Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DINASTIA E NEMANJAJVE DHE RASHA – PJESË E TRASHËGIMISË ILIRE-DARDANE

by

Jusuf Buxhovi/

Përqendrimi te Dardanët si popull – shtrirja e të cilëve vërehet në kohën parahistorike dhe vazhdon në atë historike në një hapësirën euro-aziatike (nga Iliriku në Trojë e deri te mbretëria Hitite dhe Bryge), dhe te Dardania – si mbretëri nga shekulli IV para erës sonë deri te shekulli I i erës sonë, ka për qëllim që korniza e deritanishme historike të thellohet pikërisht mbi faktorët që pamjen e saj e plotësojnë duke e nxjerrë në një dritë të re në përputhje me rolin dhe rëndësinë që kishte në kuadër të zhvillimeve shoqërore, politike dhe kulturore. Ky kundrim, në njërën anë, dimensionit të faktorit dardan në antikitet ia rikthen rëndësinë që kishte në kuadër të asaj që nga autorët antikë shihej “Illyrii ethnoi”(etnia ilire – si një etni e përbashkët e fiseve të ndryshme) dhe në tjetrën anë, konfirmon rolin e Mbretërisë së Dardanisë, në kuadër të mbretërive të kohës (Maqedonisë, Pajonisë, të Taulantëve, Molosëve e të tjerave ilire) që luftonin mes vete për hegjemoni. Ndër këto lufta të ndërsjella, pa përjashtuar këtu edhe aleancat me kundërshtarin e tyre kryesor – Romën, gjithsesi ato midis Mbretërisë së Dardanisë dhe të Mbretërisë së Maqedonisë janë më të gjatat dhe më domethënëse, ngaqë shpalosin raportet midis fiseve-mbretëri që ishin model i botës ilire-trake dhe të helenizmit, që për pak kohë e jetësoi Aleksandri i Madh në nivelin e një perandorie botërore. Ndonëse kjo e dyta ishte jetëshkurtër, megjithatë la gjurmë të thella në konceptin e perandorisë së Romës dhe të asaj të Bizantit, në të cilën, nga mesi i shekullit të dytë para erës sonë e deri në mesjetën e vonshme, në kuadër të “Illyrii proprie ditci” (Provinsës së Ilirikut), u përfshi edhe Dardania.

Në përputhje me këtë realitet, faktori dardan në kuadër të “Illyri proprie dicti”, edhe në rrethanat e statusit të qytetarisë romane dhe atij bizantin (romaios), vazhdoi njësoj të jetë i pranishëm në dinamikën e ngjarjeve dhe të proceseve shoqërore edhe politike, ndonëse në role të ndryshme. Me statusin e qytetarisë romane dhe më vonë me atë të qytetarisë bizantine (romaias), Dardanët përfshihen në strukturat qeverisëse dhe vetëqeverisëse, në ato administrative dhe ato ushtarake deri në nivelet më të larta, prej nga edhe si cesarë do të drejtojnë Perandorinë.

Natyrisht se i ashtuquajturi “akomodim” tejet i suksesshëm në Perandorinë Romake, shpeshherë i shpjeguar njëanshëm, nuk do të ishte i tillë pa faktorët që e kushtëzuan atë, në radhë të parë ai etnik, që u pasqyrua nëpërmes strukturave administrative autonome në të cilat u përfshi provinca e Ilirikut me rëndësinë e saj tepër të madhe për mbajtjen e baraspeshës Lindje-Perëndim, ku do të përqendrohet i gjithë sistemi ushtarak i Perandorisë bashkë me konceptin mbrojtës kundër depërtimeve të barbarëve nga lindja (Hunëve, Avarëve dhe Sllavëve).

Identiteti autonom administrativ dhe fuqia ushtarake në rrethanat e “pax romanum” dhe ato kur nga shekulli III pas erës sonë me dekretin e perandorit Karakalla do të fitohet statusi i qytetarisë romake (civius romanus), qenë faktorët kryesor që Perandorisë i mundësuan përballimin e krizave me të cilat ajo u ndesh nga shekulli II e këndej pas erës sonë. Në këtë vorbull ngjarjesh Ilirikut do t’i shtohet rëndësia, madje edhe atëherë, kur në shekullin V të erës sonë, nga sulmet e barbarëve (paganëve), rrënohet pjesa Perëndimore e Perandorisë (Roma), në themelet e saj do të qëndrojë Perandoria Lindore – Bizanti. Do të jenë peran-dorët ilir-dardanë (Teodosi dhe veçmas Diokleciani, Kostandini i Madh dhe Justiniani), të cilët, duke u mbështetur te Iliriku dhe faktori ushtarak dhe te ai shoqëror e politik, në përballje me krizat dhe sfidat e vazhdueshme nga sulmet e barbarëve (paganëve) nga veri-lindja dhe ato arabe dhe turke nga jug-lindja, ia hapën rrugën kapitullit të ri perandorak – Bizantit, që edhe për dhjetë shekujt e ardhshëm e mbajtën atë gjallë.

Këtu dhe te kjo çështje ka mbështetjen qëndrimi se për Dardanët dhe në përgjithësi Ilirët, Bizanti nuk ishte i huaj, siç shihet nga klishetë e njohura historiografike të shekullit të kaluar dhe ato të tanishme me ngjyrime ideologjike. Por, Bizanti ishte edhe pjesë e mendësisë së tyre, e vullnetit për ngritje në përputhje me fuqinë që kishin nga koha e faktorizimit në Perandorinë e Romës kur ia dolën që ta qeverisin dhe madje edhe ta drejtojnë atë. Pra, në këto rrethana të identifikimit me të dhe fuqinë e saj, Dardanët si gjithë Ilirët, morën pjesë aktive në të gjitha zhvillimet që sollën këtë proces historik deri te pika më e lartë, realitet ky që do të bëjë që Perandoria Lindore të quhet edhe “Bizanti ilir”.

Ndaj, me të drejtë mund të thuhet se në Bizant, edhe në kuadër të statusit të qytetarisë bizantine, ku shkrihej identiteti gjuhësor i popujve të saj shtetformues (latinëve, helenëve dhe ilirëve), kanë burimin tre faktorët me të cilat lidhet identiteti historik ilir-dardan, si bazë e atij Arbëror dhe shqiptar:

– identiteti i vetëqeverisjes vendore,

– identiteti administrativ dhe

– identiteti kishtar.

Identiteti i qeverisjes autonome – ka të bëjë me njësitë e veçanta – civitates, të përhapura në të gjitha qendrat e njohura në Dardani, Maqedoni dhe Epir.

Identiteti administrativ – mbështetet mbi statusin e njësive të veçanta autonome – civitates, të cilat i shërbyen perandorit ilir Dioklecian, që me anën e reformave administrative, Iliriku të kthehet në provincën kryesore lindore mbi të cilën do të mbështetet baraspesha lindje-perëndim e Perandorisë. Kjo rrugë do të vazhdohet nga perandori Konstantin dhe nga Justiniani.

Dhe identiteti kishtar, i ka fillet me pranimin e krishterimit religjion zyrtar nga perandori dardan Konstandini i Madh. Kjo do t’ia ndryshojë karakterin edhe Perandorisë, ngaqë religjioni kthehet në bashkëpjesëmarrës në drejtimin e saj. Ekumenizmi kishtar forconte fuqinë ekumenike në të dy krahët e saj (lindje-perëndim), me ç’rast Iliriku, ndonëse administrativisht i takonte Bizantit, nga pikëpamja kishtare vazhdon të mbetet nën juridiksionin e Selisë së Shenjtë. Perandori Justinian I, me një vendim të veçantë perandorak, lidhi vikariatin e Dardanisë drejtpërdrejt me Selinë e Shenjtë. Qendra e vikariatit u bart nga Thesaloniku në Prima Jusitniana, ku do të qëndrojë gjatë tre shekujve të ardhshëm. Me këtë Dardania u kthye në një qendër shpirtërore, ku lulëzuan artet, kultura dhe krijimtaria e gjerë shpirtërore me një shtrirje të gjerë perandorake.

Këto identitete, në kuadër të konceptit të qytetarisë bizantine, me të cilin doemos se lidhet identiteti i mëtejshëm historik deri te ai arbëror nga shekulli XI e këndej, nuk duhet të shihen të shkëputura nga ideja e Perandorisë së universalizmit botëror, e pasqyrua te Troja, ku Dardanët, nga shumë burime antike, shfaqen si themelues të saj, prej nga pastaj, pas rrënimit të saj, nga fiset dardane Galabrët, Thunatët dhe të tjerët, ajo u bart në Perëndim, me ç’rast u themelua edhe Perandoria e Romës, vizioni i së cilës e udhëhoqi atë për shumë shekuj.

Mund të thuhet se ishte po ky vizion që udhëhoqi edhe Aleksandrin e Maqedonisë deri në Indi. Do të jetë po ky vizion që drejtoi edhe Pirro Molosin drejt Romës. Dhe, sigurisht se i njëjti vizion do t’i shfaqet edhe perandorit Konstandini i Madh, i cili pas njëzet shekujsh, kur ideja e universalizmit botëror do të fillojë të shuhet në Romë, kryeqendrën e vet do ta bartë në Lindje, në Kostandinopojë, afër Trojës, aty ku edhe dikur kishte lindur kjo ide botërore.

Nëse mund të thuhet se Konstandini i Madh me vendosjen e kryeqendrës së Perandorisë në Bizant si dhe me pranimin e krishterimit si një mjet që këtë ide ta fuqizojë me besimin monoteist i cili pas shpërbërjes së sistemit skllavopronar paraqiste mundësinë e fundit dhe të vetme që masat e gjera me iluzionin e botës së përshpirtshme të përfshiheshin në këtë ide botërore, krijoi rrethanat për një kthesë të madhe historike. Megjithatë, do të jetë pikërisht ideja e bizantinizmit, pra fuqizimi jashtë mase i religjionit (ndarja e pushtetit me krishterimin), që do ta rrënojë atë e me këtë do t’u hapë rrugë proceseve të njohura që Perandoria në vend se të ketë një qendër drejtuese botërore, të ndahet në dy sosh: në atë lin-dore dhe perëndimore, e ku ritet (ai katolik dhe ortodoks) do t’ia përcaktojnë karakterin kësaj ndarjeje, që si do të shihet, do të kthehet në një luftë qytetërimesh, të shumtën me pasoja tragjike edhe deri te koha jonë.

