Koncerti Grand Gala “Liszt 212 Vjet” në Durrës nuk ishte thjesht një ngjarje muzikore, por një urë kulturore që lidh Shqipërinë me Hungarinë, kulminacioni i merituar i “Hungarissimo 2023” | Javës Kulturore Hungareze që përfshiu Shqipërinë. Hapësira e shenjtë e teatrit u pushtua nga kompozimet e fuqishme të Franz Liszt, teksa performuesit, me çdo goditje të harkut dhe çdo notë të luajtur, sollën për publikun shqiptar pasionin dhe vrullin e klasikut të madh hungarez.

Teatri “Aleksandër Moisiu” u gjallërua nga jehona e kompozimeve të Franz Liszt, teksa Orkestra Simfonike e RTSH performonte para një publiku të mahnitur. Interpretimet e pianistes së mirënjohur Almira Emiri u pritën me duartrokitje entuziaste, duke mishëruar frymën dhe kompleksitetin e kompozimeve të Liszt. Ndërkohë, udhëheqja mjeshtërore e dirigjentit Oleg Arapi dhe drejtimi artistik i Liman Malokut siguruan një përvojë gjithëpërfshirëse që elektrizoi të pranishmit.

Përzgjedhja e programit të mbrëmjes ishte e kuruar me kujdes dhe solli pjesë që luheshin për herë të parë në vendin tonë. “Rapsodi Hungareze Nr. 2”, me melodinë e saj të njohur, paraqiti një pamje të gjallë të shpirtit hungarez, ndërsa forca orkestrale pas “Les Preludes” pikturoi një peizazh zanor me përmasa epike. Dramaticiteti dhe veçanësia e “Totentanz” ishin gjithaq drithëruese për dëgjuesit. Këto pjesë, të përjetshme në bukurinë dhe kompleksitetin e tyre, jo vetëm u interpretuan, por erdhën me një frymë të re në skenën shqiptare, duke rezonuar me një publik që ishte i etur për një udhëtim muzikor në zemrën e romantizmit hungarez.

Jo vetëm kaq, por bukuria e mbrëmjes u shtua dhe nga një dhuratë e posaçme për teatrin e Durrësit, i cili përgjatë 15-viteve të fundit nuk ka pasur një piano për performuesit e ndryshëm. Nisur nga ky fakt, “Hungarissimo”, në bashkëpunim me Ambasadën e Hungarisë në Shqipëri, mundësuan riparimin dhe risjelljen në skenë të një instrumenti funksional, që do u shërbejë jo vetëm pianistëve të afirmuar, por edhe gjithë talenteve të reja durrsake që do të marrin përsipër peshën e performimit në skenën e teatrit “Aleksandër Moisiu”.

Kujtojmë që “Hungarissimo” e këtij viti ishte veçanërisht domethënëse pasi shënoi gjithashtu 200 vjetorin e poetit kombëtar të Hungarisë Sándor Petőfi. Ndikimi i tij dhe festimi i jetës dhe veprave të tij kanë qenë një fenomen global dhe Java e Kulturës Hungareze në Shqipëri kontribuoi në këtë përkujtim ndërkombëtar.

Seria e ngjarjeve në të gjithë Shqipërinë, duke filluar nga Tirana, duke kaluar nëpër Vlorë, Pogradec, Korçë, e më në fund duke kulmuar në Durrës, ishin më shumë se një vitrinë e kulturës hungareze. Ato ishin një dëshmi e fuqisë së shkëmbimit kulturor dhe promovimit të mirëkuptimit dhe respektit të ndërsjellë midis kombeve. Suksesi i Javës Kulturore Hungareze mund të matet jo vetëm në pjesëmarrjen dhe duartrokitjet, por edhe me ndikimin e qëndrueshëm që ka pasur në nxitjen e dialogut ndërkulturor. Në fakt, eventi u përqafua jo vetëm brenda Shqipërisë, por u celebrua edhe nga miqtë e shumtë hungarezë në Hungari dhe jo vetëm. Entuziazmi dhe vlerësimet e larta nga pjesëmarrësit dhe audienca nënkuptojnë se eventi arriti qëllimin e tij për të festuar dhe thelluar lidhjet kulturore që ndajnë Hungaria dhe Shqipëria. Për këtë arsye, grupi organizator i Festival Academy është thellësisht mirënjohës për të gjithë ata që na u bashkuan në këtë rrugëtim.

Java e Kulturës Hungareze ka lënë gjurmë të pashlyeshme në peizazhin kulturor të Shqipërisë, duke u dëshmuar si një histori e pabesueshme suksesi. Gama e gjerë e ngjarjeve, me muzikë, art dhe letërsi, jo vetëm që nderoi trashëgiminë hungareze, por gjithashtu hapi rrugën për bashkëpunime të ardhshme dhe përpjekje kulturore midis dy vendeve. Pashmangshmërisht, kjo festë ka vendosur një standard të lartë për ngjarje të ngjashme në të ardhmen.

