Nga Albert Vataj/

Më 26 nëntor 2003 ndahet nga jeta Ilia Shyti, një prej personaliteteve origjinal të artit tonë skenik, veprimtari i palodhur i artit, “gjyshi” i përrallave, i apasionuari i pikturës. Ai ishte dhe mbeti i plazmuar në kujtesën e atij brezi që u rrit me artin e tij, në galerinë e bollekshme të roleve që ai luajti, një shpirtin dhe pasionin që ai i blatoi artit që pati jetë.

Kujtesa dhe mirënjohja për artistët e skenës dhe kinematografisë, në këtë periudhë diversiteti të pikëpamjeve dhe qëndrimeve për filmin shqip, të përplasjes së mendimeve dhe mendësive, të një tendence për të purifikuar të sotmen, duke anatemuar të shkuarën, dhe një lufte të zellshme dhe të pamëshirshme për ta shpallur artin kinematografik në veçanti, dhe atë skenik në përgjithësi, si “armik” i demokracisë, bëri që mallkimiada dhe harrimi të binin mbi personalitete të artit.

Ilia Shyti, nëse në diktaturë për një cen në biografi, konkretisht arratisja e vëllait në SHBA, për fat, ju dhanë role të dyta dhe disa herë episodike, sot, pak ose aspak kujtohet dikush të ketë aq mirënjohje dhe respekt për veprën e tij, që duke e kthyer në kujtime përvjetorësh, të shprehim konsideratë për çfarë ai dhe gjithë brezi i tij i dhanë artit skenik, kësaj tradite të shkëlqyer, me të cilën kemi të drejtë të mburremi, pavarësisht ideologjisë që goditi si kudo edhe artin skenik, duke u përpjekur për ta shndërruar atë në një mjet propagande dhe denigrimi.

Në një intervistë për Albanian Free Press, vajza e aktorit tregon se i ati, Ilia Shyti, “e pati peng të madh faktin që nuk u nderua me titullin “Artist i Popullit”, për shkak të “njollës” në biografi, pavarësisht kontributit të madh e të gjatë. Kur mori titujt “Qytetar nderi” në Lushnjë e në Fier, kur pa turmën e madhe me njerëz që erdhi dhe e përgëzoi, e shprehu këtë peng të tijin por gjithmonë shumë lehtë dhe i rezervuar”.

Gjithsesi, figura e burrit shtatshkurtër e flokëbardhë, zëri i ëmbël e i butë, buzëqeshja e çiltër dhe shprehia e tij melankolike, janë ajo që ka mbetur së bashku me numrin e madh të roleve që ai solli. Për disa dekada ai, ka mbetur ende, ai; gjyshi, vëllai, babai i dhimbshur e i dashur për të gjithë, kjo falë edhe qindra përrallave që përcillte zëri i tij në Radio Tirana.

Ilia Shyti u lind në qytetin e Lushnjës në 19 korrik 1929. Mbasi mbaroi shkollën fillore punë që në moshë të re si çertexhi, gomist, etj. Që i vogël ishte i apasionuar pas pikturë, një ëndërr që ai nuk e la të të vdiste. Në vitet e luftës aktivizohet në grupet e të rinjve. Në vitin 1944 del partizan, ku krahas luftës angazhohet me teatrin partizan. Me çlirimin e vendit, Ilia Shyti aktivizohet me grupet amatore, ku dha shfaqje në Fier e në Lushnjë që në vitin 1945, kur akoma nuk e kishte hequr rrobën e luftës. E suksesshme ka qenë shfaqja “Pleqtë dhe lufta”, ku krahas tij interpretonte dhe aktori tjetër Prenkë Lëkunda. Deri në mars të 1947, Ilia ishte ushtar në Korçë dhe ku përsëri ai aktivizohet me amatorët. Të kësaj periudhe janë disa shfaqje të suksesshme, në të cilat ai luajti role kryesorë si në “Zonja Ingra e Oksfordit”, etj. Në Korçë, Ilia Shyti do të njihej me piktorët,Vangjush Mion, Guri Madhin, etj. Në mars 1947 Ilia kthehet në qytetin e tij të lindjes për t’ju kushtuar me plot pasion artit. Emërohet drejtor i Shtëpisë së Kulturës në Lushnjë, ku krahas punës drejtuese bënte edhe regjisorin, edhe skenografin, edhe aktorin e shfaqjes. Deri në vitin 1951 në Lushnjë u vunë pjesë të suksesshme e me nivel të lartë artistik si “Zotnia në thes”, e cila u dha në të 130 fshatrat e Lushnjës, “Po këta ku janë”, të Andrea Malos, “Endra me nishan”, 6 dashnorët”, etj. Ilia luante rolin kryesor dhe në Olimpiadat kombëtare u nderua me medalje që i dhanë të drejtën për të ardhur në Tiranë si aktor paranë Teatrit Kombëtar, në fund të 1951-shit. Roli parë në teatër është roli i Xha Veliut tek “Vajza nga fshati” e Fatmir Gjatës në vitin 1952 nën regjinë e Pandi Stillut. E më pas do të vinin role të suksesshme të tij në shumë drama e komedi, si në “Votra e huaj”, “Familja e peshkatarit”, “Orët e Kremlinit”, “Karavidhet”, “Karnavalet e Korçës”, “Shtëpia me dy porta”, “Lumi i vdekur”, etj. Gjatë gjithë jetës së tij artistike në Teatrin Kombëtar, Ilia Shyti interpretoi mbi 100 role. Doli në pension në vitin 1985, por nuk u shkëput nga teatri deri vonë. Drama e fundit e luajtur prej tij në Teatrin Kombëtar është “Fando dhe Lis” në vitin 1994. Krahas teatrit, Ilia Shyti mban edhe rekordin e interpretimeve në filmin artistik shqiptar. Janë rreth 50 role të interpretuara prej tij në film që nga filmi “Tana” e deri në filmin “Tingujt e Harresës”. “Unë nuk i bëja naze rolit, i madh, apo i vogël. Kjo më ka dhënë mundësi që të interpretoj pothuajse me të gjithë regjisorët dhe aktorët tanë” mësohet të jetë shprehur ai. Ilia Shyti përveç punës së palodhshme në teatër e në film ka bërë një punë të madhe edhe në teatrin amator. Ai ka dhënë shfaqje e ka udhëhequr trupat e ndërmarrjeve e institucioneve në olimpiada teatrale, ka dhënë shfaqje në rrethe, qytete e fshatra të Shqipërisë. Dobësia e Ilias janë fëmijët, ku ai me zërin e tij të ngrohtë edukoi sa e sa breza fëmijësh me emisionet e përralave e radiodramatizimeve të shumta për vite me radhë. Janë mbi 2000 përralla të interpretuara prej tij që trasmetohen edhe sot në Radio Tirana në emisionin satelitor dhe të bashkatdhetarëve.

Pasionin e madh për teatrin Ilia Shyti nuk e ndau për asnjë çast nga pasioni i tij për pikturën. Në vitin 1989 Ilia Shyti hapi një ekspozitë me mbi 100 punime të tij tepër të veçanta; portretet e artistëve në skenë. Që nga teatri partizan e deri sot. Janë mbi 300 piktura.

Për të patur një ekspoze sa më të plotë të asaj se kush ishte Ilia Shyti dhe cili ishte kontributi i tij dhe pse brezave u mbetet detyrim mirënjohja dhe respekt për emrin dhe veprën që ai la si testament të artit, lipset të bëjmë një paradë njohjeje në rolet që ai bëri në teatër, që ishin jo pak, por mbi 100. Nis kjo kolanë rolesh me:

Vajza nga Fshati, Familja e peshkatarit, Votra e huaj, Toka jonë, Dragoi i Dragobisë, Kulla e hutajve, Përkolgjinajt, Kopshti i jargavanëve, Njeriu që pa vdekjen me sy, Orët e Kremlinit, Arturo Ui, Një nuse për Stasin, Viti 1961, Halili dhe Jajria, Shtatë shalianët, Trimi i mirë me shokë shumë, I çuditshmi, 14 vjeç dhëndër, Lumi i vdekur, Shtëpia me dy porta, Karnavalet e Korçës, Hamleti, Mbreti Lir, Otello, Gratë gazmore të Uindsorit, Prefekti, Fytyra e dytë, Mbi gërnmadhat, Cuca e Maleve, Zonja nga qyteti, Karavidhet, Hekurat, Shënomëni dhe mua, etj, etj.

Për të vijuar me rolet e tij në kinematografi: 1958: Tana, 1963: Detyrë e posaçme, 1965: Vitet e para, 1972: Yjet e netëve të gjata, 1973: Brazda, 1959: Furtuna, 1973: Qyteti më i ri ne bote, 1974: Rrugë të bardha, 1978: Dollia e dasmës sime, 1979: Nga mesi i errësirës, 1979: Pranverë në Gjirokastër, 1978: Koncert në vitin 36, 1979: Radiostacioni, 1979: Ne vinim nga lufta, 1979: Gëzhoja e vjetër, 1980: Vëllezër dhe shokë, 1977: Fije që priten, 1981: Qortimet e vjeshtës, 1980: Intendenti, 1982: Nëntori i dytë, 1987: Këmishët prej dyllë, 1989: Telat e violinës, 1986: Djali elastik, 1985: Fundi i një gjakmarrje, 1984: Shirat vjeshtës, 1985: Asgjë nuk harrohet, 1987: Kur hapen dyert e jetës, 1986: Një jetë më shumë, 1986: Gabimi, 1987: Botë е padukshme, 1987: Rrethi i kujtesës, 1989: Tre vetë kapërcejnë malin, 1989: Pesha e kohës, 1897: Treni niset në 7 pa 5, 1983: Një vonesë e vogël, 1961: Debatik, 1964: Toka jonë, 1971: Mëngjese lufte, 1973: Mimoza llastica, 1975: Gjenerali i ushtrisë së vdekur, 1978: Liri a vdekje, 1979: Në shtëpinë tonë, 1974: Goditja, 1982: Era e ngrohtë e thellësive, 1984: Kohë e largët, 1984: Zambakët e bardhë, 1993: E diela e fundit, 1995: Tingujt e harresës, etj.