Natyrisht se edhe në këtë zhvillim të njohur historik, që nisi në shekullin IV, në kohën e Perandorit Teodosi, me ndarjen administrative të Perandorisë dhe do të legjitimohet në shekullin XI me ndarjen përfundimtare të kishave në atë të ritit lindor (ortodoksisë) me qendër në Kostandinopojës dhe atë të ritit perëndimor (katolicizmit) me Selinë e Shenjtë në Romë, prapë do të jetë Iliriku arenë e drejtpërdrejtë e kësaj ndarjeje, që për aktorë kryesorë dhe aktivë do të ketë barbarët e Lindjes (fillimisht Hunët, pastaj Avarët bashkë me Sllavët dhe së fundit vetëm Sllavët), të cilët ndikuan ndryshimet shoqërore dhe politike që përfshinë Perandorinë nga të dy krahët.

Ndër këto ndryshime, të një natyre që vunë në lëvizje proceset e gjithëmbarshme, gjithsesi janë ato që kanë të bëjnë me përfshirjen e kolonëve të rinj në kuadër të strukturave të qeverisjes vendore (feudeve dhe zhupanive), që zunë të kthehen në bashkësi autonome paralele, një asimetri pushtetesh, që më vonë, ndikuan edhe në dobësimin e Perandorisë dhe edhe në rënien e saj.

Këto zhvillime, të cilat janë të ndërlidhura edhe me procesin e krishterimit të paganëve, në formën e zhupanive, filluan diku nga shek. X, nga pjesa qendrore dhe ajo jugore e Ilirikut (në Zakhumle, Bosnje dhe deri në Diokle), në mënyrë që nga fundi i shekullit XII dhe ai XIII për të vazhduar pastaj me dinasti thuajse të pavarura.

Në këtë konfigurim të rëndësishëm historik, me një pamje dhe rol të veçantë, siç u pa, shfaqet zhupania e Rashës (Rasia) nga dinastia e Nemanjajve, e cila, nga fundi i shekullit XII dhe fillimet e shekullit XIII e deri nga mesi i shekullit XIV shtrihet në pjesën më të madhe të Dardanisë antike, në Maqedoni, Epir si dhe në bregdetin verior të Adriatikut.

Roli dhe pamja e veçantë e Rashës del në pah po qe se nxirret nga kundrimet e deritanishme të historiografisë serbe dhe asaj ruse si “qendër e shtetit mesjetar serb” dhe njëherësh “si qendër e krishterimit ortodoks serb” për t’u bartur te faktori dominues, i cili në Ilirik shfaqet pas rrënimit të mbretërisë bullgare, në vitin 1018 dhe dominimit të saj në pjesën më të madhe të gadishullit nga viti 860. Ndonëse me reformat administrative dhe ato kishtare të perandorit Bazil II (Vasil) në Ilirik,vëmendja e forcimit të pushtetit qendror u përqendrua te krijimi i tri themave të reja (të Nishit, të Dalmacisë dhe Adriatikut, praktikisht, zhupania e Rashës, si strukturë autonome, i hapi rrugë asimetrisë së pushteteve me çka shpejtë u kthye në faktor të rëndësishëm shoqëror dhe politik në qendrën e gadishullit). Kësaj asimetrie i ndihmoi pozicionimi gjeografik (rihapja e rrugës Diokle-Rashë që shpinte nga bregdeti, për në Lindje), si dhe të roli kyç në garën e dy kishave (lindore dhe perëndimore) për ndikim në pjesën, të cilën Kostandinopoja e shihte si “fillim të Lindjes dhe fund të Perëndimit”, ndërsa Roma “si fillim të Perëndimit dhe fund të Lindjes.

Në këtë ndeshje të ashpër disa shekullore për hapësira dhe ndikim shpirtëror dhe politik, Sllavët dhe Bullgarët në njërën anë dhe Rasianët tribalë në anën tjetër, nga çastet e para të krishterimit, do të shfrytëzohen me të madhe nga Kostandinopoja dhe Vatikani për qëllimet e tyre dominuese. Veçimi i Rasianëve nga Sllavët si entitet shoqëror-politik edhe nga perandori Porfyrogenit dhe Oribini madje, nuk është i rastësishëm, por në përputhje me realitetet mesjetare, me ç’rast ata trajtohen si Tribalë – fis ky , që sipas shumë burimeve antike i takojnë botës ilire. Kjo pohohet edhe nga shumë dokumentet të rëndësishme bizantine, veçmas në veprën e perandorit Kantakuzini “Historia e Bizantit”, ku Nemanjajt quhen Tribalë, ndërsa Rasha – Tribalia. Por, Nemanjajt me origjinë Tribalë, ndërsa Rasha si Rascciene, jashtë çfarëdo lidhjeje me me shtetin e imagjinuar serb mesjetar, shihen edhe nga Vatikani, Hungaria dhe pjesa tjetër e botës katolike, dallimin ky që përshkon edhe një pjesë të historiografisë serbe.

Pavarësisht pamjes së Rasianëve si Tribalë nga shumë autorë bizantinë, apo si serb, siç konvertohen nga historiografia serbe nga shekulli XIX e këndej, megjithatë, Rasha dhe Nemanjajt, bazuar në dokumentet që u morën në shqyrtim, do të jenë pranishëm në Dardani, pas ndarjes përfundimtare të kishave, më 1054, me çka si hapësira e gjithmbarshme e Ilirikut, edhe ajo e Dardanisë, u kthye në një arenë të ashpër të ndeshjeve të kryqit kundër kryqit, që si u pa Nemanjajt e shfrytëzuan për shtrirjen e tyre hegjemone deri në Epir.

Por, rivaliteti i kishave në Ilirik midis ritit lindor dhe atij perëndimor dhe anasjelltas,që vazhdimisht u përqendrua të faktorët shoqërorë dhe politikë të kohës, ku Nemanjajt ishin ndër protagonistët kryesorë të saj, krahas dimensionit global, kishte edhe dimensionin e rivalitetit brenda vetë ritit lindor, ngaqë kisha ortodokse, ndonëse nën ombrellën e Patrikanës së Kostandinopojës dhe vizionit të shpallur ekumenik, meshën e drejtonte në gjuhën greke dhe në sllavishten e vjetër kishtare (një amallgam i të folmeve të vjetra të mbështetura mbi dialektin e sllavëve të Moravisë, rusishtes dhe bullgarishtes), të drejtuara nga disa kisha (greke, bullgare, ruse dhe së voni edhe ajo rasiane) me qendra të ndryshme, të cilat rëndom u nënshtroheshin rrethanave shoqërore dhe politike, që dilnin nga raportet e luftërave të brendshme ose të jashtme.

Natyrisht se identitetet kishtare lindore ose perëndimore përcaktonin edhe identitetet shoqërore dhe politike, qoftë edhe si të përkohshme si dhe pamjen kulturore brenda tyre, ngaqë kishat, në garën dhe rivalitetin e tyre të vazhdueshëm për hapësirë dhe besimtarë, luanin me kartën e “kurorëzimit”, me ç’rast një zhupani, feudali vendor ose princi, që pretendonte pushtet edhe më të madh, ato i jepeshin sapo të pranonte legjitimitetin e kishës (Selisë së Shenjtë ose Patrikanës së Kostandinopojës). Ky “legjitimitet” kishtar doemos, në planin shoqëror dhe politik kishte pasoja, ngaqë kartat kishtare dhe titujt e tyre u shërbenin si alibi pushtimeve në emër të njërit kryq ndaj tjetrit.

Kështu, nga shekulli X e këndej, në hapësirën dardane të Ilirikut, si më të rëndësishmen e provincës, Selia e Shenjtë, ishte shumë e interesuar që me anën e afrisë dhe lidhjes për vete të formacioneve shoqërore autonome, si formë e asimetrisë së pushteteve, të depërtonte sa më thellë në hapësirën e Bizantit.

Me bula (karta) të tilla do të stolisen edhe disa nga feudalët dhe princat arbërorë nga shekulli X, pikërisht atëherë kur fillojnë shkëputjet e para nga statusi i qytetarisë bizantine romaios i shpërfillur nga të gjithë, zhvillime këto që pamjes shoqërore dhe politike i dhanë pamjen e një mozaiku të çrregulluar që i hapi rrugë procesit të shthurjes së Bizantit.

Gara kishtare për sa më shumë fuqi si dhe rivaliteti shoqëror-politik që u ngrit mbi sfondin e saj, mori përmasat e një lufte të hapur çastin që fryma e ndarjes u kthye në platformë të kryqëzatave të krishtera (tetë sosh nga fundi i shekullit XI deri te XIV), ku si dihet, ajo e katërta, e vitit 1204, kur katolikët pushtuan kryeqendrën e Bizantit dhe shpallën Perandorinë Katolike të Kostandinopojës ndërsa Bizanti deri në vitin 1261 u strehua në Nike. Kjo përmbysje Ilirikun dhe në veçanti hapësirën e Dardanisë, Maqedonisë dhe të Epirit, e ktheu në një arenë ku formacionet autonome shoqërore-politike, që drejtoheshin drejtpërdrejt nga Vatikani ose Kostandinopoja të marrin formën e shteteve autonome. Ndër të tilla, në njërën anë, ishte “Despotati i Epirit” (1204-1262), dhe në tjetrën “Mbretëria e Arbrit” (Regnum Albaniae) e Anzhuve (1272-1286).

