DILOIADA-BALADË PËR TMERRIN PA FUND

May 3, 2022 by s p

(Pikëpamje për poemën-baladë të tmerrit pa fund : “DILOIADA” të autorëve Jorgo S. Telo Eduard M. Dilo)

Nga Tonine Hido, studiuese, “Mësuese e Merituar”, “Ambasadore e Paqes “.

Libri “DILOIADA” me autorë Jorgo S. Telo dhe Eduard M. Dilo e pa dritën e botimit në fillimviti (2009), si për të thënë: “Po shkrijnë akujt e dimrit të acartë, nga lotët e paterur të dhimbjeve…”Atë vuajtje të përbashkët, hedhur në mijëra faqe librash e gazetash, në mijëra kujtime përmes ekraneve të televizorit për kohën pa stinë të diktaturës komuniste në Shqipëri, më të mistershmen e globit, ku “dhe vetë Zoti ç’hoqi”, autorët e japin përmes poemës – baladë, krejt të veçantë për nga materiali faktik e shumë origjinale për nga kompozimi…Si poetë autorët përcjellin një muzikë rrënqethëse, një melodi të trishtë, kompozuar mjediseve të blerta të shpirtit, kontributeve, fisnikërisë dhe madhështisë së familjes Dilo në Sheperin e Zagorisë e të Çajupit, pikërisht për “Lisin” me degëshumë, të “Mësuesit të Popullit” Ilia Dilo, gjuhëtarit. albanologut, shkencëtarit… muzikë – përballë goditjeve çnjerëzore, amorale, me të cilat diktatura “shpërblente” vlerat e patriotëve, kontributet e njerëzve të shquar në dituri dhe humanizëm; goditje të “luftëklasës”, ku të “grinin vampirët” për të “vrarë” shpirtin” e për të “ckulur rrënjët” e familjeve fisnike që nderoheshin dhe u dëgjohej fjala me peshë…Mbi këtë shtyllë të fuqishme: heroi, familja, përndjekja – torturë e “djajve të kuq”, “fuksave”, që i bindeshin “timonit – padron”, qëndresa, përcjellja e vlerave në kohët e vështira, siç ishin mëkuar “ të ishin vetvetja” – era e lirisë përtej oqeanit etj. ecnin shtruar, gërshetuar me njëra – tjetrën; shpjegojnë njëra – tjetrën në përqasje e përplasje kohësh, tipash, ngjarjesh reale…ecin për rrugë të drejtë, pa devijime shpifjesh, insinuatash, imagjinate delirante, hakmarrjeje, siç do të pritej natyrshëm prej çdo lexuesi….Me dinjitetin gjenetik të babait të ndritur Ilia Dilo Sheperit dhe nënës së mençur, të dashur, të duruar e largpamëse, Sava Ruci (degë e trimit që mbrojti flamurin kombëtar përkrah Ismail Qemalit në Vlorë më 1912), të dhjetë fëmijët – yje të rrënjës, krijojnë një ansambël drite njerëzore, bëmash, qëndrese, që rrallë gjendet në një portret të vetëm.Pikërisht në prologun mbresëlënës, mpleksur mitikja me realen përmes metaforave mjaft impresionuese, krijohet kuadri lokal e kohor i poemës – baladë me një antitezë të pashoqe që më shumë kuptohet në sintoninë e qëllimit autorial:……………………..“Fillikat vajton shtëpia…
Mbledhur lotët e përgjakur,
Nga çdo rrënjë del një bisk.
Ngjizur bisqet e përflakur
Te kondisma – obelisk.”
Kështu paraqitet tema që do të shtjellojë libri; duke vendosur një përmendore për rrënjët dhe degët e familjes Dilo, që t’i mbetet vend i shenjtë, për t’u lutur para bustit në bronx të mësuesit të madh Ilia Dilo Sheperi, që barbarisht e zhvarrosën pas 30 vjetëve, pasi kish vdekur, por hijerëndë imponohet: “Fali, o Zot, se nuk dijnë ç’bëjnë!”