Ky ishte Ilia Shyti, ai që dha gjithë jetën e tij një përkushtimi dhe një punë të vëllimshme. Kudo, kudo ku ai kërkoi të linte gjurmën e vet, e skaliti atë me pasion dhe besim, me ngulm dhe vullnet qëndrestar. Dhe ishte jo pak ajo që ai bëri, ajo çfarë ai la, që ne sot, me përulësi dhe respekt ta nderojmë dhe t’i jemi mirënjohës.

Foto: https://www.tellalli.al/wp-content/uploads/2021/07/ilia-780×403-1.jpg

Çarli Çaplini Shqiptqar Zef Deda, aktori i madh i humorit, që na bëri të qeshnim në të dy sistemet e këtyre dy gjysëm shekujve të fundit, lindi në Shkodër më 27 korrik 1950 në një familje plot kulturë e vlera shkodrane, pjesë e së cilës ishin shumë intelektualë dhe artistë në zë për kohën.

Familja Deda ka nxjerrë muzikantë, ndërsa daja ka qenë At Benardin Palaj, muzikant, etnograf e psikolog. Nanagjyshja e tij ka qenë gastore. Babai i tij ka punuar në Teatrin “Migjeni” piktor, skenograf, pjesëmarrës si aktor që në krijimin e teatrit profesionist.

Në këtë familje lindi dhe u rrit Zef Deda, por në skenen e Teatrit “Migjeni”, ku babai punonte, Zefi përfitoi kulturën, artin dhe frymen entuziaste e komike të kësaj familjeje.

Janë vitet e para të sistemit monist, të cilat lanë gjurmë edhe në fushen e artit e kësisoj edhe në rrugëtimin e artë të Zef Dedës, i cili premtoi shumë, që në në realizimin e rolit të parë kur ishte ende fëmijë.

Zef Deda u rritë në studion e babit të tij dhe në moshën 5-vjeçare e aktivizoi në një dramë në vitin 1956, në dramen ruse “Nëna” të dramaturgut Maksim Gorki përkrah aktores së madhe Roza Anagnosti (Xhuxha) dhe muzikantit Karlo Radoja. Në rrugën e ndritur të artit hyri që në moshën 6-vjeçare me rolin e Antonit, një lypsar i shoqëruar nga motra dhe vëllai i tij, më të mitur, ku do u dilnin përpara revolucionarëve që dilnin nga kisha për të bërë mbledhjen e Revolucionit.

Veç njohjes me aktorë të mëdhenj si Adem Kastrati, Zef Jubani, Bep Shiroka, Lec Bushati, Roza Anagnosti, Tinka Kurti, etj. Zefi i vogël i hyri botës së artit, rrugës të cilën e njihte edhe babai i tij, që asokohe punonte si skenograf në teatër.

Në formimin e tij kulturor e artistik merita të mëdha ka pasur familja e Zefit, pjesë e së cilës ishin muzikantë, artistë, mësues që e edukuan dhe i mësuan shumë gjëra, sidomos pas vdekjes së babait, gjëra të cilat e kanë ndihmuar jashtëzakonisht shumë në interpretimin e roleve në skenë.

“Deri në vitin 1969 Zefi ishte aktor amator. Atë vit u bë një audicion në kërkim të talenteve të reja, të cilin e fituan së bashku me aktoren Zyliha Miloti. Ajo filloi punë menjëherë si profesioniste, kurse Zefi shkoi ushtar për tre vite, ku bashkëpunoi me Estraden e Ushtarit në Tiranë. Pas kryerjes së shërbimit të detyrueshëm ushtarak në dhjetor të vitit 1972, pak javë më vonë, më 13 janar 1973, e emëruan të punojë si aktor profesionist në estraden e Shkodrës.

Të gjitha rolet Zefi i ka dashur dhe vlerësuar, madje kite kënaqësi kur të tjerët shkruanin role për Zefin, si artistë-shkrimtarë, si shkrimtarë-artistë, por dhe humoristë. Ka pasur fatin e mirë që ka punuar me regjisorë dhe krijues të famshëm si i madhi Paulin Sekuj, Edmond Mhilli etj, të cilët kanë ditur t’i përshtasin rolet që të kishin vazhdimisht sukses, pasi Estrada Profesioniste përbëhej nga artistë të mëdhenj e të fuqishëm, artistë të mrekullueshëm që ishin një shkollë e madhe për Zefin dhe që e mësonin të luante dhe interpretonte me zemër, si: Tano Banushi, Paulin Preka, Zyliha Miloti, Katerina Biga, Jolanda Shala, Gëzim Kruja i madh, Drande Xhai, Besnik Çinari e Anton Krosaj.

Ka qenë një fat i madh, i madh fort që Zef Deda ka bashkëpunuar me këta shkrimtarë, këta artistë, por njëkohësisht ka pasur edhe përgjegjësi shumë të madhe të luai rolin që kanë shkruar për të dhe që regjisori i ka besuar Zefit. Të gjitha rolet që ka luajtur i ka dashur, i ka pasur për zemër, pra merrte tipin, formonte dhe interpretonte fort dhe ia jepte spektatorit dhe Ai po ta pëlqei do ta ruante përgjithmonë, për gjithë jeten në kujtesën e tij.

Ndikim pozitiv kishin edhe shkrimtarët e mëdhenj si Pulin Selimi, Kolec Pepa, Ahmet Kameri, Gjergj Vlashi, Paulin Preka, Nonda Bulka, Dritero Agolli e shumë të tjerë, të cilët e kishin për krenari të punonin për kolosët e Estrades Profesioniste të Shkodrës sikurse edhe për Zefin.

Pra, të gjithë këtyre artistëve, me Musa Ademin prej në fillim rreth vireve ’58-’59 kur Zef Deda ishte fëmi, u ka qëndruar afër dhe i ka dashur me pasion sepse e kanë mësuar në mënyrë të jashtëzakonshme, pra për çdo gjë, por, duke lexuar dhe duke mësuar për artin skenik, për të dalur sa më real, duke krijuar tipa, karaktere, pjesë që i kanë pëlqyer gjithmonë.

Mund të veçojmë rolet me imitime me aktoren Rita Ndoci, kur imitonin këngëtarët e asaj kohe, imitimin e mjeteve të para teknologjike, imitonte motorat, makinat, aeroplanat, trenat, imitime në gjuhë të huaja dhe role të suksesshme me të madhin Gjosho Vasia, në duart e të cilit është rritur, duke e aktivizuar me Estraden e Vaut të Dejës e më gjërë, ku në të gjitha ato role spikaste ai humori edukativ, duke vënë në dukje të metat e asaj kohe si dembelizmi, mendjemadhësia, hipokrizia e shumë vese që me anë të humorit shoqëria etiketonte dhe vinte në lojë njerëz të ngjashëm me ta.

Një përvojë të madhe profesionalizmi në interpretim Zefi mori në Shtëpinë e Pionierit, ku është rritur edhe ka mësuar në mënyrë të jashtëzakonshme si me dashtë rolin dhe interpretimin, skenen, spektatorin, si dhe me e zbërthye mirë çka don me thanë aktrim. Të gjitha këto nga mjeshtri që kanë pasur, aktorin e famshëm të Teatrit “Migjeni” Paulin Laca, i cili e mësoi kordinimin e gjestikulacionit me zërin dhe kjo ka qenë një akademi arti për Zefin, për mjeshtrinë e interpretimit skenik.

Zef Deda pati edhe majat e tij në jeten e gjatë në skenë, duke skalitur figura që nuk do të harrohen kurrë, siç mund të përmendim Çarli Çaplinin Shqiptar dhe kunatin e shokut Xhemal, të cilët kanë mbetur në kujtesen e publikut shkodran e shqiptar dhe që edhe sot e kësaj dite kanë vlera të jashtëzakonshme sa herë që shfaqen në ekranet e televizorëve.

Në shtator të vitit 2020, me rastin e 70 vjetort të lindjes, këtij aktori të madh i mora një intervistë, ku ndër të tjera tha:

“Në vitet ’90-’92 u duk sikur fituam lirinë, sikur i shpëtuam çensurës së mendimit të lirë dhe të ëndrrës për të realizuar ambicjet tona, ku për fat te keq “si e nisëm nuk bitisi”. U zhgënjyem totalish nga depërtimi i politikës në këto institucione me vendosjen e nënpunësëve të pa aftë në drejtimin e tyre sidomos kohëve të fundit, ku mund të themi se ka pësuar një regres total arti, kultura dhe arsimi në vendin tonë, pa të cilat populli është amorf, fle, vdes, shprehej jo pak i shqetësur aktori i madh dhe vazhdon: Institucionet janë të marra peng nga mafja, nuk investojnë por përfitojnë aq sa sot aktivitetet numërohen me gishtat e dorës, në një kohë kur para viteve ’90 kemi dhënë mbi 250 shfaqe në vit në të gjithë Shqipërinë. Të gjithë fajin ia vënë politikës, e cila jo vetëm që e lejon të degradojë, por investon në platforma që keqedukojnë dhe tjetërsojnë artin dhe trashëgiminë tonë kulturore”.