Edhe pse këto të dy formacione shoqërore-politike do të përfundojnë si pre e konfrontimeve midis Bizantit dhe Perëndimit, nga shembja e të cilave, si dihet do të përfitojë Rasha Nemanjane që në kohën e Stefan Dushanit (1332-1355) zhupania e saj të krijojë pamjen e një “Ilyirikum Magnum”, megjithatë, u hapën rrugë zhvillimeve që çuan te depërtimet e osmanëve në Ilirik dhe tutje në Perëndim, me çka rivaliteti ndërkishtar, fillimisht legjitimoi logjikën e vasaliteteve të feudeve të krishtera, po edhe të Bizantit (gjatë Paleologëve), për të përfunduar me luftërat e osmanëve me të krishterët, të cilat, në vitin 1453, me rënien e Kostandinopojës,ia hapën rrugën pushtimit gjashtë shekullor osman.

Në këtë zhvillim historik, bota e Arbnit, hyri si edhe të tjerët. Por, me luftërat e Skënderbeut (1444-1468), shteti i Arbrit ishte i vetmi ndër të krishterët e Europës, që për një çerek shekulli, në luftë kundër osmanëve, u rikthye në skenën historike. Fundi i tij i përgjakshëm, megjithatë, nuk i dha fund identitetit historik të atyre që nga robëria gjashtë shekullore dolën si shqiptarë.

NATË ME SHI NË SELANIK – KRISTAQ TURTULLI

by

(Ngjarje e jetuar) 

Të them të drejtën, s’kisha aspak dëshire të vizitoja së dyti Greqinë, aq më tepër qytetin bregdetar të Selanikut. Kjo mos dëshirë tunduese dhe turbullirë pështjelluese, mu krijua qysh në vizitën e parë, para pesë vitesh, kur shkova takova vëllain Alfredin, i cili jetonte prej vitesh në një lagje periferike të qytetit të Selanikut.  

               Ndjesia e boshllëkut mu krijua qysh se autobusi ndaloi përpara doganës greke, ftohtësia dhe rëndesa e doganierëve grekë, procedura e gjatë e kontrollimit, pa ndonjë shkak, humbja e çantës sime të udhëtimit, së bashku me mjekimet, për të cilën më thanë se ishte aksidentale dhe do e gjeja kur të kthehesha.  

               Pas kalimit të kufirit mu shtua boshllëku në stomak dhe hidhësia e gojës. Por që u përforcua më tepër  përgjatë rrugës automobilistike për në Selanik. Me qytetet e vogla, shtëpitë që kërkonin të shtynim me sup, gati me maraz njëra tjetrën, fshatrat e gërmuqura,  dhe aq më tepër më zhgënjeu Selaniku, më la shije jo fort të këndshme; me plogështinë,  grinë e lodhshme, gati acaruese, rrugët përdredhura, të ngucura, pallatet e vjetra, të irnosura dhe ftohtësi të padepërtueshme. 

               Sigurisht, atëherë takova vëllain e dashur, u gëzova shumë, u çmalla, na qeshte fytyra prej lumturisë.  U ulën në një stol pranë  bregut të detit Egje dhe kujtuam fëmijërinë tonë të varfër, por të bukur, familjen tonë të madhe. Prindërit tanë të dashur, babanë shtatlartë, hijerëndë, të mençur, të vuajtur, nënën tonë trupvogël, flokë bardhë, fjalëmbël, duarartë. Me trishtim dhe qeshje të lehtë në buzë kujtuam shitjen e bajameve me kripë, në lokalet e lagështa të qytetit, për bukën e gojës, në moshë fare të njomë. Psherëtimë dhimbshëm kur kujtuam patriotizmin, mirësinë, bamirësinë e familjes sonë dhe si shpërblim përndjekjen paradoksale të familjes nga diktatura. Stoicizmin e atit tonë, presionet dhe operacionet e qëllimshme që i bënë në trup babait hafijet e sigurimi i shtetit, etj, e të tjera.  

               Mbanim vesh, në heshtje ujin e shkumëzuar të detit Egje që rrihte bregun me potere, psherëtimë dhe, të menduar shtuam: 

               ’Eh çfarë nuk do bënim për takuar, biseduar, çmallur me prindërit tanë të mirë!’ 

               Kujtuam gjithashtu shtëpitë karakteristike, rrugët pastra me kalldrëm, të qytetit tonë të dashur, mbasi vendi tënd, qyteti i lindjes, sido që të vejë puna është i shenjtë.  

               Çuditërisht mbas nesh dergjej mugëtira. Selaniku më dukej sikur fliste përçart dhe, ambienti më la ndjesinë e thellë të boshllëkut. Ndërsa uji i turbull i detit Egje, më dukej sikur kafshonte bregun me inat, ngaqë nuk mund të shprehte fjalët e pathëna të mërgimtarëve dhe ikte me nxitim mbrapssh. 

               Ky vend aq i përfolur, për vite dhe dekada, më krijoi ndjesinë sikur mbarte një brengë të madhe, trishtim, klithma të uritura, vështrime të hidhëta, të turbullta, mbetura si peng i rëndë, diku larg, përtej maleve. Me erëra të marrosura që vinin furishëm prej detit të rënduar të mallit, rrihnin dhe fshikullonin pa ndërprerje orë e minutë. Shpresa të venitura, gati të çmendura, mbërthyer nga vargonjtë e vdekjes.  

               Por gjithsesi me gjithë këto përshtypje dhe mëdyshje, më duhej të shkoja pa tjetër në qytetin e Selanikut. Më nxiste dhe më shkundte  zëri i brendshëm shpirtëror, dashuria vëllazërore, urdhri sublim i prindërve, ndërruar jetë, vite më parë, varrosur në dheun e amshuar, të tokës amë. Zëri i gjithë familjes më urdhëronte të merrja udhën për në  Selanik, të vija një tufë me lule në varrin e vëllait tim të dashur Alfredit që ndërroi jetë para një viti, shkaktuar prej virusit dhe mbyllur rrugët e lëvizjes.  

               Një miku im kur pa dyzimin tim dhe, domosdoshmërinë e ikjes u tregua i  gatshëm të më shoqëronte, dhe shtoi: 

               -Diku afër Selanikut jeton vajza ime, Maria.  

               -S’ma merr mendja t’ia kesh venë ti emrin Maria? E pyeta. 

               -Oh, jo,- mu përgjigj:-Kur lindi i vunë emrin Albana. Por kur u martua me një grek, e vjehrra e pagëzoi dhe i vuri emrin që mban sot, Maria. 

               -Ok, nuk ka problem, – i thashë, për të mos i lënë ndonjë shije të hidhët. 

               – E d. Vajza ime Maria do na ndihmojë në gjithçka. Siç të thashë është martuar me një grek, ka lokal, bar- restorant, dhjetëra rrënjë ullinj dhe tokë të punueshme. Kanë dhe një vajzë 20 vjeçe. 

               – Oho! Më bëhet shumë qejfi që është rregulluar kaq mirë bija jote, – i thashë. 

               – Hëm, një farë lloji,- ma ktheu miku im me bezdisje dhe, në mënyrë enigmatike. 

               Nuk i kushtova rëndësi përgjigjes së mikut ngaqë mu kujtua  thënia shumë domethënëse për krenarinë, dinjitetin Korçar, Shqiptar si dhe monedha e fuqishme shqiptare që qarkullonte në mesin e viteve 30 të shekullit të kaluar, ndaj nuk mu ndenj  pa ja thënë: 

               -Keni dëgjuar besoj, dikur thuhej; nëse të digjet Selaniku i mugët e bëjnë tre herë tregtarët korçarë, por nëse digjet Korça e dritës, Selaniku s’ mund të bëjë qoftë dhe një rrugicë të Korçës.  

               Miku im nënqeshi me keqardhje dhe tha: 

               -Eh, o mik! Kanë rrjedhur shumë lumenj  të turbull qysh atëherë dhe janë shkatërruar të gjitha digat. Ne korçarët dikur krenarë, erdhëm varfanjakë, shërbëtorë këtu në Selanik dhe gjetkë. 

               – E di, – fola ultas dhe, me nostalgji mendova: Sikur Korça ime të kish mendje të kthjellëta, një çikë det ose liqen do ishte qyteti më i mrekullueshëm në botë. Sidoqoftë edhe kështu, është qyteti më karakteristik dhe për këtë ka  meritë të veçantë  familje ime Turtulli. 

               Në Selanik mbërritëm rreth orës 4 mbasi dite, ishte kohë e vranët. Shiu i vrullshëm, na detyroi të vraponim deri në stacion për të shpëtuar nga qullja prej shiut të rëndë.  

               Në hollin e stacionit na priste e bija e mikut tim, Maria. E mbaja mend të vogël, të hajthme, fytyrë ëmbël, sytë e zinj si ulliri, të mrekullueshëm, por tashmë ishte mëso grua e hijshme, trup lastar, syzezë, të mrekullueshëm, kur të ngulte sytë  zinj e të thellë dukej sikur shihje brenda tyre detin Egje, me gjithë ishujt e shumtë.  

               Maria me merakun e lodhjes të atit prej udhëtimit, ngulmoi të na çonte në shtëpi hanim një kafshatë bukë dhe të çlodheshim. 

               Iu luta vajzës së mikut, së pari, të më ndihmonte të shkoja në varrin e vëllait, nuk doja të na zinte nata, sepse të nesërmen shpresoja të gjeja çantën dhe të kthehesha përsëri në Korçë.  

               Për shkak të trafikut të rënduar rruga te varrezat zgjati afro një orë.  

               Kur mbërritëm në varreza çuditërisht shiu pushoi. Përpara meje u gjend varri i thjeshte i vëllait. 

                ’Eh çfarë nuk do bëja o vëlla për të takuar, biseduar, çmallur me ty.’ I fola me zë.  