Nëse libri voluminoz “Rrno vetëm për të tregue” i At Zef Pllumit, “Nder i Kombit” është quajtur “akuzë-skaner” për diktaturën e gjatë barbare 50-vjeçare në Shqipëri, ushtruar prej antinjerëzores, mizorisë, krimeve të paimagjinueshme, gjithë këtë helm e gjejmë të mbledhur për jetën e një familjeje të vetme, të familjes në zë: Ilia Dilo Sheperi: prindër, dhjetë fëmijë me bashkëshortët e tyre e fëmijët, të bukur në shpirt e mendje, të ditur e plot kulturë, krijues e zbatues në fushat përkatëse të diplomimit… por… të përjashtuar, të përndjekur, të gjykuar me dëshmitarë që nuk lexonin dot as shpifjet e porositura, të burgosur e të internuar, të masakruar gjer në djegie së gjalli të nuses – nënë, Kaliopit, mu në prag të shtëpisë (nga vëllezër- hije të nazizmit në krematoriume).
Ç’gjumë bëjnë përbindësha të tillë, kur edhe për dërrasa të arkimortit (se nuk ishte qendra funerale si tani), s’e ndihmoi asnjë nga fshati familjen zemërplazur nga dhimbja, sa që me duart që do t’i mbanin lule – përcjelljeje me lot të ngrirë shpirtërorë, shkulën hunjtë rrethues të oborrit, për të rehatuar trupin e dashur në kuti kaq fyese, primitive. Me se, me ç’alfabet artikulojnë fjalët e buzëqeshjet e shtira këta monstra që përdhosin kodin e jetës e të vdekjes?!!… Kur në vend të fjalës së mirë, që shoqëron tradicionalisht lamtumirën e fundit për këdo, kriminelët “këshillonin” t’i hidhnin gëlqere varrit të Dilenjve, që të mos u gjendej as nami e as nishani për kockat që preheshin qetësisht…
Se krimineli… kthehet në vendin e krimit… (me fjalët, intrigat, vrasjen pas shpine)
Në një paralele m’u kujtua familja JASHARI në Kosovë, masakruar nga forcat serbe. Kështu në Zagori dhe jashtë saj janë masakruar mbi tri duzina dilenj:burra e gra… veç prej shqiptarëve, ndoshta dhe bashkëfshatarëve, sepse krimbat s’e durojnë madhështinë e lisave, rritur në diell vlerash, që dhe kur i presin si Ilia Dilo Sheperin, gjejnë forcën t’i përqeshin kuçedrat mizore, duke thënë para vdekjes:
“Edhe po ma pretë fytin nga inati,
Bindjet dot s’m’i vrisni, vrisni vetëm shtatin.
Fytin do ta kem si “a-ja” e shqipes.
Boll ju kam duruar përmes kërcënimesh…!”
Se heroi ynë, Ilia Dilo Sheperi qe një det diturie që e vuri jetën në shërbim të shkollave shqipe në krahinë e jashtë saj, në përgatitjen e një gramatike plot vlerë në planin shkencor e praktik për mësimin dhe ruajtjen e gjuhës amtare; me “detin e diturisë” Mësuesi i Popullit qëndroi si burrë ndaj Patrikanës, udhëhoqi shoqatën “Kandili” me Petro Hariton e Çerçiz Topullin tok…
Kështu, me vlagën e rrënjës familjare, gjejmë në libër gjelbërimin e hijshëm të dhjetë degëve me gjethe – lule të Dilajve, me ngjyrimet e veçanta personale të secilit, mbledhur në kornizën – flori të fisit, diçiturën e së cilës lexojmë në besimin e madhështisë shpirtërore të Qirjakos, ekonomist, gazetar, që refuzoi postin e ministrit te financave në kohën e pushtimit fashist, sepse…”jeta është e përkohshme dhe e vërteta është e përjetshme…”
E, ndonëse u trajtuan gjatë dekadave të “murtajës komuniste” si “reaksionarë” prej më antikombëtarëve, duruan me thikën për kockë me dinjitet, se pas “vdekjes” do të çelë jeta si lulja xanës së verdhë në Çajupin e ajërit, e ujërave të pastra dhe dilenjtë besuan se do ta shihnin atë pranverë… Dhe e panë të gjymtuar, thotë balada, të rralluar në emra dhe shtëpi, por arritën kohën që prisnin e që e ndienin thellë në parathënien e vuajtjes së tyre…