Pavarësisht kohës së cilës ai i përkiste, tablotë dhe tematikat që ai shtjelloi, tregojnë për një thirrje të ethshme të gjakut, të cilën ai e solli në punët e tij, duke mëtuar gjithëçfarë atë trevë e identifikon, epika, tradita, eksodi, etnosi, dhe padyshim ajo palet ngjyrash dhe ai naivitet shtjellimi estetik. Arti që ai realizoi, i përket një plejade artistësh, të cilët u rreken ta shpëtonin ndikimin që do të kërkonte dhe ngulmonte të vendoste sitemi politik dhe mbikëqyrja e rreptë e çensorve.

Trajtesa estetike te qasja e tij krijuese nuk ngacmohej nga indikatorë të çastit, duke dëshmuar pothuajse një shkëputje e qëllimtë nga realiteti i atypëratyshëm, për ta fokusuar tablonë e tij te mendimi, përkujtimi dhe përjetësimi që ai i bëri asaj që është shfletim në historinë e shqiptarëve në tokat etnike dhe në sfidën që ata bërë të pranishme për tu ndeshur me kohën. Tablotë më të spikatura të Abdurrahim Buza mbeten atëditë e sot, “Refugjatët”, “Malësori”, “Vajza gjakovare”, “Dasma gjakovare”, “Lojërat popullore”, “Azem Galica dhe luftëtarët”. Ata nuk janë thjesht figura, por shpirtëra të figuratizuar sipas kujtesës dhe shpërthim i emocioneve të artistit mbi ta, janë jetësimi që ai i bëri thirrjes së gjakut, lartësimi në aktin krijues të asaj që do të mbetej për të një testament i origjinës. Me patjetër Abdurrahim Buza bëri një art që më shumë se shprehi esteti ishte e predispozuar të rrëfente sagën e asaj shqiptarie që sa shumë u përpoq për të mbijetuar, për t’u ndeshur dhe për të dëshmuar përkatësinë e tyre identitare përmes traditës.

Ai ishte pjesëmarrës në të gjitha aktivitetet kombëtare, brenda dhe jashtë vendit që nga viti 1945 deri në vitin 1986. Vepra e tij është me dinjitet, është pritur me interes dhe vlerësuar nga kritika në shumë ballafaqime ndërkombëtare, hartën e të cilit e përbëjnë, Italia, Austria, Franca, Gjermania, Kina, Bullgaria, Armenia, Greqi, Egjipti, Australia, Maqedonia dhe patjetër edhe Kosova. Kudo ku ai u prezantu, dëshmoi për një vlerë që buronte nga stili i tij origjinal, motivet kombëtare që ai preferoi si trajtesë.

Abdurrahim Buza u lind në Shkup 22 dhjetor të vitit 1905, në një familje me origjinë nga Gjakova. Me ndihmën e Bajram Currit vazhdoi shkollën fillore në Shkodër dhe Tiranë dhe më pas Normalen e Elbasanit (1923-1928). Si student mori pjesë në të ashtuquajturin revolucion demokratik të qershorit, të vitit 1924. Pas kësaj, iu krijua mundësia për të studiuar në Itali, financuar nga qeveria shqiptare. Për një vit, së bashku me skulptorin Odhise Paskali, ndoqi Akademinë e Arteve të Bukura në Torino dhe më pas vazhdoi përgatitjen si piktor në Firence (1933). Kur u kthye në Shqipëri punoi si mësues vizatimi në Tiranë dhe që nga viti 1947 në shkollën e mesme artistike Jordan Misja, ku dhe doli në pension në vitin 1966. Punimet e Buzës u ekspozuan për herë të parë në nivel kombëtar në prill 1945. Karakteristikë e pikturave të tij janë ngjyrat e ndezura dhe një farë naiviteti fshataresk. Piktori ka trajtuar një mori të larmishme temash, nga portretet te peizazhet e Pogradecit dhe Tiranës si dhe temën historike, epike dhe kombëtare. Fryma e vendlindjes së tij, Kosovës, pasqyrohet në rreth 500 piktura në vaj si dhe në 10.000 skica, të cilat janë në ruajtje.