               Mu bë sikur dëgjova një uturimë të brendshme, shungullimë dhe  lëvizje dheu. Një hop besova vërtet,  më dëgjoi vëllai dhe, i shkathët, energjik siç ish dikur, u ngrit nga varri dhe më buzagazin e bukur në buzë u shfaq i hijshëm dhe qëndroi përpara meje, Me zërin e mrekullueshëm bas bariton nisi të këndonte këngën që kish aq shumë për zemër: ’Dua më shumë Shqipërinë.’ Gjithë ambienti përreth u përshkëndit. Zëri i bukur, madhështor i vëllait pushtoi gjithë hapësirat, detin Egje, mpaki legjendat e lashta greke, sirenat të pështjelluara u fshehën në ujë, ndërsa Selaniku u mblodh i humbur, i hutuar dhe u gërmuq nëmugëtirë. 

               Vëllai heshti një hop dhe zë lodhur tha:  

               ‘Eh o vëlla e duam shumë atdhenë, por na bënë të vuajmë dhe na përzunë disa dreq politikanë sharlatanë, pa din e pa imanë!’ 

               U shtanga dhe fërkova sytë e lodhura. Doja të flisja, ta qetësoja, ti thosha që pas dimrit vjen pranvera. Por a do vinte vërtet pranvera? Vallë e gënjeja. Vëllai gjatë jetës së tij, nuk pa ndonjë pranverë. Të përtejshmit nuk i  hanë aq kollaj gënjeshtrat, mëria tyre është e gjatë dhe e tmerrshme.  

Mu kujtua e një moment nga jeta e tim vëllai: Në vitin 1989 u nderova me çmim vjetor për novelën ANA. Me disa miq u mblodhëm në klubin e lidhjes festuar çmimin. Më afrohet një zonjë e hijshme me buzëqeshje të bukur. Më zgjat dorën topolake dhe pyet: 

‘Kristaq Turtulli, urime për çmimin. Nga mbiemri duhet të jeni Korça, hë?’  

‘Po nga Korça,’ i them. 

‘Të njihemi, quhem Rozmari Jorganxhi.’ 

Dëgjuar emrin kësaj gruaje të lartë, mjeshtre korit. Im atë atin e saj Gaqo Jorganxhiun e kishte mik. 

‘Mbiemri juaj një kujton një djalë jashtëzakonisht të talentuar. Qysh atëherë, kanë kaluar vite por s’mund ta harroj atë zë të mrekullueshëm. Si  tani më kujtohet, përfundova provat e korit dhe dola në korridor, nga dhoma ngjitur dëgjova një zë bas-bariton, më shtangu. Prita derisa përfundoi zëri së kënduari, hyra brenda. Pranë pianos pashë një djalosh të pashëm, fare të ri. 

‘Nga jeni dhe, si quheni?’ pyeta djaloshin. 

‘Nga Korça, quhem Alfred Turtulli. 

‘Ah, jeni prej të TURTUJVE. More djalë, keni zë të bukur, të rrallë. Që sot do bëj kërkesë tu marrin në Opera. Ja kështu, bëra disa kërkesa radhazi në komitet, ministri. Vonë erdhi përgjigje nga Korça: Personin që kërkoni s’lejohet të këndojë në Opera, familje e deklasuar’. Eh! Nga bëhet tani ky djalë zë mrekullueshëm?’ 

‘Si të gjithë, punon, jeton,’ i thashë. 

Rozmaria, luajti kokën e menduar dhe tha: 

‘S’është aq thjesht të thuash atë fjalë. Zë si i vëllait tënd Alfredit, nuk ka pasur dhe nuk do ketë në Opera.’  

‘Por ai zë i bukur i vëllait që humbi, tani është bërë erë,’ fola kryeulur para varrit të tij.  

Rreth meje dergjej një qetësi e thellë dhe toka merrte frymë ngadalë. U ula në gjunjë dhe duar dridhur sy përlotur vura një tufë me lule, bëra respektin shpirtëror ndaj vëllait tim të dashur.  

Eh o vëlla, pse duhej të ish veç një imazh, lojë e mendjes së lodhur dhe zemrës sime të malluar.  

               Mu kujtua gjithashtu takimi i  fundit, para pesë vjetësh. Ulur në stol pranë bregut të detit Egje, vëllai zë shuar gati si pëshpërimë më tha:  

               ’Ky qytet të ha si molë, kudo mbart djallëzinë. Me vjen të rrëmbej shpirtin dhe të zhdukem…’ 

               E pashë habitshëm dhe u grinda me inat, më shumë me veten se me të: 

                ‘Ç’thua vëlla, të lutem! A mund ta mposhtë djallëzia greke një burrë stoik dhe energjik si ty?!’ 

               ‘Hëm! Ti e di më mirë e se unë, emigracioni kështu e ka, – ma ktheu vëllai në mënyrë enigmatike, dhe qeshi shpenguar. Unë vazhdoja ta vështroja ngulët dhe ai për të më qetësuar, luajti syrin ëmbëlsisht, si të më thoshte: 

                ‘O vëlla e kisha me shaka.’  

               Dhe unë bëra sikur u qetësova.  

               Qielli filloi përsëri të rëndohej prej reve të zeza, të dendura, Maria, bija e mikut tim na tha të shpejtonin, mund të çatiste shiu nga çasti në çast. I thashë nëse mundej të më ndihmonte të gjeja ndonjë hotel. Ajo pa nga i ati dhe qeshi ëmbël dhe pa më kthyer përgjigje i bëri shenjë shoferit të ngiste makinën drejt vrenjtësirës së lodhshme të qytetit të Selanikut. 

               Maria, vajza e mikut e kish shtëpinë në anën e kundërt, 15 kilometra larg qytetit të Selanikut. Kur filluan të binin pikat e para të mëdha të shiut, shoferi ndaloi makinën përpara një shtëpie të lartë, dy katëshe, me verandë të madhe, mbuluar me tendë.  

               -Hë, erdhe, – foli një zë grykor bijës së mikut, në gjuhën greke që pas banakut, dhe u vërtit me ngathtësi. Ish i shoqi, greku, një burrë shumë i shëndoshë, përtej bluzës së portokallinjtë i shpërthente barku i madh si kacek. Flokët gjysmë të zbardhura, të pakrehura, i qëndronin të ngritura përpjetë. Burri grek më ngjau ari i shkalafitur, përpara Zanës së malit, Maries, bijës së mikut tim. 

               Me syrin tim  dhe mendësinë kanadeze, përpara kësaj kamje dhe pasuri që kish bija e mikut tim, një farë mënyre pranohej kompromisi dhe bashkëjetesa e gjatë me burrin grek të dhjamosur dhe shkalafitur, aq me tepër tashmë i lidhte dhe vajza e rritur e mençur, e bukur si drita. Siç mora vesh më vonë e bija e Maries, me emrin Kaliopi, ishte në vitin e tretë të universitetit për ekonomik. 

               E kundroja me kënaqësi bijën e mikut tim të hershëm kur u shërbente klientëve grekë, lëvizte si flutur nga një tavolinë në tjetrën, shoqëruar me buzagazin e ëmbël. Kështu e mbaja mend që të vogël të shkathët, të papërtuar, me  buzagaz in e hijshëm në fytyrën klasike ovale, shqiptare. 

               Pasi hëngrëm darkë duke soditur shiun që derdhej furishëm në rrugë, mendoja që dhe jeta e njeriut është si ky shi. Dëgjova te bijën e mikut tim që tha: 

               -Po jeni të lodhur, mund të flini. 

               Unë përsëri ngulmova të shkoja në hotel, por ajo pa më kthyer përgjigje, me buzagazin e ëmbël në buzë, na shoqëroi në një dhomë me dy  shtretër, shtruar me kujdes, çarçafë të pastër të bardhë borë.  U tundova dhe pranova të flija aty, ku mund ta gjeja më mirë. 

               Nga ballkoni, përmes shiut të dendur, miku im më tregoi oborrin e madh dhe një shtëpi të vogël diku përtej, në cep, lyer me sherbet gërqele, por tashmë të irnosur, gërmuqur nga koha, qyngji i zi dilte përtej dritares, si relikë e vjetër, njëlloj si shtëpitë fshatare në Shqipëri. 

               -Kur ime bijë u martua me grekun, në atë kasolle i gjeti dhe, jetoi së bashku me prindërit e tij,- më tha miku im. 

               -Vërtet?! 

                -Po, po, ja, në atë kasolle. Me mundin dhe djersën e saj, duararta ime bijë ndërtoi këtë shtëpi të madhe që sheh.  

               – I lumtë! 

               – Eh o mik, ç’i sheh syri i bën dora. Flori e kam këtë çupë, flori. 

               – Më behet shumë qejfi për këtë vajzë që ke. 

               -Hëm!- ia bëri i vrenjtur miku im dhe shtoi:- Le tërë atë punë të madhe, por i bëri hyzmet vite me radhe edhe vjehrrit, atit të burrit që ishte ulok. 

               U shtriva në shtrat dhe vendosa duart nën kresë. Ndjehesha i mbushur, emocionuar dhe i trishtuar në kujtimet e paharrueshme me vëllain tim të ndjerë Fredin, që ndërroi jetë ashtu papritur dhe, unë nuk munda të shkoja në varrim, për shkak të korona virusit. Për mua ishte dhe mbetet vëlla i rrallë, shpirtgjerë, që asnjëherë nuk dinte të prishte qejf. Ndaj doja të shprehesha, të tregoja kujtime, momente nga jeta me vëllain tim të dashur dhe të paharruar, por miku im s’ më dëgjonte, i gjezdiste mendja gjetkë.  

               – Më vjen keq për time bijë,- më tha më në fund dhe rënkoi. U ktheva ngadalë dhe vështrova ngulët drejt tij. Ndërsa ai vazhdoi.: 

               – Ta dish o mik, për këtë vajzë të mirë, zemër flori xhani im ma di. 