Për t’iu shmangur pak politikës dhe kësaj gjendjeje që realisht jemi koshient se qëndrojnë, më poshtë po flasim për vlerësimet që Zef Deda ka marrë për gjatë gjithë karrierës nga institucionet e artit dhe të kulturës.

Zef Deda, biri i Shkodrës dhe i humorit shkodran, vlerësimin më të madh, para të cilëve përulet me respekt e ka marrë nga duartrokitjet e spektatorit dhe artëdashësve shkodranë e shqiptarë anë e mbanë botës për gjatë gjithë karrieres së tij.

Që fëmi Zefi ka marrë shumë mirënjohje, vlerësime e medalje ku do veçojmë atë të vitit 1967, kur mori çmimin si “Aktori më i mirë” në festivalin e estradave amatore në Vaun e Dejës, ku mori titullin “Laurat i Republikës së Shqipërisë” në moshen 17 vjeçare. Mandej në Estraden e Ushtarit mori çmimin “Naim Frashëri”, të njëjtin e fitoi edhe në Estraden Profesioniste të Shkodrës. Më vonë, në vitin 1985 me kunatin e shokut Xhemal “Laurat i Republikës” dhe shumë shpejt, pasi fitoi edhe “Naim Frashërin e Artë” në vitin 1986 e vlerësojnë me titullin “Artist i Merituar” në moshën 36 vjeçare.

Në vitin 2010 Presidenti i Republikës së Shqipërisë e vlerësoi me titullin “Mjeshtër i Madh”. Veç këtyre vlerësimeve ka marrë edhe shumë e shumë të tjera si “Krenaria e Shkodrës”, “Mirënjohja e Qytetit”, etj.

Megjithëse qyteti i tij është djepi që e përkundi, Teatri “Migjeni” është djepi që e rriti dhe Zefi gjithë jeten e tij ia kushtoi Shkodrës dhe Teatrit.

Me interes për lexuesin dhe artëdashësit është të dinë diçka mbi rikthimin e Zef Dedës në teatër pas viteve ’90-të. Rënia e diktaturës solli edhe rënien e ekonomisë familjare, që e detyroi të emigrojë në Gjermani, ku qëndroi për 6 vite. Falë aftësive dhe njohurive që kishte në gjuhët e huaja, gjeti veten në profesionin e tij, ku pati shumë sukses në skena dhe shfaqjet që organizonin aktorët më të mëdhenj gjermanë, ku për fat të mirë iu njohën edhe diplomat dhe vlerësimet shqiptare në atë shtet për punë dhe pagesë.

Dy ishin arsyet që u kthye në Shkodër: Nëna dhe spektatori tij i dashur me kolegët e tij të shtrenjtë.

Megjithëse u kthye për të interpretuar në një shfaqje në “Pallatin e Kongreseve”, Zefi e pa në ç’gjendje kishte rënë Teatri. Shumë pak investime dhe krejt pak vemendje nga shteti. Megjithatë ka punuar fort me kolegët dhe ka realizuar disa komedi e shfaqje me të cilat ka pasur shumë sukses, deri në daljen në pension.

“Gjendja e Teatrit sot është e mjerueshme dhe është pak të thuash nga mënyra e menaxhimit apo dhe gjendjes në të cilën ndodhet aktualisht ky tempull.

Sot Estrada Profesioniste nuk ka as edhe një aktor profesionist. I fundit ishte Anton Krosaj që u nda nga jeta para pak kohësh. Në këtë institucion mungojnë politikat apo qasjet me interes për rekrutimin e talentëve të reja, ku për mendimin tim nuk ka rëndësi shkolla profesionale, sa ka rëndësi dhuntia e aktrimit.

Ndër të gjithë aktorët e Estradës, të cilët mund të identifikohen si korifenjtë e këtij teatri, vetëm dy-tre kanë pasur shkollat përkatëse, por ama janë të gjithë me titujt më të lartë të karrierës, pra nuk duhen shumë formalizma zyrtare, sesa duhen talente e figura të dashura për publikun.

Momentalisht janë disa grupe të rinjsh që vërtetë shihen si një e ardhme e ndritur për estraden, por prapë duhen edhe mosha të pjekura e me përvojë, nga të cilët të marrin shembuj”. Shprehej shumë seriozisht aktori i madh Zef Deda, i cili më bëri përshtypje dhe u kujtova se humori vërtetë të bën për të qeshur, por të bën edhe për të menduar.

Me rastin e kremtimit me madhështi e nderime të 70 vjetorit të formimit të Trupës Profesioniste të Teatrit “Migjeni” në Shkodër, “Mjeshtri i Madh” Zef Deda bëri një gjest që do të mbesë gjatë në kujtesë. Ai me krahë hapur bëri sikur përqafoi Tetarin e tij të dashur, duke mbështetur duart në muret e tij dhe duke i dhuruar një puthje që përloti, jo vetëm atë, por të gjithë të pranishmit.

“Ashtu si besimtarët falen në kisha e xhamia, apo në institucione të tjera fetare, ashtu si sportistët apo shkencëtarët u japin shpirt objekteve ku punojnë e veprojnë në mënyrë të pashmangshme, të gjithë aktorët përulen para Teatrit”, tha përmes mallëngjimit i madhi Zef Deda.

Ai Teatër është djepi që e ka rritur Zefin, ka rritur dhe edukuar breza të tërë artistësh të paharruar. Ka dhuruar emocion, kënaqësi dhe shpresë. Ka edukuar këtë popull me virtute të mira, ka ruajtur e përcjellur ndër breza trashëgiminë tonë të lashtë kulturore. Ai Teatër është vetë jeta e Zefit, të cilin ai e puthë dhe përqafon me krenari edhe prej në shtëpinë e tij, sapo zgjohet në mëngjes.

Si një artist i madh e një baba me virtute të larta, Zefi ndihej krenar kur shikonte fëmijët e tij tek ndjekin rrugen e babait në fushen e artit.

Shkodra e këngës dhe e humorit është një thesar që nxjerr vazhdimisht talente e siç e permendëm më lart talente ka, por duan t’i kenë me shkollë e kjo e ka shtyrë Zefin t’i mbështesë, gjë që e bën të ndjehet jashtëzakonisht mirë, deri edhe krenar, jo vetëm se janë fëmijët e tij, por se do që brezave të rinj t’u lëmë amanet Teatrin.

Si baba e bëjnë krenar për faktin që kanë qenë të bindur e të dëgjueshëm për këshillat e tij, kudo kanë mësuar e punuar shumë mirë. Sot secili jep më të mirën e tij drejt suksesit në fushën e artit për çka Zefi i falenderon jashtë mase si prind.

Megjithse e përmendëm disa herë fjalen pensionist, ky status duket sikur nuk ka lidhje me Zefin dhe për këtë ai shprehej me humor: “Dikur ishte me dalë në pension 55 vjeç, por rreth viteve ’97 u shty në 65, e megjithëse e pritëm me gëzim, kjo si aktor nuk ka pikë rëndësie, pasi aktivitetin do ta bëj aktivitet me apo pa mbështetjen e institucionit. Sot edhe pse quhem i jashtëm ndjej nostalgji të madhe sa herë dal në atë skenë, ku vazhdoj të punojë e të jem aktiv nëpër shfaqje të ndryshme. Dridhem sa herë luaj në atë skenë, aq krenari e dashuri kam për skenen e Teatrit “Migjeni”, shtëpia ime e dytë”.

Më kujtohet kur i thashë këtë vit ju keni mbushur plot 70 vite jete. Kjo nuk më bind dot pasi unë mendoj se në pension ka dalë mosha, por nuk ka dalë artisti. Ai e mbështetë këtë mendim me pak humor, duke thënë: “Ishte dashtë me jetue deri në vitin 2027, me mbush 77 vjet, kur bashkë me muajin korrik ishin bërë pesë shtata e kisha bërë xhekpot, e kisha me fitue 1 500 000 Euro e me u bërë milionier. E në mos m’i dhënshin, do të presë të bëhem 80 vjeç e me festue në Pjacë me spektatorin e shpirtit tim”.

Gjithë emocion po e mbylli këtë shkrim, të cilën me plot bindje do ta quaja ndër shkrimet e mia më të trishta. Në këtë moment më rikthehet një bisedë që pak kohë më parë në një kafe më shprehu dëshiren më sublime prej artisti. “Do doja që shpirti im të pushonte në skenen e Teatrit “Migjeni” tue interpretue për spektatorin më të mrekullueshëm, artëdashësin shkodran”.

Artistë si Zef Deda janë të rrallë, nuk përsëriten dy herë, por edhe nuk vdesin kurrë. Ata jetojnë përgjithmonë në memorjen e artit shqiptar.

Ngushëllime familjes dhe të gjithë të afërmëve të tij!

Pushoftë në paqe!

Ramazan Çeka

Amerikë 2023

Nga Albert Vataj/

Artistë të përmasave të Marie Krajës i vijnë rrallë botës artistike shqiptare. Ajo është simbol i artit muzikor shqiptar, një nga më të shquarat e këtij zhanri. Kudo ku ajo dha kontributin e saj, si në interpretimet e këngëve popullore, virtuozitetin e vokalit operistik, edhe në fushën e pedagogjisë dhe mëkimit të brezit të ri me pasionin për këngën, ajo u dha me mish e me shpirt, me kohë të plotë e me zemër të madhe. Sespe ajo kishte ardhur me një mision dhe nuk mund të largohej pa lënë pas një repertor të pasur, një galeri të mrekullueshme interpretative, gjenerata të tërë artistësh që e patën idol atë dhe e pavdekësuan. Marie Kraja, ishte, është dhe do të mbetet një prej pasurive tona kombëtare të artit. Me të jemi krenuar, jemi nderuar dhe përfaqësuar denjësisht në botën e madhe të artit të madh, në skenat gjigande të virtuozëve të magjishëm.