Ishte fat që pati drejtues atelieje piktorin e njohur italian të kohës, Galileo Chini (1873-1956, piktor dekorativ dhe qeramist, pjesëmarrës në dy prej Bienaleve të Venecias). Buza ishte një nga themeluesit e shkollës së parë të vizatimit në Tiranë në vitin 1933. Gjithashu punoi në shkollën teknike “Harry Fultz”, në gjimnazin e Tiranës, në gjimnazin “Qemal Stafa”, në Liceun artistik “Jordan Misja”. Në vitin 1960 fitoi titullin “Piktor i Merituar”, ndërsa në vitin 1978 fitoi titullin “Piktor i Popullit” të dhëna nga Kuvendi Popullor i Republikës Popullore të Shqipërisë. Është piktori i parë që pikturoi nudon e parë nga natyra në Shqipëri. Arkiva e veprave të tij ruhen në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë dhe në Muzeun Buza, në Tiranë.

Abdurrahim Buza u shua më 7 nëntor 1986, duke mbetur në traditën shqiptare një personalitet i spikatur i pikturës. “Krijimtaria e tij na bënë të vetëdijshëm, për të thënë se koha për të shkruar një histori të plotë të artit shqiptar, mbështetur në parametra të koncepteve bashkëkohore, jo vetëm që ka ardhur, por kam frikë që ajo po kalon në indiferentizëm të plogësht. Nuk mohoj se aty-këtu është shkruar, por nuk duhet të harrojmë se vetëm tani mund të thuhen e shkruhen faktet e vërteta dhe drejtë. Megjithatë ky shkrim lidhet ngushtësisht me 100 vitet, që nga dita kur Buza, plaku, u lind në Shkup të Maqedonisë. Kjo histori e artit shqiptar ku mjeshtri do të zinte një nga vendet e nderit, ende mungon.KrijimtariaAskush nuk mund të thotë se piktura shqiptare është pa zë në këtë shekull. Pothuajse gjatë viteve të tij jetuan piktorë, të cilët na kanë trashëguar një pamje figurative, dydimensionale, të vërtetë të jetës, të njeriut dhe të mjedisit të tij, të mentaliteteve dhe marrëdhënieve në realen dhe irealen e tyre si shenja shpirtërore”, shkruhet në një shkrim të gazetës Shekulli.

Duke vijuar më tej me materialin mëtohet se: Gjatë këtij shekulli, një figurë e tillë na përcjell në mënyrë të drejtëpërdrejtë kombinimin e shijeve estetike të shoqërisë shqiptare dhe të piktorëve të saj, duke na treguar shkallën e njohjes dhe sinqeritetin, veti pa të cilat nuk do të mund të realizohej krijimtaria e këtij lloji. Në këtë trashëgim, Buza na ka lënë pasqyrën e tij, e cila reflekton në mënyrë origjinale kodet e mësipërme. Veprat e Buzës, edhe pse mund t’i ndajmë në tre grupe, për sa i përket individualizimit të trajtave dhe tempit të ngjyrave, janë të thjeshta për tu kuptuar, komunikojnë me subjekte të ndryshme dhe ndikojnë mbi shikuesin ndjesinë e aprovimit dhe të kënaqësisë. Një vështrim i kujdesshëm mbi grupin e parë zbulon se Buza ende ka qenë nën ndikimin e akademisë. Të gjitha këto punime ruajnë fanatizmin dhe striktizmin e kompozimit dhe trajtimit artistik akademik. Ato tregojnë për një piktor shumë punëtor, kërkues ndaj vetes dhe prodhues i madh. Linja e vizatimeve në këtë periudhë është e kujdesshme dhe e ngjeshur. Ngjyra transmeton ndikimin e madh të pikturës impresioniste të shek. XIX. E natyrshme kjo për një artist fare të ri, të edukuar në perëndim. Në grupin e dytë të krijimtarisë vështrimi bije në kontakt me subjekte shumë të njohura e të marra nga jeta e përditshme. Portreti dhe natyra e qetë duket të ketë qenë një nga gjinitë më të preferuara të piktorit. Subjektet e tij janë autoportreti dhe portrete të tipave dhe moshave të ndryshme, të cilët gjenerojnë trajtim të qartë të tipareve, impresion të natyrshëm të shkaktuar nga modeli dhe sinqeritet të përdorimit të ngjyrës.

Motivet nga vendi i tij do të zënë vendin kryesor në këtë grup dhe, prej tyre, sot ruhen piktura të një vlere unikale e të papërsëritëshme në historinë e artit shqiptar. Tërësisht ky grup është cilësuar si një trajtim artistik “primitiv”, vlerësim me të cilin nuk jam aspak në një mendje, pasi mendoj se kjo krijimtari ka lindur tërësisht prej meditimit figurativ mbi kujtesën e hershme pamore të ruajtur në vatrat e trurit të artistit dhe të shpërthyera fuqishëm gjatë periudhës më të nxehtë të komunizmit dhe luftës së klasave në Shqipëri.”

