “Vatër”, më 29 janar të vitit 2023;

-Në pjesën e tretë, punime vlerësuese të autorëve të ndryshëm, të cilët ndër vite e kanë përcjellë veprimtarinë e këtij studiuesi dhe krijues, si Prof, Dr. Agim Vinca, prof. Prend Buzhala, Dr. Nexhat Çoçaj, Dr. Alban Dobruna, akademik Mehmet Halimi, profesor Halil Haxhosaj, profesor Pal Ndrecaj, Prof. Besim R. Cengu, Prof. Dr. Agron Fico, Dalip Greca, Murat Gecaj etj.;

– Në kapitullin e fundit, të katërtin, kemi përzgjedhur disa nga punimet studimore të Besim Muhadrit të botuara nëpër revista shkencore, por edhe në librat e tij të kësaj fushe.

Libri po botohet në 60-vjetorin e lindjes së autorit dhe 30-vjetorit të botimit të librit të tij të parë.

Poetit, studiuesit dhe profesorit Besim Muhadri i dëshirojmë shëndet dhe suksese në punën e tij krijuese dhe shkencore.

Adnan Mehmeti/

Organizimi i Panairit të Librit shqip 2024 nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është një ngjarje e madhe kulturore që mbledh autorë, lexues, dhe pasionantë të letërsisë nga të gjitha anët e vendit. Kjo ngjarje organizohet për të promovuar dhe për të nderuar krijimtarinë e letërsisë shqipe, duke prezantuar librat e botuara nga autorë shqiptaro -amerikanë. Panairi i Librit ofron një mundësi për autorët për të paraqitur punën e tyre, për të nënshkruar kopje të librave, për të diskutuar me lexuesit, dhe për të ndarë ide dhe eksperiencat e tyre krijuese. Përpos prezantimeve të librave, gjatë Panairit organizohen diskutime, dhe ngjarje të tjera kulturore për të thelluar lidhjet midis autorëve dhe lexuesve.

Ju mirëpresim!