               -Të vjen keq, e përse?- i thashë gati i nervozuar. U ngrita ndenjur dhe shtova: – O mik, sido që të vejë puna, vajza juaj, e ka të siguruar jetën, me gjithë këtë kamje, pasuri dhe, me një çupë të bukur si dritë.  

               -Pikërisht ngaqë nuk e ka asgjë të siguruar prandaj më vjen keq. 

               – Nuk ju kuptoj?!- i thashë:- Fol më shkoqur. 

               -Hëm, ke të drejtë. Siç  e pe, ka burrë të shëndoshë, mezi lëviz, dembel. Nuk e ndihmon për asgjë, vetëm të hajë, të përtypet si derr e ka mendjen gjithë ditën. Çupa ime punon, e vetme që në pikë të mëngjesit deri në darkë. Lëre punën në lokal por dhe në pushimin e drekës në vend të qetësohet për veten, shkon përkujdeset për ullinjtë e tokat e grekut. Të thashë, për punë s’ ja ha njeri shkopin… 

               -Edhe?! 

               -Eh o mik… e keqja është se ai mut grek nuk i ka bërë akoma pasaportizimin, domethënë s’i jep nënshtetësinë greke. Tani vonë e mora vesh, mbasi ime bijë nuk më tregonte. 

               -Ou, ou ,ou! Hej, mos më luaj mendsh! Ata, a nuk janë të martuar?!- U grinda i habitur. 

               -Të martuar, prej më shumë se njëzet e ca vjetësh, me celebrim, në Korçë dhe këtu në Selanik. 

               -Atëherë?! 

               – Qeveria greke me kodoshllëk ka lënë hapur një klauzolë të qelbur, nëse burri grek nuk vë firmën në polici, s’i jepet aprovimi gruas së tij me shtetësi shqiptare të marrë nënshtetësia greke. 

               – Kjo është poshtërsi!- u revoltova. 

               -He, he, ai mashkull grek, që të ngjan aq i bytymtë, gati i prishur nga mendtë, nuk është aq budalla sa duket. I ndruhet, ja ka frikën dhe nevojën çupës sime, prandaj e mban të varur dhe e shfrytëzon. Kudo ngre krye djallëzia e lashtë greke. 

               -Ky është diskriminim, skllavëri!- bërtita në kupë të qiellit. 

               – Shë, ë, ë, ët,  na dëgjon çupa. Nuk do të bëhet pazar çështja e saj. Eh! Më vjen ta mbërthej për gryke greko maskaranë dhe ti jap një dru të mirë, po ç’të bëj, i prish shumë punë çupës sime. 

               Përtej ballkonit vazhdonte të rridhte me potere shiu i errët, bllanka të mëdha. Nën perden e rëndë të rrebeshit Selaniku më dukej sikur fliste përçart. Gjithçka më la ndjesinë e thellë të boshllëkut. 

               Mu bë sikur dëgjova sërish zërin e shuar të vëllait tim Alfredit, si pëshpërimë më tha:  

               ’Ky qytet të ha si molë, kudo mbart djallëzinë. Me vjen të rrëmbej shpirtin dhe të zhdukem…’ 

               Kristaq Turtulli 

               Korçë: 10. Qershor. Toronto 5 Gusht 

MIGJENI NE REALITETIN E SOTËM SHQIPTAR….

by

C:\Users\Administrator\Desktop\Migjeni.jpg

HASAN GREMI

Në tërë yllësinë e letërsisë mbarëshqiptare ka edhe meteorë me shkëlqim komete, siç është Migjeni ynë i Madh, i cili ridimensionohet në çdo kohë, sepse në qendër të krijimtarisë së tij trajtoi probleme madhore që mbeten aktuale për cdo periudhë të shoqërisë sonë dhe, me kodin e tij poetik e pasuroi letërsinë shqipe me vlera të reja në pasqyrimin artistik. Prandaj edhe në këtë 80-vjetor të vdekjes ai vjen si përherë i rizgjuar e me mendime të freskëta e gjigante në truallin mbarëshqiptar. Ky poet është një gjeni i letrave shqipe dhe, që t’i afrohesh thelbit migjenian, është diçka gati e pamundshme, si diçka titanike, sepse ai zotëroi hierarkinë e vlerave të mëdha ideore të kohës dhe me dorë mjeshtërore i veshi ato me shëlqim të ri artistik, si në poezi, ashtu dhe në prozë. Me syrin e një vëzhguesi të hollë e me ndjeshmëri njerëzore të thellë, ai dha peizazhin shpirtëror të kohës së vet, të cilin e derdhi atë epokë në vargje bronci që mbetën monumentale në rrugën e zhvillimit shoqëror dhe letrar. Askush si Migjeni, në letërsinë shqipe dhe rrallë herë në letërsinë ballkanike apo dhe në në atë botërore, nuk e ka goditur me aq forcë nëpërmjet sarkazmës therëse, mjerimin , që po rritej i tejskajshëm në shoqërinë shqiptare të asaj kohe, deri në atë shkallë, sa njeriu po humbiste trajtat njerëzore dhe po kthehej në një qënie e mistershme. Në këtë realitet kaq të rëndë , e ngjeu penën poeti, për të dhënë drithërimat që perjetonte, bashkë me njerëzit e thjeshtë, atë dhembje të madhe e të llahtarshme. Nën efektin e groteskut, që ndërtoi me mjeshteri artistike, dha skena tepër rrënqethëse, të jetës së përditëshme dhe, me larminë e dritëhijeve që krijojnë figurat artistike nëpër vargje apo në prozë, vizatoi portrete njerëzish realë, me sy të mbërthyer nga trishtimi, të shpërfytyruar nga skamja e rëndë. Në këtë pamje kaq të kobëshme dhe të dhembshme, jo vetëm që e bëri të dukshëm këtë anë të errët të jetës, por edhe kryqëzoi shkaktarin e kësaj plage të thellë e të madhe, rendin sundues të asaj kohe që qeveriste me hipokritët e servilët e tij, të cilët po shkatërronin moralin në tërësi të shoqërisë dhe mjerimi po merrte jetë fëmijësh të pafajshëm dhe moralin e femrës shqiptare. Për këtë realitet të kobshëm e të padurueshëm që po i merrte frymën kombit, poeti klithi me tërë forcën e shpirtit në kryeveprën e tij “Poema e mjerimit” , ku ai shpalos me ngjyrim të fortë emocional hendekun e pabarazisë shoqërore dhe karakterin çnjerëzor të klasës në fuqi, së cilës i çorri maskën, që të bëhej e dukshme e vërteta dhe të ndërgjegjësoheshin njerëzit e thjeshtë për shkaktarin e vërtetë të kësaj tragjedie të rëndë shoqërore, ku gruas i hiqej e drejta për të qenë nënë, e ndërsa nëna s’ kishte me se t’i rriste fëmijët. Malësorja shiste nderin bashkë me qymyrin. Luli i vocërr shkonte zbathur , i veshur keq e i pangrënë, mes dimrit teacart,por me një dëshirë që ia ngrohte shpirtin, të merrte dije e ta ndryshonte atë gjendje të mjerueshme. E kush më fortë se Migjeni ngriti zërin dhe dha me ndjeshmëri dhembjen njerëzore në këto vargje monumentale, me efekt të fuqishëm të hiperbolës , të groteskut e urrjtjes së papërmbajtshme, dha këtë tablo të dramës së rëndë në jetën e njerëzve të thjeshtë që jetonin zhytur në një mjerim të thellë tërë jetën, deri në vdekje?! E japin të qartë vargjet: “… Kafshatë që s’ kapërdihet asht , or vlla mjerimi , / kafshatë që të mbetë në fyt dhe të zë trishtimi, / kur shef figura të zbehta dhe sy të jeshilta, / që të shikojnë si hije dhe shtrijnë duert’ e mpita, / edhe ashtu të mpita mbrapa teje mbesin / të tanë jetën e vet, deri sa të vdesin…. Dhe poeti e mpreh mirë artistikisht ironinë therëse të antitezës, kur jep pamjen e tragjedisë së rëndë të jetës së njerëzve të thjeshtë, në antitezë me zotërinjtë që jetojnë të lumtur në shëlqimin e luksit, e vizaton qartë vargu: “që flejnë në shretënt e lumnisë…” Poeti është biri i kësaj toke klasike malesh dhe mali në krijimet e tij, nuk është me atë hijeshi mahnitëse, me ujëvariat e ylberuara mes gjelbërimit të magjishëm, nuk është vendi i eposit të kreshnikëve të paepur që ndesheshin me rrufetë dhe i ëndërrave të bukura, por poeti në fjalë, përtej mitit shqiptar për malin, qe i pari që e cmitizoi atë duke e tjetërsuar në një metaforë me flakërim të fuqishme, për ta dhënë malin si një hieraki sunduese të pamëshirëshme ndaj njerëve, zotërues, urdhër vënës i pakundërshtueshëm, e kthen atë në një iluzion të turpshëm që i gllabëron vendit relitetin e tij të kohës duke e kthyer atë në një dramë të rëndë çnjerëzore për jetën e tyre. Kjo gjendje e padurueshme e bën poetin që t’i shpërthejë fuqishëm nga thellësitë e shpirtit human, thirrja apostrofike: “Si nuk kam një grusht të fortë…” këtu ai flet për një grusht shpirtëror ndaj së keqes shekullore që kishte gllabëruar tmerrësisht shpirtin e shtresës së thjeshtë e cila dukej gati e pathyeshme në atë ngërthim të tmerrshëm e të gjithëanshëm që i kishte bërë jetës. A nuk gjejmë edhe sot këtë mal migjenian të korrupsionit me përmasa gjigante që ka shtrirë tentakulat në tërë jetën e shqiptarëve? …“grusht ndaj malit që s’ bzan”… është politizimi absurd për të përcarë shqiptarët, që të mos jenë të vëmendshën ndaj jetës së tyre të rëndë , por të jenë në shërbim të militantizmit partiak…”…. mali që s’ bzan” është kriminalizimi i realitetit tone, ku krimi lëviz lirshëm kudo dhe merr jetë njerëzish si pa të keq, “…. mali që s’ bzan” është braktisja e tokës mëmë që nuk i mban bijtë e vet, të cilët enden nëpër botë për një jetë më të mirë. Dhe Migjeni vjen i rizgjuar në kohën tonë me idetë etij të mëdha si mund të shpëtohet nga kjo gangrenë që ka mbërthyer kombin. Edhe në skicat, dhe tregimet autori sjell skena reale të jetës së përditëshme të moralit dhe të ekonomisë, nga të dyja shtresat antagoniste shoqërore të kohës së tij, të marra nga jeta e përditëshme, ku përmes simbolit dhe alegorisë, ai nuk la jashtë vemëndes edhe problematikën filozofike të cilën e shtjellon deri në shkallën e ironisë ku ai portretizoi dallueshëm në skicën: “Sokrat i vuejtun, – apo derr i kënaqun?” duke vënë ballëpërballë dy botë, në njërën anë atë të virtytit, vlerat që formojnë moralin e shoqërisë, dhe në tjetrën atë të poshtërsisë që drejtohej nga interesa egoiste dhe të ulëta të mishëruara alegorikisht te një derr. Duket sikur filozofët e ekzistencializmit ; Hajdeger, Hyserli dhe Sarti konkurrojnë në shkrimin e këtij teksti migjenian. Migjeni me një inteligjencë të mahnitëshme beson te utopia, fitoren e së e së resë mbi botën e mykur patriarkale dhe mediokriteti të neveritshëm. Prandaj edhe nuk harron të tundë edhe flamujt e besimit për të ardhmen , e cila kërkon ndryshimin e kësaj bote të perënduar, dhe per këtë ndryshim ka besim te rinia, te energjitë e saj të pashtershme dhe te mendmi bashkëkohor që ajo duhet të përqafojë, se e ardhmja i takon asaj. 