Ai i mbijetoi kohës duke patur fatin të pranohej si një zë që flet origjinës së vet dhe fatit në kapërcyell të atyre njerëzve, të asaj shqiptarie që udhëpriu në histori duke u ndeshur e duke u përpjekur në mbrojtje të përkatësisë së tyre identitare.

Abdurrahim Buza ishte dhe mbeti një piktor që e modernizoi artin përmes trajtesës kombëtare të modelit dhe frymëzimit, të shtjellimit të kompozicionit, idealizimit dhe atdhetarizmit, element këto sa e shpëtuan nga realzoci, aq dhe e mbajtën të panjollosur aktin artthënës. Ishte e mundur edhe në socializëm të bëje një art të bukur, të guxoje të pretendoje së po modernizoje shprehin estetike, jo dhe aq duke ua hedhur çensorve të realizmit socialist, se sa duke krijuar një identitet unik krijues, i cili penetronte përmes lenteve të mbikëqyrjes së rreptë dhe triumfonte nëpërmjet një arti të madh, që ishte dhe mbeti i tillë edhe sot.

Albert Vataj

Dita inaugurale e festivalit “Hungarissimo 2023”, Javës Kulturore Hungareze në Tiranë, ishte një simfoni e kulturës, artit dhe historisë së përbashkët që përmblodhi zemrën e trashëgimisë kulturore hungareze duke përqafuar shpirtin dhe talentin artistik të Shqipërisë. Festivali u çel te Muzeu Historik Kombëtar, ndërsa anëtarët e shtypit, adhuruesit e kulturës dhe të ftuarit u mblodhën për prezantimin zyrtar të javës kulturore, e cila premtoi një kaleidoskop ngjarjesh.

Konferenca e Medias nuk ishte thjesht një ceremoni hapjeje; ishte një tablo e pasur me narrativë që vendosi tonin për gjithë javën. Folësit varionin nga përfaqësuesi zyrtar i Ambasadës së Hungarisë, i Ngarkuari me Punë, z. Adam Lovassy; znj. Entela Çipa, Drejtore e Përgjithshme e Politikave dhe Zhvillimit nga Ministria e Kulturës; si dhe drejtues të lartë të kompanive që mundësojnë realizimin e eventit, z. Bledar Shella, CEO i bankës OTP Albania dhe znj. Irida Bonati, Zëvëndës CEO e kompanisë së telekomunikacionit ONE.

Ata folën me elokuencë për dialogët ndërkulturorë që Java Kulturore Hungareze do të nxisë, duke theksuar homazhin e këtij viti ndaj figurave monumentale të kulturës hungareze dhe shqiptare. Kjo konferencë shërbeu si uvertura hapëse, duke shpalosur shtrirjen ambicioze të këtij takimi kulturor. Njëkohësisht, ky aktivitet shënoi dhe çeljen e një ekspozite të veçantë të artistes hungareze Anna Konya. Ekspozita me vepra të artit abstrakt, e tematizuar rreth konceptit të lirisë, do të jetë e hapur për publikun te Muzeu Historik Kombëtar përgjatë gjithë Javës Kulturore Hungareze, nga data 2 deri në 6 nëntor.

Ndërkohë, pasditja paralajmëroi një shkrirje unike të sportit intelektual dhe muzikës me eventin “Chess ‘n Jazz” te Galeria e Artit “Kalo”. Grandmaster hungarez Imre ishte në qendër të simultanes së shahut me 20 lojtarë të rinj nga Klubi i Shahut të shkollës “Qemal Stafa”. Galeria shndërrua në një arenë të gjallë ku heshtja strategjike e shahut përzihej me meloditë improvizuese të xhazit të talentit të ri shqiptar, pianistit Fatjon Pula. Ky ballafaqim kapi thelbin e “Hungarissimo” – një festë novatore e traditës me një kthesë bashkëkohore.

Paralelisht me meloditë e “Chess ‘n Jazz”, te Galeria e Artit “Kalo” u paraqitën dhe dy ekspozita të unike. E para ishte një paraqitje një dedikuar trashëgimisë së Sándor Petőfi, poetit kombëtar të Hungarisë, veprat dhe patriotizmi i zjarrtë i të cilit kanë gdhendur një shenjë të pashlyeshme në historinë hungareze. Krahas ekspozitës së Petőfi-t ishte një shfaqje e gjallë e mjeshtërisë abstrakte të Anna Konya, kanavacat e së cilës shpërthyen me një gjuhë vizuale që i fliste shpirtit, duke komanduar shikimin dhe soditjen e shikuesit. Ekspozitat ishin një nuancë e thellë për temën e festivalit, duke ndërthurur gjeniun letrar me artin avangardë.