Prologu

Tradita e skenës opertistike shqiptare, me Marie Krajën hyn në një etapë të re. Zërat e mëhershëm dhe ato të mëvonshmit, së bashku me kontributin e pashoq që ajo dha, ndërtuan atë përmendore të mburrjes tonë nacionale, atë shkas krenarie që e ka ndërkombëtarizuar zërin operistik shqiptar, në skenat më prestigjoze, duke e transformuar në një potencial të jashtëzakonshëm konkurrues.

Marie Kraja do të mbetet një gurë themeli në traditën e këngës operistike shqiptare. Një talent që ngriti në mit femrën e asokohshme. Një sprovë që triumfoi duke i atribuar famë dhe mirënjohje shpirtit të sakrificës dhe vullneteve ngadhnjimtare. Zëri dhe shpirti i saj do të kërshërijnë ëndjet e brezave, të cilët do t’i jenë mirënjohës aktit të saj krijues, virtuozitetit me të cilin ajo përfaqësoi shqiptaren në skenën e kushtimeve të mëdha operistike botërore. Opera shqiptare, ngulmi i ëndrrës së çdo sopranoje, marrin dritën më të shndritshme tek ky yll, duke u bërë vazhdues të asaj udhe të gjatë, që e madhja Marie Kraja e nisi, atëherë kur ndër më të shumtat pamundësi, çdo e mundshme ishte një mrekulli, të cilën ajo e jetësoi në emrin dhe veprën e saj.

Nga jeta dhe rrugëtimi sfidues i artistes

Marie Kraja u lind në Xara, Dalmaci, të Kroacisë më 24 shtator 1911. Me nënën nga Prizreni dhe të atin nga Gjakova, Anton Paluca, veteran i arsimit kombëtar, hulumtues i përkushtuar i visareve të krijimtarisë shpirtërore të popullit, aktivist i shoqatave patriotike kulturore. Pas një viti familja largohet për në Shkup dhe më vonë në Austri, ku qëndruan dy vite. Në moshën 6-vjeçare Maria dhe familja e saj, kujtojmë se Maria ishte fëmija i parë nga shtatë fëmijët, dy vëllezër e pesë motra, vendosen përfundimisht në Shkodër. Pasi kreu shkollën fillore 5 klasë, Maria shkon në Vjenë, ku kryen shkollën e mesme, plus edhe një kurs për kanto në vitet 1926-1928. Nga viti 1928 deri në vitin 1934, Maria ndoqi studimet e larta në Konservatorin e Gracit, ku dhe u diplomua për kanto. Kur u kthye në atdhe emërohet mësuese fiskulture, ndërsa kishte mbaruar për kanto. Tre muaj në Tiranë, pastaj tre muaj në Shkodër. Kthehet sërish në Tiranë për të mos u larguar më që aty. Në vitin 1938 fillon punë pranë Radio Tiranës, ku punoi për disa vite rresht si soliste, e si redaktore muzike, madje edhe në vitet e luftës. Në vitin 1944 sëmuret rëndë dhe për dy vjet ndërpret çdo aktivitet artistik. Më 1946 fillon sërish punë pranë, Radio Tiranës dhe njëkohësisht angazhohet si pedagoge pranë Liceut Artistik “Jordan Misja” në degën e Kantos. Së bashku me Jorgjie Trujën, Gjyzepina Kosturin, etj, ajo është pedagoge e parë e këtij Liceu, ku për vite me radhe deri në 1960 përgatiti dhjetëra breza artistësh, që më vonë u bënë nga më të njohurit e skenës shqiptare.

Me krijimin e Institutit të Lartë të Arteve ajo përsëri është e para pedagoge dhe njëkohësisht shefe katedre për disa vite. Edhe këtu vazhdon kontributi i çmuar i artistes së madhe, Marije Kraja, në degën e kantos. Në vitin 1974 deli në pension, kur i kishte kaluar të 60-tat ajo qëndroi përsëri pedagoge. Edhe më vonë ajo dha një kontribut të çmuar në përgatitjen e artisteve të rinj.

Shkëlqimi i një ylli

Aktiviteti artistik i Marie Krajës është jashtëzakonisht i madh dhe i mbushur me një paraqitje të denjë si artiste e kalibrit. Ishte kënga popullore, ajo që zgjoi talentin dhe artin e saj. Fare e re, në interpretimet e saj ajo zgjoi interes e fitoi admirimin e publikut. Në vitet e studimeve të larta në Grac të Austrisë, fitoi vlerësimet më të larta për mënyrën interpretative, për zërin e saj të kultivuar e timbrikën vokale, e diksionin e pastër. Pa u shkëputur nga kënga popullore, Marie Kraja studioi pjesë nga Shumani, Shuberti, Veberi, Bethoveni, Mozart, Shtraus, Bah, etj.

Gjatë këtyre viteve Maria u njoh me artistë të mëdhenj e të njohur të kohës si dhe mori pjesë në koncertet e organizuara nga Konservatori i Gracit për çdo muaj. Në vitin 1934 kur ishte ende studente me këngët “Çili ju, moj lule çilni”, “O bilbil, i mjeri bilbil”, përfaqëson Shqipërinë në “Mbrëmjen e Kombeve” që u zhvillua në Vjenë, krahas artistëve me emër në botë.

Vitet 30-të janë vite, ku lëvizja artistike amatore u bashkua me pionierët e tjerë të artit tonë muzikor, si Kristaq Antoniu, Tefta Tashko Koço, Tonin Guraziu, Lola Gjoka, etj.

Në një situatë të tillë filloi aktiviteti artistik i Marie Krajës në Shqipëri. Me t’u kthyer në atdhe, Maria më 1 shtator 1934 jep koncertin e saj të parë në Tiranë, shoqëruar në piano nga pianisti Tonin Guraziu. Në mars të vitit 1936 jep koncert në Shkodër, që u prit mjaft mirë nga publiku artdashës shkodran. Pas dy muajsh me ftesë të shoqërisë “Rinia Korçare”, ajo përsëri e shoqëruar nga pianisti Tonin Guraziu dha një koncert tjetër në qytetin e Korçës, që u prit me ovacione dhe duartrokitje të gjatë nga publiku. Nga pritja që ju bë në koncertet e para Marisë, ju shtua besimi për të vazhduar rrugën e bukur të artit. Pas koncerteve të para të shoqëruar nga pianisti Tonin Guraziu, artistja e madhe Marie Kraja njihet me pianisten, Lola Gjoka dhe ndodh kështu një kthesë e rëndësishme në jetën artistike të saj.

Gjatë jetës së saj artistike të mëvonshme do të shoqërohej në piano nga Lola Gjoka. Emrat e Maries dhe Lolës do të bëheshin të pandara për vite me radhë. Në vitin 1938 së bashku japin një koncert të suksesshëm në qytetin e Vlorës. Interpretimet e këngës popullore nga Marie Kraja ishin të mrekullueshme dhe kanë mbetur edhe sot shembuj në llojin e vet. Një ngjarje e shënuar në jetën artistike të Marie Krajës ishte edhe “Mbrëmja e Këngës pleqërishte”, që u dha në 1 mars 1939 dhe që bëri bujë të madhe. Marie Kraja së bashku me Tefta Tashkon, Tonin Guraziun, Lola Gjokën, morën pjesë në festivalin e Venecias në vitin 1939, kur një vit më parë më 1938 kishte marr pjesë e vetme në “Fiera del Levante”. Ndër koncertet e tjera të periudhës së parë artistike të Marie Krajës bën pjesë edhe koncerti që u dha në 1942 në Tiranë.

Shpërfaqja dhe shpërthimi i talentit

Pas vitit 1946, Marie Kraja ka marrë pjesë në shumë koncerte si brenda ashtu edhe jashtë shtetit. Më 1949 merr pjesë në një festival në Budapest, në vitin 1955 në turneun në vendet aziatike; Kinë, Mongoli, Kore e Veriut, Vietnam, etj. Ajo realizon 64 koncerte në 5 muaj. Një përfaqësim dinjitoz i artistes se së madhe dhe i këngës dhe artit shqiptar. Me krijimin e TOB (sot TKOB), ajo u shua edhe si një artiste e madhe e skenës operistike shqiptare.

Rolin e saj të parë operistik, Marie Kraja e realizoi në vitin 1953, kur Filarmonia Shqiptare vuri në skenë operen “Rusallka” të Dargomizhskit, opera e parë e vënë në skenën shqiptare. Në këtë vepër operistike ajo interpreoi në rolin e Ollas, një rol jo kryesore por që personazhi i saj ishte ndër më të realizuarit. Pas një viti, kur aftësia dhe talenti i saj në opera dolën në pah që në provën e parë, ajo realizon një tjetër rol të bukur, atë të Antonida në operën “Iva Susanjin” të Gliknkës. Tek kjo opera, ajo interpretoi rolin e një fshatareje ruse, e që më pas u pasua nga një rol tjetër fshatareje, në operën “Nusja e shitur” e Smetanas. Këtë rol Marie Kraja e interpretoi me shumë sukses edhe në skenën e Teatrit të Operas së Bratislavës.

Në vitin 1956, Marie Kraja interpreton një rol të vështirë, Violetën në operën e Verdit, “Traviata”. Por përsëri me talentin dhe artin e saj, ajo e përballoi me sukses gjë që u vu re edhe në Teatrin e Operas në Budapest, ku u duartrokit gjatë nga publiku i këtij qyteti me traditë në artin operistik. Më pas ajo interpreton edhe në operën “Jollanta” të Çajkovskit.