Mendime për librin e Prof. Thanas L. Gjikës “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re”

by

Dr. Thoma Qendro/

Leximi i librit “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e “Dhiatës së Re” (Botimet Jozef 2022) të Prof. Thanas Ligor Gjikës më ndihmoi të kuptoj më mirë traditën tonë rreth përhapjes së krishtërimit në trojet ilire.

Ndonëse nuk jam specialist i mirëfilltë i studimeve biblike, as teolog dhe as historian i Krishtërimit, por po jap disa vlerësime për këtë libër, sepse e njoh lëndën e “Dhiatës së Re” duke qenë se jam marrë me hartimin e botimit të parë të “Biblës” në gjuhën shqipe titulluar Të Shkruomitë Shenjtë, ku bashkova fragmentet e librit Meshari të Gjon Buzukut (botim i SHBNSH, Tiranë, 2010). Po ashtu jam marrë me transkriptimin, përgatitjen dhe botimin me shpjegime gjuhësore të Dhiatës së Re të përkthyer nga Vangjel Meksi e të botuar në Korfuz më 1827 nën redaktimin e Grigor Gjirokastritit prej Shoqërisë Biblike Britanike dhe për të Huajt (botim i SHBNSH, Tiranë, 2016), si dhe të Ungjillit të Shënt Mattheosë nga të njëjtët persona më 1824 (botim i SHBNSH, Tiranë, 2021). Ndërkohë, ashtu si Profesor Thanas Gjika edhe une kam marrë të njëjtin formim filologjik e historik në Fakultetin Histori – Filologji dega Gjuhë Shqipe Letërsi, ku kemi qenë bashkëstudentë.

Paraprakisht e përgëzoj me gjithë zemër autorin si dhe botuesin e bashkëpunëtorin e hartave, z. Aurel Kaçulini, dhe mund të them se studiuesi Thanas Gjika ka bërë një punë titanike, të denjë për një institut të tërë të kompletuar me specialistë të të gjitha fushave të studimeve biblike. Në këtë libër është njëkohësisht puna e filologut, e historianit jo vetëm të fesë, e teologut dhe e filozofit që me argumente logjike nxjerr përfundime të arsyeshme dhe bën sugjerimet përkatëse. Metodologjia e përdorur në këtë studim është për t’u admiruar. Analiza është e përsosur. Përdorimi analitik i mjeteve gjuhësore, i njëjësit dhe i shumësit të përemrave vetorë e të foljeve, i mënyrave e kohëve të foljeve në funksion të ngjarjeve konkrete (sidomos të librit “Veprat” të shën Lukës) që patën ndodhur në praninë ose jo të tij, janë shumë domethënëse.

Hulumtimi dhe udhëtimi logjik që ndjek studiuesi janë interesante dhe mendoj se në një të ardhme ndoshta jo edhe të largët mund të hapin debate teologjike e historike. Unë si shqiptar jam i prirur të ndjek me interes ngjarjet biblike që ndodhin në Shqipëri, dhe si durrsak të shoh me interes ato që kanë ndodhur në Durrës, ashtu si një lezhjan p. sh. do të ishte i interesuar për ngjarjet në Lezhë, etj.

Historia e feve është e lidhur pazgjidhshmërisht me historinë e një vendi dhe populli, pasi shpesh ato përcaktojnë edhe zhvillimet shoqërore dhe ekonomike, ideologjike dhe politike, aleancat, miqësitë dhe armiqësitë me popujt dhe vendet e tjera.

Nuk është gjë e lehtë të komentosh në mënyrë krijuese e të sjellësh risi në studimet biblike, me të cilat janë marrë e merren për rreth 2 mijë vite, me miliona studiues të të gjitha fushave e nga të gjitha vendet. Prof. Thanasi e ka arritur këtë. Në veprën e tij ka aq shumë fakte, argumente, gojëdhëna, analiza, përfundime e sugjerime, ngrihen aq shumë çështje, shtrohen aq shumë teza, sa për secilën prej tyre mund të komentosh, të diskutosh e të shkruash edhe shumë më gjatë, e pse jo, një njeri i përkushtuar mund të frymëzohet e të shkruajë edhe studime e monografi të veçanta.

Në pamundësi për t’u marrë me hollësi në një diskutim promovues si ky, do të ndalem shkurt në dy aspekte që trajtohen drejtpërdrejt ose tërthorazi në këtë libër, por që janë të lidhura ngushtë midis tyre:

E para, përforcohet teza se Krishtërimi në Iliri, pra rrjedhimisht në territoret e sotme shqiptare, nuk u importua as nga Greqia dhe as nga Roma, por është me prejardhje apostolike dhe u përhap në të njëjtën kohë me këto vende. Bashkësia e krishterë e Durrësit, p. sh., që ishte një nga qytetet më në zë të antikitetit, u krijua drejtpërdrejt nga vetë apostull Pali gjatë udhëtimeve të tij misionare. Këtë të vërtetë historike Profesor Gjika e ka formuluar edhe në botimet e tij të mëparshme, por në këtë studim edhe më bindshëm.

Nga ana tjetër, puna e shën Palit në trojet ilire ka qenë pranuar edhe nga historianë objektivë të huaj e vendës edhe para studiuesit Thanas L. Gjika, ndonëse ka disa që ende për arsye të ndryshme, të cilët nuk është as rasti dhe as vendi t’i përmend këtu, e paraqesin Krishtërimin në Shqipëri si fe të importuar e të imponuar nga të huajt.

“Historiani italian Danijele Farlati, – shkruan profesor Thanasi, – duke u mbështetur në shënimet e një Menologu greqisht të përkthyer italisht prej Kardinalit të Sirletit, ka shkruar se – Sh. Pali krijoi kishën e Durrësit dhe se kjo kishë në vitet 57-58 kishte 70 familje anëtarë …” (f. 79).

E pikërisht këtë të dhënë Prof. Thanasi e plotëson me argumente e fakte të reja, vlerë e pakundërshtueshme e punës së tij, e pranuar dhe prej studiuesish amerikanë e shqiptarë.

Duke folur për hartimin e dy pjesëve të Letrës kanonike drejtuar Romakëve, pasi analizon me hollësi udhëtimin misionar që kishte bërë Pali në kushtet e asaj kohe (meqenëse Durrësi ishte pikënisja lindore e Adriatikut që lidhte nëpërmjet rrugës tokësore “Egnatia” Lindjen e Mesme, pra dhe Jeruzalemin, dhe nga ana tjetër Romën, nëpërmjet rrugës më të shkurtër detare duke kaluar te gadishulli italik), prof. Thanasi arrin logjikisht në përfundimin se gjatë udhëtimit të tij të tretë misionar Pali kishte ndalur në një qytet të madh “ku kishte pasur kohë të mendonte e meditonte disa javë. Një ndalesë e tillë ishte kryer në qytetin Dyrrach (Durrës), ku Pali krijoi kishën e krishterë …” (f. 171).

Dhe kjo është krejt e natyrshme, pasi edhe në vendet përreth Ilirisë, në gadishullin italik dhe në gadishullin e sotëm ballkanik, si dhe në vetë vendet e atëhershme hebraike, Krishtërimi sapo kishte lindur e po përhapej në kushte mjaft të vështira, drejtpërdrejt përmes apostujve, ndërsa zyrtarisht nga autoritetet shtetërore përndiqej egërsisht dhe dënohej me vdekje mizore cilido që e përqafonte. Kjo gjë ka qenë pranuar edhe nga historiografia e periudhës komuniste, pavarësisht interpretimit materialist marksist që i bëhet përhapjes së Krishtërimit në Shqipëri. “Gjendja e vështirë e skllevërve dhe e shtresave të tjera të shfrytëzuara krijoi kushte të favorëshme që edhe në Iliri të përhapej krishterimi si fe që u premtonte njerëzve një jetë të lumtur pas vdekjes. Si besim i atyre që vuanin dhe shfrytëzoheshin, si besim i të varfërve dhe i skllevërve, kjo fe e re gjeti në fillim një rezistencë të madhe nga ana e perandorëve dhe e klasës sunduese të qyteteve. Predikuesit e saj bile u persekutuan. Por nga shek. III dhe veçanërisht në shekujt e mëpastajmë rritja e numërit të besimtarëve dhe ndryshimi gradual i përbërjes së tyre sociale ndikoi shumë mbi organizimin e fesë së re si dhe të ideologjisë së saj.” (Historia e Shqipërisë, I, Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituri i Historisë dhe i Gjuhësisë,Tiranë, 1959, f. 126).