Së fundmi, dita e parë u kurorëzua nga mbrëmja gala “Nata Hungareze”. Nën moderimin brilant të Balina Bodinakut, “Nata Hungareze” ishte një gërshetim i artit hungarez dhe shqiptar, me një përzierje madhështore të shkëlqimit operistik dhe instrumental. Skena u gjallërua me zërat e fuqishëm të tenorëve të jashtëzakonshëm shqiptarë, Kastriot Tushës dhe Josif Gjipalit, dhe ariet e tyre emocionuese. Atyre iu bashkua sopranoja eterike Ardita Meni, zëri i kristaltë i së cilës i shtoi një cilësi transhendentale mbrëmjes.

Instrumentalisht, performanca e Zeqir Sulkuqit në violinë ishte një rrëfim prekës në vetvete, duke treguar histori përmes goditjeve të buta dhe të fuqishme të harkut të tij. Ansambli “Egnatia” e pasuroi më tej programin, duke ndërthurur artin individual në një kolektiv harmonik.

Dita e parë e Javës Kulturore Hungareze vendosi një pikë të lartë referimi, duke premtuar përvoja po aq të pasura në ditët në vijim.

A.C

Arta Marku/

Pash’ ma t’bukurën stinë t’pranverës,

Pash’ ma t’bukurin drandofill,

Mos t’ja falish kuj ti erën,

Se për mu vetëm ke çilë!

Fjalët dihen, muzika po ashtu kurse muza që i nxiti ato “fshihet” pas njërës prej dhjetëra mëtueseve që ua ka ënda të paraqiten në vend të saj, duke e shndërruar historinë e një kënge në legjendë.

A ka ekzistuar në të vërtetë një LULEBORË, në një kopsht, n’ma t’bukurin në Shkodër, që e ka nxitur një poet t’i kushtonte ato fjalë dashurie?

Po poeti vetë cili është?

Po kompozitori që i veshi fjalët me nota për t’i shndërruar ato në një him për dashurinë që do të merrte dhenë?

Në të vërtetë, për këngën LULEBORË lulëzuan rrëfenjat e secila ka emrat e vet të protagonistëve, gjithnjë të ndryshëm nga varianti në variant.

Dikush thotë se lulebora e vërtetë është një vajzë e ardhur prej larg me të cilën ra në dashuri poeti. Dikush tjetër thotë se bëhet fjalë për një pasion dashurie të vetë kompozitorit. Dikush se dashuria lindi në një stinë pranvere në mes të një oborri tipik shkodran plot me lulebore, e tjetërkush se bëhet fjalë për një dashuri të lindur në zemër të dimrit nën flokët e borës. Me gjasë përvetësimi i këngës duhet të ketë qenë një joshje e parezistueshme. Nëse jo përvetësimi, pështjellimi, ndërsa protagonistët e vërtetë duhet të kenë nënqeshur duke i shpërfillur ngatërresat e duke e pranuar se gjithçka vinte prej madhështisë së këngës. E kush do të donte të identifikohej me një këngë të kotë, në fund të fundit?

Megjithatë cilët ishin protagonistët?

Cili ishte kompozitori?

Cili ishte poeti?

Cila ishte lulebora? A ka ekzistuar vërtet ajo në realitet, këtu e 75 vjet më parë? Apo ka qenë thjesht një përfytyrim krijuesish, një vegim a ëndërr?

***

LULEBORA (ose LULEBORËS) është një pikë uji në oqeanin e veprës së kompozitorit, por duket se ishte pika që i spërkati të gjithë shpirtrat e njerëzve, për të lënë gjurmë të pashlyeshme tek ata. Ndaj, të flasësh për Simon Gjonin duhet doemos të ndalesh te LULEBORA ashtu sikurse të flasësh për LULEBORËN duhet doemos ta identifikosh me autorët e saj të vërtetë.

Në fakt, nëse dikush e dëgjon a këndon luleborën, zor se mendon për autorët e saj aq sa për shijen që përfton. Megjithatë, mes historive të shumta që lulëzojnë lidhur me të, ja vlen të veçojmë të vërtetën. Atë të vërtetë që del nga sirtarët e studios së kompozitorit. Dhe është momenti tani, për shkak të botimit të librit SIMON GJONI – MUZIKA DHE EPOKA, që autori, djali i kompozitorit, Andis Gjoni zgjodhi ta sillte me rastin e 100-vjetorit të lindjes së babait.

Gjatë punës për përgatitjen e monografisë, mes shënimeve të të atit, veç veprave të plota muzikore të përmasave të ndryshme, të njohura e të panjohura, të ngjitura në skenë e ende të pangjitura, biri gjeti edhe fletoren një faqe e të cilës ishte e Luleborës. Në atë fletë, e zeza mbi të bardhë, me shkrimin e atit, djali lexoi se kënga LULEBORËS ishte me tekst të Zef Palit. Pra, ai paskësh qenë poeti që i ka dorëzuar Simon Gjonit fjalët e vjershës të cilën ky i fundit do ta bënte këngë. Dhe do ta bënte, sërish siç e dëshmon fletorja, në verën e 74 viteve të shkuara, pikërisht në 15 gushtin e 1949-ës.