Nga Zagoria e rrënjës gjer në Amerikë, përtej oqeanit, një ylber jete dhe vdekjeje, shprese dhe ringjalljeje; kujtimet e derdhura në vargjet e baladës do ta mbushnin hapësirën me lot të paterur, me derte të pathëna, me këngë të pakënduara që Rovena – mbesë nuk i përqafon dot të mbledhura në pentagramin e melodisë së mallit…
Prandaj jetë – vdekja, gjenden pranishëm dorëpërdore në poemë ( si në librat e tjerë të Jorgo Telos) dhe ndjehen si etaloni për “një jetë e ardhur së vdekuri” për familjen Dilo, por që s’kërkon hakmarrje edhe kur “djalli” shkon të prishi qetësinë qiellore të “shpirtit – engjëll”, të mësuesit Ilia Dilo Sheperi, duke kërkuar “çertifikatë të përsekutuari”(shënimi im) . Babai i të martirizuarve përcjell inkuizitorin të lajë gjynahet te “tokësorët”…
Kështu autorët me realizëm, larg faljes së krimeve vetëm në qiell, japin mesazhin e vyer se mirësia investohet në jetën e të gjallëve, për t’u ngjitur në pavdekshmërinë e qiellit… edhe në bronxin e shtatoreve hijerënda… E keqja përvëluese shkrumbon së pari zjarrvënësin, qoftë edhe pas shumë viteshthjesht çështje kohe…
Kjo filozofi përcillet natyrshëm si një baladë e kreshnikëve të kohës moderne: me emra të njohur, me ngjarje të jetuara, përmes një gjuhe të pasur në shprehje të krahinës, me figura pikante që vulosin mirë portrete, ide, mesazhe në mënyrë konçize dhe shpesh të lënë pa frymë nga forca sugjestive që mbartin…
Vërtet poema-baladë i kushtohet një fisi të vetëm, Dilajve në Sheper të Zagorisë, por ajo që ka ngjarë dhe përshkruhet artistikisht në libër ka forcë njohëse, përgjithësuese të pallogaritshme për arsyen e thjeshtë, se nuk mund të ketë qetësi shpirtërore dhe paqe në shoqërinë postkomuniste, pa gjetur guri vendin e vlerave apo antivlerave… realisht, jo me ligje pa zbatim, jo përmes shoqatave persekutorësh ndaj ish të persekutuarve, por me drejtësi, me bazën e së vërtetës, që është e përjetshme…
Krahina e Dilajve, gjithë Shqipëria, ka nevojë për libra të tillë, jo për zjarre urrejtjeje hakmarrëse, por të mos harrojmë ç’ka ndodhur, se ndryshe e kaluara përsëritet me forma të reja, në emra të rinj në kohën moderne të demokracisë.

“Bijtë e shekullit të ri” dhe “bijtë bastard të etërve dinakë”

April 30, 2022 by s p

Mbusha 27 vjeç,/ Në këtë moshë vdiq Migjeni,/Kurse unë s`kam bërë asgjë të rendësishme./Qelia si një vagon absurd treni,/po rrokulliset po rrokulliset.”-shkruan Visar Zhiti në poezinë “Ditëlindja ime” e shkruar në burg. Mund ta krahasonte qelinë me vagonin që shtynte në minierë, por e shmang, ndoshta ngaqë vagoni i galerive kishte për intenerar ferrin. Me ndihmën e Pegasit krijoi galerinë e personazhëve e të poezive të fshehura, pasurinë e tij letrare. Prej poezive i erdhi dënimi, po prej tyre po e priste shpëtimin. I arrestuar për vjersha hermetike e mbyllin në një burg hermetik. Për çudi, në burg, nuk ia ndjeu nevojën alegorisë ambiguitive, as metaforave të rrafinuara, (vetes do t`i fshihej), shfaqet qartësisht i qartë, krahasuar me poezitë të shkruara në liri i thënçin. Mos ky ndryshim duhet parë në vetëdijë, ku nga një “armik i fshehur” tani bëhet i deklaruar? Gjithsesi, shkaku i dënimit ishte më i thellë. “Moj e bukura me nam,/Me ngadalë se dogje fshanë,/E ç`i bëj unë fshatit shkretë,/se shkoj poshtë e përpjetë?!” Njihet rrezikshmëria e së bukurës. Bukuria që vret, do thoshte Migjeni. “Kurse ata, të shëmtuarit, me dhëmbët jashtë si sharrë/Thoshin se ti s`je e ndershme,/je e huaj duhesh vrarë/se u prish mendjen njerëzve.”