Së dyti, autori jep hollësi, argumente dhe gojëdhëna të shumta për udhëtimet e Palit. Natyrisht, gojëdhënat nuk janë fakte historike, po kur ato u kanë rezistuar me shekuj tallazeve të ngjarjeve historike, aq më tepër kur përkojnë me këto ngjarje, qoftë edhe pjesërisht, apo simbolikisht, ndihmojnë për të hedhur rreze drite mbi disa të vërteta historike. Në Durrës, p. sh. gojëdhënat për shën Palin, shën Cezarin dhe shën Astin kanë mbetur e gjalla deri sot dhe ato janë të lidhura dhe me faktet historike. Kepi i Palit, i transformuar ndër shekuj në gojën e mbarë popullit në emërtimin Bishti i Pallës apo Bishtpallë, që përmenden edhe në librin që po promovohet sot, është një dëshmi e qartë për këtë. Po kështu për këtë flet edhe fakti që të krishterët durrsakë e të rrethinave të qytetit, e kanë ruajtur ndër shekuj në traditën e tyre kujtimin e shën Astit: emrin e këtij kryepeshkopi martir të Durrësit, që u gozhdua në kryq në këtë qytet nga sundimtari i Durrësit Agrikoli, gjatë përndjekjeve të të krishterëve nga perandori romak Trajan në vitet 97-117 pas K. Emrin e tij e trashëgojnë edhe sot e kësaj dite mjaft durrsakë, ortodoksë apo katolikë. Dhe nuk është rastësi që ky emër përdoret vetëm në Durrës e në trevat rreth tij.

Libri që po promovohet sot i Profesor Thanas Gjikës është i mbushur me hollësi dhe burime dokumentare e gojëdhanore për udhëtimet e Palit nëpër Shqipëri, për qëndrimin, predikimet dhe shkrimet e tij e të bashkëpunëtorëve e shoqëruesve të tij misionarë në qytetet e vendbanimet e trevave ilire. Deri më sot shumë pak është bërë për të hulumtuar e studiuar rreth ngjarjeve të asj periudhe nga studiuesit shqiptarë, siç ka bërë profesor Thanasi. Përshkrimi dhe studimi që ai bën për udhëtimet e Palit, sidomos udhëtimi i tretë që pranohet kanonikisht nga të gjitha Kishat e krishtera, dhe udhëtimi i katërt, për pranimin e të cilit ka edhe debate historike, meritojnë, për mendimin tim, të zënë vend në diskutimet e rretheve teologjike e historike kishtare, sidomos në kolegjet e fakultetet teologjike e më pas, pse jo, ndoshta edhe në organizmat vendimmarrëse të Kishave, siç janë konferencat, sinodet apo koncilet.

Studimi i Thanas Gjikës nuk është thjesht studim mbi Fenë e krishterë, por është një analizë e shumanshme historike, filologjike, logjike, e të dhënave mbi udhëtimet e Palit. Luka, në librin Veprat e Apostujve, të përfshirë në librat kanonikë të “Dhiatës së Re”, përshkruan disa nga vendet ku ka kaluar, qëndruar, predikuar e punuar shën Pali, dhe natyrisht nuk shkruan me hollësi për çdo milje rruge që ai dhe grupi i tij i shoqëruesve patën bërë. Mbushja e këtyre zbrazëtive, sidomos gjatë udhëtimeve nëpër viset ilirike, është detyrë e historianëve shqiptarë që t’i plotësojnë. Pikërisht këtë ka bërë profesor Thanas Gjika dhe shpresoj, që ato të zënë vendin e merituar në historinë e Kishës së Krishterë të Shqipërisë e më gjerë edhe në historinë e përgjithshme të vendit tonë.

Së fundi i shpreh urime dhe përgëzime profesor Thanasit për gjithë veprën e tij, dhe inxhinier Aurel Kaçulinit, për punën e saktë plot pasion që ka bërë në bashkëpunim me autorin e librit, për përcaktimin e vendkalimeve dhe vendqëndrimeve të shën Palit nëpër trojet që i përkasin sot Shqipërisë. Shpresoj, që hartat e përgatitura prej tyre, sidomos ajo e Udhëtimit të tretë e të katërt, të gjejnë vend edhe në botimet e ardhshme biblike shqiptare dhe të huaja.

STUDIMET ALBANOLOGJIKE NË KROACI

by

Shkruan: Begzad Baliu/

Republika e Kroacisë është një nga vendet e rëndësishme europiane, në arkivat e së cilës gjendet një pasuri e jashtëzakonshme e burimeve materiale e shpirtërore të popullit shqiptar. Kjo është edhe arsyeja që në këtë vend janë vendosur shumë familje shqiptare në të gjitha periudhat kohore dhe kjo është arsyeja që ky vend ka dhënë shumë personalitete në fushë të albanologjisë.

Personalitetet shkencore, si: Milan Shuflai, Çiro Truhelka, Henrik Bariç, Aleksandër Stipçeviq, Radoslav Katiçiq, Josip Rela, Shime Deshpali, Mirua i Kikicës etj., janë studiues, shkrimtarë, enciklopedistë, intelektualë etj., pa të cilët nuk mund të shkruhet historia e kulturës dhe qytetërimit shqiptar, ndërsa një listë tjetër shumë më e madhe do të mund të krijohej prej politikologësh, ushtarakësh, ekonomistësh, arkitektësh, etj., pa të cilët nuk mund të shkruhet historia e popullit shqiptar.

Sfondi i hapësirës ilire nga antikiteti, komunikimi shumë i pasur ndërmjet qendrave ekonomike dhe kulturore gjatë mesjetës, bashkëpunimi i dendur për çlirimin kombëtar gjatë historisë së re ndërmjet Republikës së Kroacisë, Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Kosovës, krijojnë një rrafsh të përbashkët mbi të cilin mund të krijohet edhe një histori e përbashkët kujtese me perspektivë mes këtyre dy popujve.

Le t’i theksojmë vetëm disa prej tyre.

Në traditën kroate të studimeve albanologjike, emri i medievistit të shquar Milan Shuflai (1879-1931) zë kryet e vendit të atyre studiuesve që trashëguan shkollën austro-gjermane në gjysmën e dytë të shekullit XX. Sigurisht, për shkak se kjo shkollë, në këtë kohë, përgatiste edhe brezin e parë të albanologëve shqiptarë, kryesisht në shkollën e françeskanëve e të jezuitëve në Shkodër dhe në Grac e Vjenë të Austrisë, ndikimi i kontributit të Shuflait, do të shquhet jo vetëm në elitën shkencore e kulturore shqiptare, por edhe në tekstet e shkollave të mesme dhe të gjimnazeve të kohës.

Interesimi për jetën dhe veprën e tij do të thotë interesim për historinë dhe kulturën shqiptare.

Milan Shuflai ishte studiues me dhunti të jashtëzakonshme shkencore dhe gjenia e letrave me njohje ndërkombëtare. Ai ishte përgatitur në shkollën austro-gjermane dhe është e kuptueshme që gjenia e tij të mos kurorëzohej me referencën e rastit, por me sintezën e madhe të saj.

Milan Shuflaiu merrej me njërën nga temat më të mëdha të historisë së Ballkanit, që njëkohësisht ishte edhe tema më e errët për shqiptarët dhe hapësira ku manipulohej më së shumti nga historiografia serbe. Duke u marrë me kërkimin e dokumenteve të kësaj periudhe ai njëkohësisht po e përmbyste mendësinë serbe për të përvetësuar bëmat e kësaj epoke si prodhim i përvojës së popullit serb dhe heronjve të tij. Për më tej, Shuflai po ia rikthente popullit shqiptar pasurinë materiale dhe shpirtërore të mesjetës shqiptare: hapësirën e banimit, qytetet, fshatrat, institucionet religjioze, organizimin e fiseve, betejat, heronjtë, eposin etj.

Duke u marrë me përudhën më komplekse të mesjetës Milan Shuflaiu arrinte të strukturonte gjithë historinë kombëtare të shqiptarëve: antikitetin, mesjetën e hershme, mesjetën e vonë, periudhën osmane dhe natyrisht Rilindjen kombëtare, prandaj është e kuptueshme që institucionet shtetërore dhe akademike do t’ia besojnë shkrimin e historisë kombëtare, të cilën do të arrijë ta shkruajë vetëm pjesërisht.

E këtë nuk mund ta lejonin serbët, sidomos shteti, kisha dhe institucionet akademike. Ata nuk mund të duronin që shkolla austriake e Vjenës dhe Gracit të zhvendosej në Zagreb, brenda shtetit të sllavëve të jugut, ku albanologjia e nxitur nga një grup klerikësh shqiptarë (Gjergj Fishat, Shtjefën Gjeçovi etj.), dhe e përkrahur nga disa studiues kroatë e sllovenë të shkollës austro-gjermane po ligjërohej dhe po bëhej shkencë e dijes së përmasave ballkanike e evropiane. Kjo është arsyeja që serbët të eliminojnë Shuflain dhe të kryejnë një mision të dyfishtë: të eliminojnë studiuesin i cili iu printe kërkimeve shkencore në fushë të historisë shqiptare dhe të zhvendoste qendrën e studimeve albanologjike nga Zagrebi në Beograd.