Pas interpretimit që i bënë operës “Mrika” të Prenk Jakovës me interpretuesit shkodranë. Në vitin 1959 ajo u vu në skenë nga TOB (Sot, TKOB). Marie Kraja edhe këtu interpreton rolin e kryesor të Mrikës, në operën e parë shqiptare, një nga perlat e muzikës operistike shqiptare një prej sfidave të traditës sonë të artit operistik. Në vitin 1954, Marie Kraja kishte interpretuan edhe në rolin e Hënës, në operetën “Agimi” të Kristaq Konos.

“Mrika” e Marie Krajës ka qenë në një ninel të lartë artistik dhe, edhe pse ky rol është interpretuar edhe më vonë nga solistë të tjerë, askush nuk ka arritur të japë forcën dhe bukurinë këtij roli, përveçse Marie Kraja. Një opera tjetër shqiptare, ku Marie Kraja interpretoi me sukses ishte edhe “Lulja e Kujtimit” e Kristaq Konos.

Marie Kraja një diva, kombetare dhe ndërkombëtare

Marie Kraja në artin operistik nuk shquhej vetëm për zërin e mrekullueshëm e bukurinë, mjeshtërinë e të kënduarit, por edhe për interpretimin me nivel të lartë artistik të roleve që i besoheshin. Kjo e bënte atë një artiste të kompletuar e të paarritshme. Ndonëse ajo iu përkushtua për një kohë të gjatë artit operistik, ajo përsëri nuk hoqi dorë nga koncertet, muzika popullore dhe ajo e përpunuar, ku ajo i dha vlera të çmuara këngës popullore, e ngriti atë në art të vërtetë. Janë shumë koncerte, të dhëna si brenda, ashtu edhe jashtë shtetit nga artistja e madhe. Në koncertet jashtë Shqipërisë si në Austri, Gjermani, Itali, BRSS (Rusi), Hungari, Bullgari, Kinë, Mongoli, Vietnam, etj, Marie Kraja përfaqësoi denjësisht vendin e saj.

Artistja në opus dhe optikë

Për Artisten e Popullit Marije Kraja janë shkrue shumë artikuj, shkrime e vlerësime nga autorë të ndryshëm. Muzikologu dhe kritiku muzikor, Spiro Kalemi, autor i një monografie për Marije Krajen shkruen: “Marija, përmes këngës, arriti të zbulojë dinamikën e jetës qytetare, nxori në pah motivet e ndryshme shoqërore, botëkuptimin e një epoke e deri shijet e një mjedisi të caktuar, meqë pasqyro- heshin me besnikëri në këto kangë, njëkohësisht mënyra se si ajo përdori teknikën e të kënduarit dhe zërin, krijoi një shtrirje harmonike në mes për bërësve poetikë e muzikorë të këngës. Maria ishte e brumosur në ndërgjegjen e saj me këngën popullore. Që në rininë e hershme ajo dëgjonte ahengxhinjtë shkodranë me vëmendje mësoi prej tyre këngët që i shkonin për shtat vokalit e teknikës saj. Jo vetëm kaq, por ajo në atë moshë të re filloi të ndante rolin e instrumentistit shoqërues nga ai primar, që merrte melodinë, siç ishte violina, klarineta etj. Ajo vërejti se trilli nuk ndërtohej me gjysmë zëri si në muzikën e kultivuar, por me intervale të zvogëluara, deri në një të katërtën e tonit, e këtë e bënte zakonisht në glisandot e ngushta në ngjitje a në zbritje, jo vetëm në këngë me shtrirje e kurbacione të mëdha, por edhe në këngët e vogla si p.sh. Kënga e Halilit, Kënga e Rexhës, Mollë e vogël top sheqere etj.” Ndërsa pedagogu e studiuesi Ferid Bala, në “Kënga dhe këngëtarët shkodranë”, Shkodër, 2014, shkruen: “Për mendimin tonë, Marije Kraja i nxori këngët popullore nga auditori i ngushtë familjar dhe i solli në mjedise të hapura koncertale, pranë publikut të çdo moshe e gjinie. Duke kapërcyer kufizimet vokale të këngëtarëve të rëndomtë të ahengut dhe, duke i’u shmangur teprimeve të shumë artistëve profesionistë, lidhur me frazën e dendësinë e zërit të përdorur, mënyrat e matura dhe të sakta të të kënduarit të Maries, u kthyen në shembull për të tjerët. Arsyet që këto këngë të interpretuara nga Marie Kraja i qëndruan kohës, janë të lidhura në një masë të mirë me dy faktorë, me vlerën e vetë këngës dhe së dyti me mënyrën e interpretimit te tyre nga Marie Kraja”.

Nderime dhe mirënjohje

Për gjithë aktivitetin e gjatë artistik, Marie Kraja është nderuar me çmime, tituj, urdhra e medalje të ndryshme. Në vitin 1961 ajo është ndër e para që merr urdhrin e lartë “Artiste e Popullit”. Ndonëse kanë kaluar vite, Marie Kraja mbetet simbol i muzikës shqiptare. Më 1986 me rastin e 85-vjetorit të lindjes i’u akordua urdhëri “Mjershtre e Madhe e Punës”. Në kuadër të këtij vlerësimi veprën dhe emrin e kësaj artisteje të madhe, është edhe Festivali Nëdrkombëtarë Operistik “Marie Kraja” që në maj të këtij viti realizoi me sukses edicionin e saj 19-të.

Epilogu

Ajo çfarë ishte Marie Kraja, ajo çfarë ajo dha në lëmin e këngës popullore, lirike, por kryesisht në sfidën operistike, një zhanër sa i vështirë aq dhe përfaqësues, ka qenë, është dhe do të jetë një obligim për nderim dhe mirënjohje. Zëri i saj i jashtëzakonshëm, arti dhe shpirti i saj janë në repertorin e këngës shqiptare, në traditën e shkëlqyer operistike, një prej gurëve më të shndritshëm në gjerdanin e kulturës tonë kombëtare dhe artin e pavdekshëm që ajo la si një amanet.

Vdiq në Tiranë më 21 nëntor të vitit 1999.

Telegrafisht veprimtaria dhe vlerësimet e marie Krajës

Koncerte:

1934: Koncert, Grac, Austri, 1934 “Mbrëmjen e Kombeve” që u zhvillua në Vjenë,

1934: Koncert në Tiranë,

1936: Koncert në Shkodër e Korçë,

1937: Fiera Del Levante, Bari,

1938: Deutshe Akademi, Munih,

1939: Festivali: Magio Fiorentino, Firence

1949: Festivali i Budapestit,

1955: Turne i madh në Kinë, Mongoli, Vietnam, Kore e veriut, (64 koncerte),

Budapest,

1959: Koncert në Moskë, 1960: “Nusja e shitur”, në Bratislavë, etj

Opera:

1953: “Rusallka”,

1954: “Ivan Susanjin”,

1954: “Agimi”

1955: “Nusja e shitur”

1956: “Traviata”,

1957: “Jollanta”,

1959: “Mrika”,

1960: “Lulja e kujtimit”,

1961: “Dasma e figaros”, etj.

Çmime:

1961: “Artiste e popullit”

1956: “Laureat i Çmimit të Republikes”, Urdhëri “Naim Frashëri” kl I.,

1996: “Mjeshtre e madhe e punës”

Disku i artë me 50 këngë popullore

Përgatiti: Albert Vataj

Referenca:

Libri “55×2 portrete artistësh” nga Flori Slatina, botimi i gazetës “55”, F.59-62

wikiwand.com/sq/Marie_Kraja

“Shkodra, kontribute në traditat kulturore e artistike shqiptare” nga Marian Z. Shestani, F. 389-392.

http://radiokosovaelire.com/marie-kraja-1911-1999…/

http://kultplus.com/…/marie-kraja-diva-qe-thyente-tabu…/

Dr. Vojsava KUMBULLA 

Mësuese Historie, studiuese

Dr. Florenca STAFA

Universiteti “Aleksandër Xhuvani”

Qendra e Studimeve Albanologjike dhe Ballkanologjike (QSAB)

Fakulteti i Shkencave Humane 

Elda TALKA  

Abstrakt

Aleksandër Xhuvani një nga themeluesit e shkencës së pedagogjisë shqiptare, zhvillues i mëtejshëm i trashëgimisë pedagogjike të iluministëve demokratë të Rilindjes Kombëtare, si K. Kristoforidhit, Naim Frashërit dhe Sami Frashërit etj.

Ky studim ka në fokus të sjellë në vëmendje figurën e A. Xhuvanit në tre dimensione:

Së pari, në fushën pedagogjike. Qasjet e Xhuvanit për kohën në të cilën jetoi dhe zhvilloi veprimtarinë e tij, duke i krahasuar ato me sistemin aktual arsimor sot.

Së dyti, si veprimtar i Institutit të Studimeve Shqiptare. Kontributi i Xhuvanit si anëtar i shumë komisioneve, qëndrimet dhe risitë që solli në fushën e shkencës.

Së treti, qëndrimi që u mbajt ndaj figurës së tij gjatë regjimit komunist. Shumë figura dhe personalitete që kontribuan në Institutin e Studimeve Shqiptare, u konsideruan si bashkëpunëtorë të fashizmit dhe nazismit, ndërkohë që ndaj Xhuvanit nuk pati një qëndrim armiqësor ndonëse kishte mbajtur peshën kryesore në këtë Institut. 