-vazhdon më tej poeti, duke bërë dallimin midis së Bukurës dhe Bishës. E bukura, jo vetëm si hijeshi, por dhe si art, ka një fuqi të atillë ndikuese, sa ta prish mendjen. Propaganda me trushplarjen dhe indoktrinimin fuqinë ndikuese ia njihte vetes, të tjerat ishin molepsje. Ndaj thoshin se ndërgjegjia e të riut është një letër e bardhë, varet se kush shkruan në të: udhëheqësi me citate apo poeti me vargje? Të duket, si një luftë për teritore. “Ti që më lehtësoje jetën, më të rëndë ma bëre burgun.”-i drejtohet poeti së dashurës, jo si qortim, por si një mungesë, që shkakton vuajtje. E vetmja psherëtimë që tingëllon, si pasthirmë dëshirash.I lënë vetëm po prisnin vdekjen e poetit, ndërsa ai merr pjesë në funeralin e persekturit të tij, jo për ta nderuar, por për ta përcjellë në varr, ta kallte në gropën që ai kishte hapur për të tjerët. Pikërisht heroi lirik, poeti i librit “Dorëshkrimet e fshehta të burgu”, është personazhi i vetëm në romanin “Funerali i pafundmë”. S`ka tjetër veç tij, të tjerët janë hije dhe fantazma. I dalë nga ferrri i çarë gjendet në një kortezh. Personazhi i dytë i romanit është diktatori, i mbyllur në arkëmort, të cilit poeti i drejton këto vargje: “Triumfator rri mbi poltrone,/dhe lexon fjalimet e tua shterpë/Po si kështu, ti na rrënove, ndërsa ngremë uzina dhe monumente?!” Në ndërtimin e socializmit morëm pjesë të gjithë, me hir apo pahir, ndërsa në ushtrimin e diktaturës si një grup i gatshëm u rreshtuan: të zellshmit, të angazhuarit, të besuarit, denoncuesit, qoftë me letra anonme apo letra të hapura. (“Sofra u prish dhe s`ka mikpritje/si gjellë të thartuar besën e flake./Lëkurën tënde e bëre postiqe/si lëkurë dhënsh ia shtrove kasapëve.”-janë vargjet e tij në “Dorëshkrime të fshehta të burgut”) Sikurse dihet, diktatorit i pëlqente të fotografohej i rrethuar nga librat në bibliotekën personale. Po, pse i trëmbej librave? Libri ishte dhe një nga komponentët e trekëndëshit revolucionar? (Pushonte në Drilon, në qytetin e poetit dhe, kurrë nuk e ftoi të pinte një kafe Lasgushin. Këta të sotmit e luftojnë njëri-tjetrin me foto kriminelësh e trafikantësh, me të cilët hanë e pijnë dhe, u thonë intelektualë atyre, që s`kanë lexuar një libër në jetën e tyre.) Si mund ta duash librin, kur e urren poetin e dënon atë? *** Marrshime, rreshtore, parakalime, parada, radhët e qumshtit, jo Rruga e Qumshtit dhe, në fund: funerali. Ky është përshkallëzimi i rënies së diktaturës në romanin “Funerali i pafundmë”, që me sa duket: ende s`e ka prekur fundin. Edhe Sizifi do ta kishte më të lehtë të ngjiste gurin në majë të malit nga mortorët arkëmortin në piramidë, e cila do përfundonte në një lokal i pagezuar “Mumja”. Rrugëtimi i funeralit, me gjasa, nis me partizanin Meke në krevatin e perandorit dhe sos me shvarrimin e diktatorit nga Varrezat e Dëshmorëve të Kombit. (Statuja e Partizanit të Panjohur ende dhe sot duket sikur jep kushtrimin për t`u hedhur në sulm. Thua ta ketë shpëtuar fati i anonimit?) “Ju kishte lindur nëna për një botë të re”, u thuhej të rënëve, ku nuk harronin t`u thoshin fjalë të përgjumura ngushullimi: “Flini të qetë!”, ndërkohë që shqiptarëve ua prishnin gjumin, jo vetëm me alarme. Një i pagjumë ishte dhe Visari. Me sa duket dëshmorët kishin marrë me vete dhe premtimin për një “botë të re”, protagonistë të së cilës janë “bijtë e shekullit të ri”. Si të rënët dhe të rrëzuarit po ngjanin njësoj. Atë, që të rënët e njihnin për komandant, të gjallët po e quanin diktator dhe, i futur në një arkëmort: nis një funeral i dytë. “E tmerrshme ishte mërzia/kudo e gjeje/Bëhej këpucë dhe vinte me ty/bëhej polic dhe të bërtiste/bëhej bukë e si ta haje?”