Sigurisht, ajo është një fletore muzike me pentagramë dhe nota të renditura në vija e fusha e s’ka vend për fjalë rrëfimesh të gjata. Ndaj nuk kish si të ishte në atë fletore historia që fsheh kënga, protagonistët që ka në zanafillë, dashuria që e ngjizi.

Por i biri i kompozitorit e di, ia ka rrëfyer e ëma, Hermira, e cila e ka njohur Luleborën e vërtetë.

Paskësh qenë një vajzë nga Tirana, një gazetare që mbërrin në Shkodër dhe takon Zef Palin. Madje e takon në një oborr tipik shkodran të mbushur me lulebore të harlisura. Porse poetit, tjetër luleborë i intereson, tjetër lulebore i ngul shikimin pa mundur ta largojë. E atëherë merr një copë letër e shkruan vargjet: në nji kopsht ma t’bukurin në Shkodër, ty të gjeta luleborë…

Kështu zuri fill një histori dashurie që do të vazhdonte, kështu zuri fill edhe një këngë që do të bënte rrugë të gjatë.

***

Sigurisht LULEBORA është përtej historisë që ka në zanafillë, përtej dashurisë që e lindi, përtej legjendave që solli pas vetes, përtej të dëshiruarve për ta përvetësuar… Në fund të fundit u bë një himn që shumë shpejt i erdhi koha të kapërcente kufij dhe jo vetëm në kuptimin metaforik e emocional. Nuk shpërtheu vetëm dyer zemrash, por edhe sinorë qytetesh e madje shtetesh.

Në fillim doli nga Shkodra për të ardhur në Tiranë e më pas përmes radios u përhap nëpër të gjithë Shqipërinë pa ndalur këtu gjithsesi. Rrugëtimi për në Moskë a Pekin nuk do të ishte i vështirë për një këngë si ajo, që dinte të prekte shpirtra. Dhe nuk do të këndohej vetëm në radio por edhe nëpër parqe nga vendasit që ndoshta nuk i kuptonin fjalët por ndjenin muzikën…

Në monografinë e Simon Gjonit të shkruar nga i biri ka, veç të tjerash, rrëfime shumë të papritura dhe interesante për LULEBORËN edhe pse në të vërtetë kjo këngë me të gjithë historitë, legjendat e gjysmë legjendat është veç një stacion që pasohet nga stacione të tjerë, të shumtë e madje më të rëndësishëm për një kompozitor të përmasës së Simon Gjonit.

Në fund të fundit bëhet fjalë për një nga kompozitorët më të rëndësishëm shqiptarë të gjysmës së dytë të shekullit XX.

***

Djali i kompozitorit ka bërë një rrëfim të qetë e të shtruar: Për luleborën dhe lulet e tjera të kopshtit të një kompozitori; për pasionin që lind me njeriun; për shndërrimin e pasionit në profesion; për rrugëtimin e një muzikanti; për shkollimin në Pragë dhe zbulimin e botës së madhe; për rikthimin në Shqipëri dhe hapjen e rrugëve të reja; për dirigjentin dhe kompozitorin që japin e marrin brenda të njëjtit njeri; për veprën e tërë të shkruar me nota; për muzikën e që njohu skenën dhe atë që ende pret ta njohë… Dhe natyrisht rrëfimi vijon për njeriun e veçantë që mbështjell velloja e artistit, për burrin, bashkëshortin, babain.

Është fjala për SIMON GJONIN, është MUZIKËN dhe EPOKËN e tij…

Tefta Tashko Koço në traditën e këngës lirike shqiptare ishte padyshim një privilegj. Edhe ne, si gjithë kombet e qytetëruara, duhet të kishim, dhe e patëm një zë që magjishëm këndoi dhe hyjshëm mrekulloi. Shpirti ynë i plaguar në një kohë të trazimtë pati atë si një balsam. Lartoi kudo ku ajo e ofroi praninë e saj të purifikuar dhe hijeshinë plot sharm dhe delikatesë. E mrekullueshme dhe me një vokal të jashtëzakonshëm. Me një personalitet të mbrujtur në kulturë të gjerë dhe karakter të fortë, me ambicie dhe zell përkushtimi.