Fjalë kyçe: pedagogji, qëndrime, risi, etikë, didaktikë

Në rrugëtimin e tij për zhvillimin e arsimit, si një nga figurat më të rëndësishme të shkollës së parë pedagogjike në Elbasan “Normalja e Elbasanit”, A. Xhuvani e kuptoi më mirë se çdo kush rëndësinë e edukimit dhe zhvillimit të mendimit pedagogjik, rolin e mësuesit në formimin dhe edukimin e nxënësve. Për këtë botoi  “Fillimet e pedagogjisë për shkollat e fillore” pjesa e dytë, “ Didaktikë e Edukatës” për ta vazhduar pastaj me “Didaktikën” dhe “Edukatën. Përmes këtyre botimeve ai rriti kualitetin e mendimit pedagogjik dhe vendosi bazat e punës shkencore në fushën e pedagogjisë shqiptare duke sintetizuar mendimet, idetë dhe duke sjellë modelet e zhvillimit pedagogjik botëror. Në këtë mënyrë ai i kushtoi jetën zhvillimit dhe përparimit të shkollës shqipe përmes studimit të çështjeve të mësimit dhe edukimit  duke vendosur theksin edhe mbi atë çfarë duhet të jetë një mësues.  Ai përpunoi mendimet e tij pedagogjike mbi personalitetin e mësuesit, veprimtarinë e të cilit nuk e shikon vetëm brenda shkollës por në një shkallë më të gjerë shoqërore sepse kështu fëmijët do të zhvilloheshin në pikpamje morale, fizike e psikologjke.

 Në këtë kontribut, ai është botues i më shumë se pesëdhjetë artikujve shkencorë, përkthyes i autorëve me nivel botëror në fushën e pedagogjisë, pjesëmarrës dhe drejtues i disa Kongreseve Arsimore duke spikatur për origjialitet, pjekuri, qartësi dhe metodikë. 

Aleksandër Xhuvani njeriu që frymëzoi breza të tërë mësuesish, nxënësish, kolegë, dhe gjithë dashamirësit e shkencës duke i ushqyer me dashurinë për gjuhën, historinë, mësimdhënien dhe Shqipërinë. 

Ai  ishte vazhdues dhe nxënës i zellshëm i trashëgimisë pedagogjike të iluministëve demokrat të Rilindjes Kombëtare, të Kristoforidhit, Naim e Sami Frashërit, Gj. Qiriazit etj.

Më 1926, Aleksandër Xhuvani do të botojë “Fillimet e pedagogjisë për shkollat  fillore, pjesa e dytë, “Didaktikë e Edukatës” për ta vazhduar pastaj me “Didaktikën” dhe “Edukatën”- me këto vepra Xhuvani shënoi një zhvillim në mendimin pedagogjik shqiptar. Ai vuri bazat e punës shkencore në fushën e pedagogjisë shqiptare. Pra ai është themelues i shkencës pedagogjike shqiptare.

Pedagogjia sipas tij është shkencë dhe art i edukatës me një rëndësi shumë të madhe shoqërore e kombëtare dhe që ka lidhje të ngushtë edhe me shkencat tjera, sidomos me psikologjinë, etikën, sociologjinë, logjikën etj. Qëllimi i pedagogjisë është formimi i personalitetit, formimi i njerëzve me gjykim të pavarur dhe të lirë, të aftë për të përballuar çdo situatë të jetës. Duke u bazuar në këtë, ai u angazhua që shkolla të formojnë njerëz të mirë, të kulturuar, qytetarë, njeriun human dhe me integritet.

Po në çfarë situate jemi ne sot? A kanë gjetur zbatim sot në shkollat tona?

Teorikisht po, ne flasim çdo ditë për formimin e personalitetit të nxënësve dhe reformat orientohen për mësimdhënie  që të nxisë mendimin e pavarur, të formojë nxënës qytetarë por në fakt shumë pak arritje ka në këtë drejtim. Edhe pse 100 vjet më parë këto ide inovative janë shpalosur në studimet e këtij mendimtari të pedagogjisë, didaktikës dhe psikologjisë, ende mësimdhënia prezanton probleme që kanë të bëjnë me të mësuarin mekanik, teorik që nuk nxit debat dhe diskutim dhe që zhvillohen në një mjedis të mbyllur. Kjo ndodh sepse mësuesit nuk priren të zbulojnë dhe vlerësojnë atë çfarë nxënësi është i aftë të bëjë, por synon që përmes pyetjeve të njëpasnjëshme të tregojë atë çfarë nxënësi nuk di. Eksistojnë shumë shpjegime për gabimet që nxënësit bëjnë në shkollë, por të kuptuarit e të menduarit edhe pas gabimeve duhet të jetë edhe më i çmuar dhe i rëndësishëm. 

Sipas Xhuvanit, puna në shkollë duhet të bazohet në njohjen e mirë të tipareve psiko-fizike të nxënësit. Për këtë arsye e shkroi edhe veprën “Psikologjia”e cila vlerësohet si vepër monumentale për literaturën shqiptare. Në rast se shkollat tona do të kishin përgatitur mësues që do ta bazonin punën e tyre jo thjesht në dhënie të njohurive të teksteve, por përmes diskutimeve mbi tematika të ndryshme, të njihnin karakterin dhe tiparet psiko-fizike të nxënësit, shoqëria jonë nuk do të kishte problemet që ka sot me dhunën në familje apo abuzimet e natyrave të ndryshme. Ndaj dhe Xhuvani vendoste theksin dhe e shihte misionin e mësuesit jo thjesht si mësimdhënës por si edukator. 

Xhuvani dha kontribut edhe në themelimin dhe ndërtimin e didaktikës dhe pedagogjisë shkollore shqiptare. U mor me trajtimin e çështjeve themelore të mësimit dhe të shkollës, siç janë: përmbajtjet mësimore, parimet didaktike, personaliteti i mësuesit, e deri tek infrastruktura shkollore si faktor në mësim cilësor etj. Për ta nxjerrë shkollën shqipe nga prapambetja dhe kaosi i rrymave e ndikimeve të ndryshme pedagogjike dhe për ta ngritur atë mbi një bazë unike e të përparuar didaktike botoi tekstet: “Didaktikë e edukatë”,” Didaktika”. 

Ai kuptoi më së miri rolin dhe peshën që kishte mësuesi në zhvillimin e arsimit në tërësi, por edhe në zhvillimin e personalitetit të nxënësit në veçanti dhe si rrjedhim në zhvillimin shoqëror e kombëtar. Gjithë veprimtaria e tij në këtë drejtim synoi formimin dhe përsosjen pedagogjike, profesionale dhe metodike të mësuesve. Ai kuptoi drejt rëndësinë  që kishte figura e mësuesit dhe çfarë mundësish duhet të krijoheshin për të rritur profesionalisht mësuesin. Ai dinte të kritikonte mësuesin që nuk përpiqej të përmirësohej në fushën pedagogjike dhe krijonte çdo hapësirë dije për çdo njërin prej tyre që e dashuronte dhe e bënte me pasion edukimin dhe mësimdhënien. Me modelin e tij të mësimdhënësit ai zgjoi tek shumë kolegë e nxënës dëshirën për ta parë pedagogjinë si shkencën që do të ndihmonte në ecurinë individuale, shoqërore e kombëtare dhe në rritjen e mëtejshme të vetëdijes ndërpersonale. Për të kishte peshë çdo fjalë, veprim, qëndrim dhe sjellje e mësuesit si në ambjentin shkollor dhe jashtë saj. Dhe natyrshëm lind pyetja: Po sot? 

Reformat e shpeshta arsimore e kanë deformuar figurën e mësuesit, por edhe përgatitjen e tij shkencore dhe nivelin e tij profesional. Xhuvani e vlerëson mësuesin si një personalitet dhe e vendos atë në hierarkinë e lartë shoqërore për vetë misionin që ai ka duke cituar se: “Vetë vetëdija që mësuesi asht tue formue gjënë ma fisnike në botë, shpirtin e njeriut, duhet ta naltësojë e ta nxisë që të punojë sa më shumë për atë”. 

Po sot ku është figura e mësuesit? Çfarë vlerësimi dhe kontributi i njihet dhe cilat janë përpjekjet për xhvillimin dhe lartësimin e tij?

Sot mësuesi është në presion të shumfishtë si nga drejtuesit, prindërit, nxënësi, media, politika dhe nuk ka asnjë lloj stimuli për mësuesit që bëjnë diferencën në zhvillimin e tyre profesional dhe që shquhen për zhvillim të tyre akademik, pedagogjik e didaktik. Mungon statusi i mësuesit që ta mbrojë atë përballë fyerjeve, paragjykimeve dhe sulmeve të pabaza nga aktorët e sipërpërmendur. Sot mësuesit i njihen dhe i përmenden vetëm detyrat dhe asnjëherë të drejtat. Ai është i pambrojtur dhe ka frikë të nrerë zërin për të mbrojtur veten. Përballë kësaj gjendje si mund të pretendojmë për reformat ë aplikueshme arsimore që ndërmerren në çdo dy vjet dhe që nuk janë aspak të studiuara.

Në këtë mënyrë gjatë gjithë veprimtarisë së tij në fushën pedagogjike, Xhuvani mbronte me forcë parimin e vetveprimit dhe ndërveprimit të nxënësve në orën e mësimit, vendosjen e nxënësve në pozita aktive pune, duke kërkuar, hulumtuar, vëzhguar dhe nxjerrë përfundime në formë reflektimi. Ndaj për këtë vinte theksin ai, duhet punuar shumë përmes një pune individuale dhe të diferencuar me nxënësit. Por edhe sot korniza jonë kurrikulare, programet arsimore synojnë dhe përshkruajnë të njëjtat kompetenca që duhet të zhvillojë nxënësi, ndaj dhe pyetja që lind është ku kanë shkuar 100 vite që nuk janë zbatuar këto mendime të kolosit të pedagogjisë shqiptare me frymë përparimtare?