-shkruan poeti në qeli, ndërkohë që “bijtë bastard të etërve dinakë” po rivrisnin të vrarët.Në kohën e “vullneteve të ndrydhura”, u duk se protagonizmin e kishin “birtë e shekullit të ri,” të cilët mburreshn se plakun e lanë në “shejtnin” e tij”, kur “paçavrat zënë myk ndër tempuj”? “Dielli alegorik” i Migjenit u duk si një shpresë, duke tejekaluar dhe Naimin, i cili tek “Fjalët e qiririt”, digjej për t`u dhënë shqiptarëve “pakëz dritë”. Por, drita nuk ishte më prioritet i poetëve, monpolin e saj e kishin “komisarët e dritës”. (Mësues ishte dhe Visari dhe autori i këtyre rreshtave.) Pavarësisht hidrocentraleve që ngriheshin: “shumë po shndrit aj diell dhe pak po nxeh”, shfaqet polarizim midis shkëlqimit të rremë dhe ngrohtësisë. Instancat nis të ankoheshin se “populli po ftohej me udhëheqjen, revolucionin, partinë”, pavarësisht se propaganda e toroliste miletin me “dorën e ngrohtë”. Ka dhe një film me këtë titull. Rrallkush e vuri në dyshim shkëlqimin e rremë të “diellit alegorik”, që Migjeni e parapa të trukuar, me gjasa. “Unë gabova, e mora për diell/ngrohtësinë e mjelmtë të qefinit.”-reflekton poeti i prangosur. “I burgosuri/gjithmonë ndodhet pas një dere të mbyllur.”, ndërkohë që poetit po i hapeshin qiejt, ku endej Pegasi.Të gjithë i mbanin sytë tek largpamësi, pa i peshuar fjalët e Migjenit, i cili shfaqte një mëdyshje, një dilemë hamletiane: “Na të birtë e shekullit të ri,/S’duem me humbë/në lojë të përgjaktë të historis njerzore,/jo! jo! S’i duem humbjet prore-/duem ngadhnim!/ngadhnim, ndërgjegje dhe mendimi të lirë!/S’duem, për hir/të kalbsinave të vjetra, që kërkojnë “shejtnim”,/të zhytemi prap në pellgun e mjerimit/që të vajtojmë prap kangën e trishtimit,/kangën monotone, pa shpirt, të skllavnis”. (Kur u duhej të demaskonin regjimin e mbretit Zog, i referoheshin Migjenit, “poetit revolucionar” sikurse e quanin, ama i padënuar për këtë këngë trishtimi, kur poeti 27-vjeçar dënohet për “nxirje të realitetit”?!) Sa e sa herë lexoheshin këto vargje në diktaturë dhe cili mund të thotë se e kuptoi kumtin e poetit? Ndërkohë poeti Dritero Agolli do shfaqej në llogoren e gabuar: “Bërtasin narkomanët:/ Etërit janë mykur,/ Me ta në paqe ne,/ modernët,/ s`rrojmë,/ Në pleqërinë e tyre janë zhdukur./ Dhe në mes anakronizmave jetojnë.”, duke iu kundërvënë pa dashur dhe Migjenit, ku “kalbësinat e vjetra” mbanin peng atdheun. U deshën vite që, Driteroi, t`i bashkohet shqetësimit të Migjenit, ku në kongresin e socialistëve do deklaronte: “Ju ma vërtetuat mendimin tim të fshehur në vetvete, se Partia e Punës nuk reformohet. Bërtitjet tuaja (“Bërtasin narkomanët” F.R) janë jashtë çdo civilizimi dhe jashtë çdo kohe të qytetëruar, janë pasqyrë e një partie që është shtrirë në shtrat dhe po jep shpirt. (“Etërit janë mykur” F.R) Ju bërtisni, pasi ajo që ju polli ju, (“Unë komunisti nga Devolli!” F.R) po jep shpirt në shtratin e vdekjes. Unë, kot mora mundimin ta shpëtoja. Shpëtojeni vetë po mundët! Unë do të largohem, pasi nuk e duroj dot erën e këtij të vdekuri dhe aq më tepër bërtitjet tuaja pranë të vdekurit!” Më në fund dhe Driteroi bëhet pjesë e funeralit. Kohë