Hyri në vetëdijen shqiptare të atyre viteve të pështjellimta si një shkreptimë drite, në një përpjekje për të dëbuar terrin që mbante në nënshtrim atë ëndje për të bukurën. Tefta Tashko Koço kishte kaq shumë të jepte këngës shqiptare, lirikës, shpirtjes së skenës, dhe në jetën e saj të shkurtër dha shumë, dhe la një thesar. Ajo i dha këtij visari të çmuar, jo vetëm zërin dhe përkushtimin plot pasion, por edhe zemrën, atë ndjenjë të thellë dhe të themeltë që e thërriste në këtë gjëmim atdhetarie, në këtë mëvetësim të vlerave dhe manifestim pasuror.

Tefta Tashko u lind më 2 nëntor 1910 në Misir, në qytetin e vogël Fajun, pranë Kajros, Egjipt. I jati, me origjinë nga Frashëri i Korçës, pati emigruar në Egjipt, në fund të shekullit të kaluar. Shkollën e mesme për muzikë, Tefta Tashko e kreu në Montpelier të Francës. Për arsye ekonomike nuk mundi të vazhdojë menjëherë shkollën e lartë. Punoi disa kohë në një cirk të Parisit për të siguruar jetesën, periudhë e cila u pasua me përfundimin e arsimit të lartë. Rreth viteve 1935-36 kreu një kurs kualifikimi në Romë. Vitet 1935-1939 kanë qenë vite të një pune të madhe artistike të saj. Më 26 nëntor 1935 pas kthimit të saj në atdhe, Tefta jep koncertin e parë të saj në Korçë, ku korri një sukses të madh. Kishte hyrë tashmë në fazën e promovimit të vlerave interpretuese. Virtuoziteti i saj shoqërohet me duartrokitje dhe ovacione në dhjetëra koncerte që ajo zhvilloi në të gjithë Shqipërinë. Harta e “pushtimit” me zërin e saj magjik dhe hiret vendos piketat në Tiranë, Shkodër, Durrës, Korçë, Elbasan, Vlorë, etj. Turet e saja artistike padyshim që ishin një sipërmarrje e vështirë, për vetë gjendjen në të cilën ishte Shqipëria e atyre viteve, ku mungesa e infrastrukturës, ambienteve, sallave dhe kushteve e shndërroi këtë ballafaqim vlerash në një sfidë. Asaj do t’i mungonte pothuajse gjithçka për të shpërfaqur talentin dhe artin e saj, por do t’i mjaftonte shpirti, zelli dhe pasioni, që Tefta Tashko të dëshmonte se ishte jo vetën një interpretuese e kalibrit, por edhe një kontributore e vlerave. Përmes artit të saj ajo mëkoi më dritë shpirtin e trazuar dhe zymtësinë e jetës së vështirë ku kridhej Shqipëria e atyre kohëve.

Në një letër drejtuar Baki Kongolit, Tefta shkruan: “Koncerti u prit mirë me entuziazëm nga dëgjonjësit, këngët elbasanase u pëlqyen shumë. Sukses i plotë. Kaq për anën morale. Sa për anën materiale na u desh të paguanim 37 franga ari nga xhepi për shpenzime të pianos dhe lokalit.”

Ajo këndoi e regjistroi dhjetëra disqe nga visari i muzikës popullore, këngë të cilave ajo i mishëroi me përkushtimin dhe pasionin e saj. Tefta Tashko Koço shquhej për vokalin e saj të jashtëzakonshëm, virtuozitetin interpretues dhe ngrohtësinë e impaktit. Këto veçori ajo nuk i derdhi vetëm në traditën e këngës së zonës nga ajo ishte, poe e pasuroi atë me emblemat e këtij thesari të shpirtit krijues. Pikërisht në këto vite, Tefta futi në programet e saj krahas arieve lirike të autorëve të shquar botërorë si Moxart, Guno, Shubert, Verdi, Donixeti, Pergolezi, Belini, Puçini, Rosini, etj, dhe këngët popullore shqiptare, si pjesë integrale e kulturës muzikore popullore shqiptare. Janë rreth 89 këngë popullore të të gjithë qyteteve të Shqipërisë që Tefta i kishte në repertor dhe rreth 36 prej tyre ajo i regjistroi në pllaka gramafoni në vitet 1930, 1937 dhe 1942 në Paris, Francë dhe Milano, Itali.