Këto parime me të cilat duhet të udhëhiqet mësuesi sipas Xhuvanit, po t’i krahasojmë me sot janë standartet profesionale të mësuesit (integriteti, zhvillimi shkencor, etika dhe komunikimi, bashkëpunimi me komunitetin etj.

Me vlerë janë edhe idetë e tij nga fusha e pedagogjisë parashkollore, nga fusha e andragogjisë, si dhe nga pedagogjia familjare. Ai thekson ngritjen arsimore dhe kulturoretë femrës shqiptare, të cilën e vlerësoi si faktor shumë të rëndësishëm shoqëror e edukativ.Dha kontribut edhe në pedagogjinë speciale dhe përpjekja e tij synonte për propagandimin e arritjeve evropiane në këtë fushë edukative e humane.

Nuk mund të linte jashtë vemendjes së tij edhe rëndësinë që kishte përfshirja sa më e gjerë e prindërve në procesin e gjithpërfshirjes në shkollë si një aktor kryesor në ecurinë e bashkëpinimit shkollë familje. 

Gjithçka e trajtuar dhe e trasmetuar prej tij është kaq aktuale dhe e domosdoshme edhe sot por që për shkak të problematikave që ka duket sikur problemet kanë ngelur në vend. Natyrisht paralelizmat nuk mund të hiqen njësoj me periudhën që Xhuvani i shtron këto probleme, sepse niveli arsimor i popullsisë ishte shumë i ulët. Kjo na bën sot që të kuptojmë nevojat e mëdha që ka arsimi dhe pedagogjia për të ndryshuar standartin dhe cilësinë. 

Sistemin pedagogjik veç traditës kombëtare e përvojës arsimore, Xhuvani e mbështeti edhe në mendimin pedagogjik të pedagogëve të shquar botërorë si: Komenski, Pestaloci,  sidomos Herbarti  etj.

Ai ishte pedagogu, i cili u përpoq vazhdimisht për futjen e gjithçkaje që ishte përparimtare në shkollë, për pedagogjinë shqiptare dhe për propagandimin e saj ndaj dhe  veprat e tij ndryshe quhen edhe pedagogjia xhuvaniane.

Kontributi i tij është domethënës në sistemin arsimor shqiptar bazuar sipas standardeve të përparuara të kohës, duke përfshirë këtu legjislacionin shkollor, tekstet shkollore, përgatitjen e kuadrit mësimor, terminologjinë pedagogjike-shkollore, organizimin e mësimit, dokumentacionin pedagogjiko-shkollor etj. Xhuvani ishte shembull i mësuesit dhe pedagogut të mirëfilltë; vetë ai ishte shembull se si duhet punuar për arsimin, shkencën, popullin dhe atdheun.

Një kontribut jo pak të vogël Aleksandër Xhuvani ka me veprimtarinë e tij edhe pranë Institutit të Studimeve Shqiptare në vitet 1940-1944. 

Instituti i Studimeve Shqiptare kurorëzoi fillesat për krijimin e një qendre të vetme të albanologjisë shqiptare. Ai synonte të ngrinte në një shkallë më të lartë dhe të përhapte kulturën filologjike, letrare, artistike e historike në Shqipëri si dhe të zbulonte vlerat e rëndësishme kombëtare.Synimi ishte që të lëvronte gjuhën kombëtare në drejtim të pastërtisë, frazeologjisë dhe leksikologjisë. Ai synonte të grumbullonte e të nxirrte në dritë folklorin shqiptar dhe të mblidhte të dhëna e dokumenta për historinë dhe artin kombëtar. 

Instituti do të bashkërendonte lëvizjen intelektuale shqiptare në fushën e shkencës, letrave dhe arteve. Nga ana tjetër ai do të përpiqej të zhvillonte kulturën kombëtare duke u kujdesur ta pasuronte atë edhe me  botime të autorëve të huaj lidhur me Shqipërinë, por jo vetëm. Kështu ai synonte të ngrinte punën e tij ashtu si institutet e tjera në vendet europiane por duke ruajtur indentitetin. Instituti ishte i strukturuar qartë dhe me një hierarki të admirueshme dhe një pozitë të mirëpërcaktuar të çdo anëtari dhe komisioni në përbërje të tij. 

Veprimtaria e Institutit drejtohej nga Këshilli Shkencor i përbërë nga kryetari, nënkryetari dhe katër këshilltarë si Senator Mustafa Kruja (Kryetar), Prof. Carlo Tagliavini (Nënkryetar), dhe këshilltarët Prof. Eqerem Çabej, Padre At Zef Valentini, Dom Lazer Shantoja, Prof. Aleksandër Xhuvani.

Një risi që solli Xhuvani pranë Institutit të Studimeve ishte studimi për veshjet e grave ilire dhe ndikimi që kishin nga kultura greke, duke i bërë kështu një analizë përfundimeve të kërkimeve të Ugolinit. 

Nga studimet e bëra nga Maria Luigi Ugolini në vitin 1927 dhe të botuara në vëllimin e tij “Albania Antica”, Xhuvani një nga anëtarët e brendshëm të Institutit thotë se Ugolini na ka sjellë një skulpturë të rrallë e cila u gjend në Vlorë, por që për vitet që flasim ajo ishte zhdukur. Kjo skulpturë paraqet një figurë gruaje që njihet me emrin “vajza e Vlorës” dhe që ka një veshje që ndryshon prej veshjeve të tjera të kohëve të vjetra dhe që sipas Ugolinit kjo ishte një veshje kombëtare e Ilirëve (në tokat e të cilëve gjendet sot Shqipëria). Por i rëndësishëm është fakti se një monument i ngjashëm me këtë veshje gjendet në Berat dhe që ruhet me koleksionin “Vlora të Vlorës”. 

Por ajo që e thellon studimin është edhe ekzistenca e tre monumenteve të tjera mbi të cilat paraqitet kjo:

1. Shtylla e e varrimit të Lepidisë Salvisë prej Durrësi,
2. Shtylla e Klosit me katër figura, nga tëcilat dy janë prej gruaje
3. Një fragment relievi që është i pabotuar akoma, nga Apollonia që u gjend nga gërmimet e vitit 1941.

Skulpturat e Durrësit, Klosit, Pojanit (Apolloni) bashkë me atë të Vlorës dhe Beratit janë një shenjë se veshja që ato paraqesin ka pasur një përhapje të madhe. Nga studimi i këtyre veshjeve Profesor Aleksandër Xhuvani arriti në përfundimin se : 

Veshja ilirike siç shihet tek 3 monumentet e mësipërme megjithëse kanë tiparet dhe veçoritë e veta dhe është rregullluar prej elementësh të veçantë, kjo veshje është thurrur, realizuar mbas veshjes greke, pra me imitime nga veshja greke, ku dallime më së shumti paraqet pjesa e sipërme e cila në qoftë se nuk do të ishte ruajtur, studiuesit do ta kishin të vështirë të dallonin atë nga veshja greke. Kjo ngjashmëri padyshim lidhet me faktin e kolonizimit prej grekëve të bregut lindor të Adriatikut ku qytetërimi helenik kishte depërtuar thellë në Iliri. Ky depërtim duket edhe në monedhat e Shkodrës që ishin shkruar greqisht. Megjithatë duhet pasur prasysh që këto 5 monumente me elementë edhe të veçantë ilirë janë gjetur në ato zona ose vise që kanë qenë të greqizuara krejt pasi vetëm ajo e Klosit nuk i dihet emri i vjetër, por që edhe ky qytet ka qenë organizuar sipas mënyrës greke. 

Nga gërmimet arkeologjike të vitit 1941, është zbuluar në Apoloni një trung shtylle varrimi i kushtuar Nikajës, bijës së Agronit, mbretit më të shquar ilir të shek.III. Burri i saj nga Pojani (Apolloni), duhet të ketë qenë një ilirijan i helenizuar, meqënëse i ka vendosur vajzës së tyre një emër grek. 

Në këtë mënyrë nga studimi A. Xhuvani i ndan këto monumente në dy grupe veprash:

a) Të punuar nga mjeshtër grekë (si “vajza e Vlorës” busti i Finigjisë dhe shtylla e Lepidisë

b) Vepra mjeshtrish vendas të helenizuar (relievi i Klosit, fragmenti i Apolonisë)

Sipas A. Xhuvanit si busti i Finigjisë dhe shtylla e Durrësit edhe pse janë të kohës romake ato vepra janë ndërtuar sipas frymës greke. Pra në pikpamje artistike ato i përkasin helenizimit. 

Këtu ai sjell edhe kriterin mbi bazën e të cilit bën dallimin mes dy grupeve të këtyre skulpturave. Ky kriter mbështetet së pari në punimin më pak ose më shumë të hollë të tipareve të relievit. Kështu Relievi i Klosit dhe i Apolonisë janë më shumë të trasha se veprat e tjera, prandaj mund të themi që janë bërë  nga mjeshtër vendas të cilët janë frymëzuar nga modele greke. 

Kjo shtrirje e kufizuar e kësaj veshje nga Vlora në Durrës dhhe më në brendësi në Klos dhe në Berat (parthinët dhe taulantët) na bën të mendojmë thotë Xhuvani se nuk kemi të bëjmë me një veshje të karakterit kombëtar të popullit lirjan. Për të vërtetuar këtë duhen zbulime të reja në Shqipërinë e Sipërme (Shkodër) por edhe në Lindje. Por megjithatë këtë veshje nuk mund ta përziejmë me atë greke. 