Seminari i Albanologjisë në Beograd, pavarësisht misionit të rëndësishëm që ka pasur në disa arritje të albanologjisë, është fryt i politikës serbe për të mbajtur nën mbikëqyrje arritjet në fushë të kulturës shqiptare në Ballkan, ndërsa ato t’i përdorte për nevojat e saja diplomatike.

Në Zagreb, viteve të fundit ka pasur mjaft përpjekje për të botuar veprën e plotë të Shuflait (shih shkrimet dhe intervistat e Profesor Aleksandër Stipceviqit dhe të Musa Ahmetit), dhe madje të themelojnë një Institut me emrin e Shiflait. Ky, natyrisht, nuk do të ishte nderë vetëm për Shuflain, por edhe për perspektivën e albanologjisë.

Arkeologu, etnologu dhe folkloristi i pasionuar kroat Qiro Truhelka (1865-1942), i takon brezit të studiuesve të shquar mes dy luftërave botërore. Duke njohur rezultatet shkencore të kohës në qendrat shkencore të Zagrebit, Zarës e Sarajevës, në njërën anë, dhe duke qenë i angazhuar ligjërues në Universitetin e Shkupit, ai njohu për se afërmi edhe botën materiale e shpirtërore të popullit shqiptar. Gjatë qëndrimit të tij në Shkup ai bëri kërkime në fushë të arkeologjisë, etnografisë, gjuhësisë, folklorit etj., por në dijen shqiptare do të kujtohet për mbledhjen dhe përkthimin e përrallave shqiptare (1905), një pjesë e të cilave ka mbetur edhe sot në dorëshkrim. Në fushë të arsimit roli i Truhelkës këtu del i rëndësishëm edhe në fushë të arsimit. Përrallat shqiptare të përkthyera në gjuhën serbe ai ua dha studentëve për krahasim me gjuhën e tyre. Qiro Truelka njihet dhe si autor i fjalorit gjermanisht-shqip, botuar në vitin 2002 në Zagreb.

Në ligjërimin shkollor e universitar të shkollës shqipe Qiro Truhelka kujtohet për mendimin e tij lidhur me prejardhjen e etnonimit shqiptar, të cilin ai e nxirrte nga totemi shqype. Sipas këtij dijetari “emri popullor Shkypëtar dhe emri i vendit Shkypenija vinte nga Shkupi shqype. Së këndejmi, shkuptarë, shqyptarë, shqiptarë”.

Në rrethet shkencore dhe arsimore shqipe ndërmjet dy luftërave është diskutuar dhe madje polemizuar mendimi i tij për prejardhjen gjuhësore, gjeografike dhe etnike të eposit të kreshnikëve, duke e kundërshtuar mendimin e Truhelkës për prejardhjen e këngëve të kreshnikëve nga Bosnja. Argumenti i tij se këto këngë i sollën në hapësirën shqiptare bozaxhinjtë, hallvaxhinjtë dhe kazazët ishte dhe mbeti i paqëndrueshëm dhe aspak serioz në diskutimet e mëtejme të kësaj çështjeje.

Henrik Bariq është një nga studiuesit më të mirë që ka dhënë linguistika kroate e brezit të parë të shkollës austriake. I lindur në Dubrovnik më 1888, Henrik Bariq, pas shkollimit elementar në Kroaci, studimet i vazhdoi në Grac. Në këtë qendër, ku ballkanistika vazhdonte të ndërtonte shkollën e saj, bashkë me hapat e parë që kishte shënuar në krijimin e shkollave gjuhësore nacionale, Bariqi studioi indoevropian¬istikën dhe romanistikën. Studimet në këto dy fusha bënë që Bariqi të njihet me rezultatet më të reja edhe në fushë të albanologjisë, sidomos me sintezat e mëdha që kishte lavruar Gustav Majeri dhe thellimet tjera që sillte Holger Pederseni e sidomos Norbert Jokli. Kjo është arsyeja pse që në një nga veprat e tij të para, kur më pak e kur më shumë, trajton gramatikisht, etimologjikisht dhe të krahasuara me gjuhë të tjera, si dhe leksikun e gjuhës shqipe.

Kur Henrik Bariq mbaroi studimet dhe pjesën e parë të formimit të tij gjuhësor, shkolla austriake e Zagrebit dhe Sarajevës ishte trensferuar në Beograd, me hapjen e Seminarit të Albanologjisë, por Bariqi që më 1922 do t’i zgjerojë kërkimet e këtij Seminari duke nxjerrë edhe Arkivin, serinë e revistës së këtij Seminari, rreth të cilit mblodhi personalitetet më të rëndësishme albanologjike të asaj kohe. Rëndësia e kësaj qendre albanologjike, e cila vazhdon të funksionojë edhe në kohën tonë ka qenë e madhe dhe ka shërbyer për përgatitjen e brezave të shumtë të albanologëve.

Po të merret si tërësi vepra e tij, si njësi studimore apo monografike, në të cilën janë trajtuar strukturat historike të gjuhësisë indoevropiane (guturalet indoevropiane, palatalet i.e.) apo asaj ballkanike (çështjet miksoglotike ), si dhe të gjuhëve ballkanike veç e veç, do të mund të shohim se shqipja dhe gramatika e etimologjia e saj, zë një nga vendet e rëndësishme në mesin e tyre fushave. Sa i përket fondit indoevropiane të shqipes, Henrik Bariq kundërshtoi në vazhdimësi rezultatet e Gustav Majerit për romanitetin e theksuar të shqipes, ndërsa në fushë të pozicionit ballkanik të shqipes ai punoi shumë për të përcaktuar vendin e formimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Sikur dihet, Henrik Bariq, këmbënguli në vazhdimësi në pikëpamjen e atij grupi historianësh e sidomos gjuhëtarësh që mbronin prejardhjen trake të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Shkolla shqiptare e albanologjisë, pavarësisht nga ndonjë mospajtim, sidomos sa i përket çështjes së prejardhjes së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, e ka çmuar ndihmesën e madhe që Henrik Barqi i ka dhënë gjuhësisë shqiptare dhe linguistikës në përgjithësi, duke e parë veprën dhe jetën e tij në traditën e pasur të shkollës austro-gjermane në përgjithësi dhe të shkollës etnolinguistike e historike të gjuhëtarëve kroatë në veçanti.

Profesor Aleksandër Stipçeviqi, padyshim është personaliteti më me ndikim në shkencën shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. Reflektimi i tij arsimor, shkencor dhe kulturor në rrethet shkollore mbështetej në dy paradigma: Prejardhja e tij arbërore (nga arbëreshët e Zarës), dhe studimet i tij për prejardhjen ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe.

Përkushtimin e vet shkencor e shtriu në tre rrafshe: historia jetësore e ilirëve dhe ndërlidhja e tyre me shqiptarët; historia dhe bashkëkohësia e arbëreshëve të Zarës; historia dhe fati i librit në përgjithësi e te kroatët në veçanti.

Gjatë kësaj periudhe interesimet e tij për fatin e paraardhësve të tij- arbërorëve, u botuan dhe u komentuan edhe në shkolla më shumë si histori dhe publicistikë, ndërsa veprat dhe studimet për ilirët (Ilirët- historia, jeta dhe kultura, 1966, Simbolet e kultit te ilirët, 1991 dhe Bibliografika ilirika, e kanë nënshtruar plotësisht mendimin e historianëve të Kosovës, në të gjitha tekstet e historisë dhe tash së fundit në tekstet për qytetërimin.

Profesor Stipçeviqi u shqua në mbrojtjen e shkollës e të mendimit shqiptar edhe gjatë viteve ’90, kur këta ishin të përndjekur nga regjimi diktatorial serb i Beogradit.

Profesor Aleksandër Stipçeviqi në tekstet shkollore të albanologjisë, të botuara në ish-Jugosllavi dhe më vonë, ka plotësuar mendimin për ilirët dhe antikitetin shqiptar në atë përmasë që për gjuhësinë e ka bërë Profesor Eqrem Çabej. Në përmasa të ndikimit të përgjithshëm në fushë të ilirologjisë, vepra e Profesor Stipçeviqit zuri vendin që para Luftës së Dytë Botërore e kishte arkeologu i shquar austriak Karl Pach.

Në traditën kroate të studimeve albanologjike Profesor Radosllav Katiçiq zë një vend të veçantë, për disa arsye: e para, ai ka përgatitur një brez studiuesish në fushë të albanologjisë dhe ballkanologjisë. Në rrethet e ngushta shkencore të studiuesve të Kosovës Profesor Katiçiq konsiderohej studiues i shkollës linguistike perëndimore, duke e diferencuar kështu nga radhët e studiuesve të tjerë jugosllavë; e dyta, ai ka qenë nga ata pak studiues, që nën ish-Jugosllavi, nga aspekti gjuhësor studionte dhe mbronte me kompetencë prejardhjen ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe; e treta, ndikimi i tij në mendimin shkollor të dijes shqiptare është bërë në shkallë kryesisht universitare, por në mënyrë të tërthortë, rezultatet e tij janë shpjeguar dhe reflektuar, sado në formë divulgative, edhe në librin shkollor. Studiuesve shqiptarë në fushë të gjuhësisë dhe të historisë u kanë dhënë rëndësi shpjegimeve të tij për gjuhën dhe sidomos antroponiminë ilire, ndërsa tekstet e tij në fushë të historisë në mënyrë të tërthortë kanë ndërtuar në shpjegimin e Provincave Dardane të Ilirisë, duke u mbështetur në veprën e tij Gjuhët antike të Ballkanit.

Sigurisht, për shkak të koncepteve teorike dhe metodologjike moderne, me të cilat udhëhiqej, Profesor Katiçiqi më shumë është shquar në librin shqip të ish-Jugosllavisë, por ka qenë i vlerësuar dhe i çmuar edhe në rrethet shkencore e akademike të Tiranës.