Të njohura mbeten këngët që ajo interpretoi me ndjeshmëri dhe përfshirje emocionale: “Kroi i fshatit tonë”, “Dola në penxhere”, “Kur më vjen burri nga stani”, “Oh, ku po shkon moj goce e vogël”, “Ishin dy kunata, moj zonje”, “Zare trëndafile”, etj. Në këto koncerte Tefta në fillim u shoqërua nga pjanisti Tonin Guraziu e më pas nga Lola Aleksi (Gjoka). Në vitin 1937 ajo njihet me baritonin Kristo Koço dhe ky i kthyer në atdhe, me një zë të bukur. Ata martohen në vitin 1940. Më 1941 nisen në Milano ku inçizon këngët popullore. Ndërkohë që ishte në Itali ju shfaqën shenja të sëmundjes së saj të rëndë. Me kthimin e tyre në atdhe, në kohën e luftës, u lind djal Eno. Në vitet e para të çlirimit jep një sërë koncertesh në radio e në qytete të ndryshme të vendit. Kontributi i Tefta Tashko Koço spikat edhe si mbrujtëse e brezit të ri të talenteve në Liceun Artistik si pedagoge. Nderoi vendin në skenat e huaja duke interpretuar me sukses role nga operat “Traviata”, “Boheme”, “Berberi i Seviljes”, “Peshkatarët e perlave”, etj. Në moshën 37 vjeçare shtrohet në spital. Edhe pse ishte trajtuar në ish-Bashkimin Sovjetik, ajo nuk mundi të ngrihej më. Edhe pse e dergjur në shtrat, duke u zvargur në agoninë e sëmundjes, ajo pret plot miq e njerëz të artit. Mbylli sytë në mesnatën e 22 dhjetor 1947 duke lënë amanet djalin e saj 3-vjeçar. Ishte shumë shpejt për t’u larguar nga jeta një ikonë e muzikës lirike, një emblemë e gruas që bëri revolucion përmes artit dhe rolit si mëkuese e dijes. Ishte një ikje e pamëshirshme që rrëmbeu nga tradita jonë një veprimtare të çmuar të vlerave dhe veprës virtuoze. Por pas ka mbetur emri dhe repertoi, zëri dhe imazhi, kujtesa dhe mirësia, gjithçka që ajo e mëkoi kaq bujarisht. Motos ‘’Vdes dhe nuk dorëzohem’’ ajo i qëndroi besnike deri në fund të jetës dhe nuk u dorëzua për emancipimin e Shqipërisë.

Vlen të përfshihet në këtë njohje të vlerave dhe të kontributit të saj këngët popullore që Tefta Tashko regjistroi pranë “Columbias”-Itali më 1942: “Un’o ty moj të kam dashur”; “Kjo dashtnija kjoft mallkue”; “Kenke nur’ i bukurisë”; “Për një ditë, kur del goca në pazar”; “Këndon Kumrija”; “Metelikun ta kam falë”; “Ma ven dorën përmbi dorë”; “Dallandyshe vaj, vaj”; “Qante lulja lulen”; “Moj fëllanxë”; “Sa me shpejt ma vunë, moj, kambën”; “Dy gisht përmni vetull”; “Moj hyrije, bukurie”; “ Shamija e beqarit”; “Iku nata”; “Del një vashë prej hamamit”; “Zare trëndafile”; “Të dua, moj goc, e vogël”; “As aman, moj lule”; “Kroi i fshatit tonë”; “O moj sylarushe”; “Dolla në penxhere”; “Bilbil çapkëni”; “As u gremis moj lejthate”; “Dashtnuer tu bana”; “Ani, moj Hatixhe”; “Seç këndon bilbili malite”; “Shkapërceva dy-tri male”; “Edhe ky bilbili çka qënke një zog”; “Kam shtëpinë e vogël”; “I kam hypë vaporit”; “Fry, moj er’ e malit”; “O na atë fushë t’mejdanit”; “Edhe gurët e sokakut”.

Tefta Tashko Koço mbetet një pioniere e artit vokal, një yll në muzikën operistike, për zërin e saj të ngrohtë e për të magjishëm.

Tefta Tashko Koço la një familje të madhe. Një emër i madh nga një femër e madhe dhe shpirt i pasur artistikisht që quhet me plot gojën Divë.

Pas vdekjes ju akordua titulli i lartë “Artiste e Popullit” si dhe për nder të saj jepen çmime e organizohen konkurse. Më 2 mars 2004 Këshilli i Bashkisë së Përmetit i dha titullin “Qytetare Nderi e Përmetit”. Busti i saj ngrihet sot në qendër të qytetit të Përmetit. Për të është bërë dhe një monografi nga Pandi Bello.

Tefta Tashko Koço erdhi dhe iku, për të mbetur një yll shndritës i traditës së muzikës sonë lirike. Koha së cilës ajo jetoi dhe u përkushtua, ishte periudha më e vështirë nëpër të cilën kalonte Shqipëria; zëri, arti dhe virtuoziteti i saj ishin si një balsam për shpirtin e plaguar. Ajo dha maksimumin në ato pak vite që jetoi, la një repertor të pasur dhe një testament të vlertë. Mirënjohja dhe vlerësimi janë obligim për gjeneratat dhe frymëzim për brezat e artistëve dhe këngëtarëve.

Albert Vataj

See Insights and Ads

Create Ad

All reactions:

77