Pra monumentet e shqyrtuara që i përkasin shek. III-I pr.k (pra kohëve të ndryshme dhe vendeve të ndryshme) kanë karakteristika të përbashkëta se të ndërtuarit e petkut tregon një frymëzim prej modelesh greke të shek. IV, por megjithatë nuk janë kurrë imitime të modeleve të vjetra. Studimi gjithsesi tregon se gjithë monumentet na tregojnë një tip të veshjes ilirike ashtu si ajo ishte formuar në një epokë të caktuar, në shek.IV duke u afruar me modën greke, më pas u caktua definitivisht, por që ruajti të pandryshueshme elementët ndërtues të veshjes.

Komisioni i terminologjisë  i përbërë nga Kol Kamsi, Vangjel Koça, Xhevat Korça, Aleksandër Xhuvani, Karl Gurakuqi, At Zef Valentini mori në shqyrtim mënyrën e të shkruarit të emrave të vendeve të Mbretërisë Shqiptare dhe doli në një vendim, sipas të cilit në shkrimin e emërtimeve të ndryshme do të përdoret emri i caktuar i vendeve shqiptare, model i cili është bërë publik edhe në shtypjen e hartës së re “Shqipnija” të Prefekturave dhe Nënprefekturave, Bashkive dhe komunave të Shqipërisë. Kjo formë përdorimi i emërtimeve të vendeve do t’i vinte në ndihmë edhe shkrimtarëve, gazetarëve e studiuesve të huaj të cilët duke mos njohur mirë gjuhën shqipe përdorin përgjithësisht formën e emrit të pacaktuar edhe atje ku mund të përdorej fare mirë forma e caktuar e emrit, p.sh “Shkoj në Tiranë” dhe jo  “Shkoj Tiranë”, sepse forma e pacaktuar duhet të përdoret gjithnjë kur mbas emrit të vendit vjen një datë.

Komisioni i terminologjisë shpesh mblidhej për të gjetur noelogjizmat të cilat kishin filluar të përdoreshin dendur në jetën e përditshme e si rrjedhim ato duhet të zëvendësoheshin me fjalë shqipe. Këto neologjizma për tu kuptuar në masën më të gjerë do të shpjegoheshin me anë të shtypit kombëtar si për kuptimin që kishin edhe për mënyrën e përdorimit dhe rrënjën e saj.

Si rrjedhim i çrregullimit të madh të toponamistikës shqiptare u ngrit edhe një komision i dytë i përbërë nga Prof. Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej, Karl Gurakuqi, Kolë Kamsi, Mati Logoreci, Namik Resuli, Ndue Paluca, për caktimin dhe ndreqjen e e toponimeve të krahinave të lirueme, kërkesë e bërë kjo nga vetë Kryesia e Këshillit të Ministrave. Nga puna e komisionit të Toponomastikës mund të sjellim këto shembuj:

Balldreni Kryekuqi Nenshati

Buzmadhja Kryemadhi Perbregu

Buzmadhi Kryemdhaj Qafmolla

Dardhëzeza Kryevidhi Shëngjergji

Gurrazezi Kryeziu             Sheshluga

Gurishta Kryezezi Shengjini

Gurriza             Lanabregasi Tajkodra

Kryegjata Nderfandëna             Vidhishta

Shinavlashi Shinapremtja             Vreshtazi

 Po kështu u punua edhe për përpilimin e rradhitjes së toponomastikës së kryeqytetit.

Nga puna e Komisionit të Terminologjisë rezultoi zëvendësimi i disa fjalëve të huaja që gjenden në fjalorin e përditshëm popullor me fjalët koresponduese të tyre në gjuhën shqipe si për shembull:

Fjalë e huaj   Zëvendësimi në Shqip

Hotel bujtinë

Locanda manore(bujtinë e vogël)

Rifugio             bun(fjalë e përdorur në bjeshkë)

Hospizio – Hospice             strehë

Orfantrofio – orphelinat             vorfnore

Instituti vendosi botimin e veprës “Opera Omnia”, një përmbledhje e veprës së Naimit. Komisioni i hartimit të kësaj vepre do të përbëhet nga E. Haxhiademi, L. Poradeci, A. Xhuvani, Resuli, Bernardin Palaj.

Pas disa bisedimesh komisioni vendosi që të paraqiten të gjitha veprat e Naimit dhe do të preferoheshin sidomos ato të shtypit të vjetër të Bukureshtit, sepse kishin më pak gabime dhe ishin punuar më mirë dhe se për botimin e veprës do të përdoret një orthografi e njëjtë për të gjitha veprat në mënyrë që ato të jenë uniforme jo vetëm nga formati i jashtëm dhe nga veshja hipografike por edhe nga orthografia. Për kopjimin dhe shqyrtimin e këtyre veprave u vendos që secili nga këta anëtarë të marrë përsipër disa vepra. Kështu për vetë punën dinjitoze, serioze që bëntë A. Xhuvani, por edhe për shkak të nivelit të gjerë intelektual të tij iu besua të shqyrtonte veprat: “Histori e Shqipërisë”, “Histori e Përgjithshme”, “Dituritë”, “Gjithësia”, “ Mësimet”, “Këndimi i Çunavet”.

Por meqënëse Instituti u krijua dhe u mbështet nga Italia fashiste dhe më pas nga Gjermania Naziste, pikpyetjet ngrihen sa dhe si A. Xhuvani si anëtar i brendshëm i Institutit përmes veprimtarisë së tij i shërbeu fashizmit dhe makinacioneve të tij?

Nga studimi i veprimtarisë së tij në Institut, por edhe si një ndër figurat kryesore  të fushës së arsimit, figura e tij është e pastër. Këtë e dëshmojnë edhe një sërë korespodencash dhe letërkëmbimesh qe ai ka mbajtur me digastere të larta qeveritare. Edhe pse duke qenë në poste drejtuese, ai kundërshtonte në forma të ndryshme përpjekjet për zbatimin e reformave fashiste në shkollë. 

Pra veprimtaria e Aleksandër Xhuvanit në zhvillimin e kulturës shqiptare ka qenë e gjithanshme, e shtrirë në kohë, në drejtime të ndryshme gjuhësore-historike, folklorike, pedagogjike, psikologjike duke sjellë kontributin e tij të pakursyer. 

Përfundime:

Nisur nga kontributi dhe rëndësia e veprimtarisë së Aleksandër Xhuvanit në disa fusha, por sidomos në fushën e zhvillimit të mëtejshëm të arsimit, arrijmë në këto përfundime që do të shërbenin si pika referimi edhe në ditët e sotme për t’u aplikuar në shkolla.

1-Nevoja për hapjen në Shqipëri të një shkolle të mesme pedagogjike për përgatitjen e mësuesve ashtu siç ka qenë Normalja e Elbasanit. Mësuesi duhet të jetë njohës i mirë i pedagogjisë përpara se të fillojë studimin për mësues historie dhe çdo lënde tjetër me qëllim që mësuesi të realizojë njohjen e mirë të tipareve psiko-fizike të nxënësit.

2-Mendimi dhe veprimtaria në aspektin pedagogjik e A. Xhuvanit është aktual edhe sot, dhe mund të heqim shumë vija paralele siç është rëndësia e formimit pedagogjik të mësuesit, mësimdhënia dhe edukimi të shkojnë në të njëjtin kah dhe shpejtësi, formimi.

3-Pesha e mësuesit në krijimin e shpirtit të lirë, qytetar, demokratik e human të fëmijës dhe në formimin e tij si personalitetështë i pazëvendësueshëm, është modeli, udhërrrëfyesi dhe busulla e orientimit për nxënësin. 

4-Etika. Që në vitet e para të fillimit të shkollës Normale, Xhuvani vuri në zbatim një kod etike për institucionin arsimor, i cili në formë dhe përmbajtje i qëndron kohës edhe në ditët e sotme. Ndaj qasja dhe përshtatja e tij në ditët e sotme do të përbënte vlerë të shtuar në arsim. 

Bibliografia:

• AQSH, F. 200, V. 1941, D. 11,  fl.119
• Fletore zyrtare 30 Prill 1940
• Koliqi, Hajrulla. Aleksandër Xhuvani, “Puna edukativo-arsimore dhe pikëpamjet pedagogjike”, Prishtinë: ETMM-KSAK, 1987
• Xhuvani, Aleksandwr.  Fillime të pedagogjisë, pjesa e parë: “Psikologji për shkollat normale e për mësuesit e fillorevet”. Tiranë: Luarasi 1933
• Koliqi, Hajrulla. Historia e pedagogjisë botërore II, UP. Prishtinë: 1997
•  Koliqi, Hajrulla. Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar. Libri shkollor, Prishtinë: 2002

•  Osmani, Shefik. Fjalor i pedagogjisë. 8 Nëntori, Tiranë: 1983
•  Baku, Pasho. Fjalor enciklopedik, Bscchus, Tiranë: 2004
• Instituti i Studimeve Shqiptare, “Studime dhe Tekste” Dega II, Arkeologjike Nr.1, V.1943
• Agjensia e Sigurimit të Cilëssë së Arsimit Parauniversitar, “Standartet Profesionale të Formimit të Përgjithshëm dhe të formimit lëndor të mësuesit”, Tiranë, Korrik 2020
• Instituti i Kurrikulës dhe i Trajnimit “Mësuesit dhe cilësia e arsimit, sfidë globale e shekullit XXI” Tiranë:  2009
• Musai, Bardhyl. Psikologji edukimi:”Zhvillimi kognitiv dhe gjuha”, Tiranë: 1999
• Rexhepagiç, Jashar.  “Aleksandër Xhuvani përfaqësues, në thelb, i mendimit pedagogjik shkencor dhe vazhdues i denjë i pedagogjisë së Rilindjes”, Studime për nder të Aleksandër Xhuvanit, Tiranë: 1986

foto: wikipedia.org