më vonë tentoi Blushi ta përsëriste këtë histori me “funeralin e Rilindjes”. Indicjet për të shkruar romanin Visari e merr gjithandej, sikurse dhe ne për ta aktualizuar. IPjesë e një funerali bëhet dhe poeti i dënuar, personazh i romanit “Funerali i pafundmë”, që, më së shumti, të lë përshtypjen e një romani në vargje, nxitur kjo ndjesi dhe prej formatit të faqeve, por më shumë: rrëfimi i pandërprerë i autorit, në shembullin e at Zef Pllumit: “Rrno për me tregue”. Nuk po rrëfehet para hetuesëve, as para një prifti, pse të mos e themi: para historisë. Autori përshkruan me një intensitet emocional, pa ankth, një funeral në dy kohë: vajtje-ardhje, ku kufoma në arkëmort mbetet e pakallur, edhe pse ka ndodhur përmbysja e regjimeve, edhe pse shtatorja është thjeshtë një xhenaze. Një rrëfim i shkruar nën diktaturë të pandemisë, me dëshmi të nisura që pa lindur, në qytetthin e internimeve, në Lushnje, ku të vdekurit përcjellin një të gjallë, sqaron autori për të na thënë, se ideja për të shkruar këtë roman e ka “përndejkur” gjatë gjithë jetës. Vazhdimisht do e kujtojë burgun, edhe kur ndodhet para Statujës së Lirisë në Amerikë, edhe kur shkruan “Kartela të realizmit të dënuar”, (“letërsi morgu” do e quaj letërsinë e realizmit socialist një tjetër poet), edhe kur jep intervista, kur takohet me papët, edhe kur shkon në kisha, ku pret të ringjallet Krishti, sepse misioni i dhkrimtarit e detyrin ta çoje deri ne fund betejën me të pakallurin. I bindur se tema, subjekti apo ideja e romanit nuk i përkasin vetëm së shkuarës, por se ato mbartin përditshmërinë e aktualitetit. Kjo është arsyeja, që një i përndjekur merr pjesë në varrimin e diktatorit, jo për ta nderuar, por për ta çuar në varr apo be “koshin e historise”. Nëse do përdornim një shprehje të Marksit: të vdekurit ende rëndojnë në shpirtin e të gjallëve. S`keni pse çuditeni për citimin: komunizmi fillimisht u vërtit si një fantazmë dhe si fantazmë vazhdon të sillet edhe sot e kësaj dite, pavarësisht se komunistëve do t`u dilte për zot një poet si Hysni Milloshi. Për ta ilustruar idenë, po i referohem poezisë së Izet Shehut “Horizonti i ngrirë”: “U gremis një shekull, trokon shekulli i ri,/Ngordhi një kuçedër, u ngjallën dy-tri/Dhe pyesim: ku vemi?/Dhe pyesin: ku qemë?/Nga Ferri dolëm a në Ferr vemë?” Një brez i humbur nën valvitjen e flamujëve të fitores, i mburrur dikur se ishte zot në vendin e tij: “atdheu im”, “populli im”, “shekulli im”, “partia ime”, ndërsa ai që s`ndahej me cilindo, ishte: i pavdekshmi, i lavdishmi, mësues i të gjithë popullit, udhëheqësi, që u përkiste “bijëve bastardë të etërve dinakë”. Persekutorët me Hoxhën të dënonin dhe viktimat në xhaminë e tij shkonin të faleshin. Ata, që të vrisnin për Enverin, nuk po i njeh kush më për enveristë, sepse ata njësoj si dikur nuk hoqën dorë nga e drejta për të akuzuar. Funerali të përngjan dhe me një marrshim. Me raste dhe, si një eskursion. Dikush pyet: “-Nuk ke imagjinatë ti?” dhe tjetri i përgjigjet:”-Jo nuk lejohet.” Kështu krijohet turma e trushkulërve që ndjekin verbërisht arkëmotin, sikurse ndodh në zullulandin e Konicës. Pavarësish se në gjallje Enver Hoxhës i pëlqente të krahasohej me Skënderbeun, postmortumin e donte si të Lek Dukagjinit, i cili udhëhiqte me kanun dhe ky shpresonte ta bënte me serinë e veprave. Kjo është arsyeja që mortorët jetojnë në ditë zie, duke mbartur arkëmortin e një të pakalluri, me shpresën që të udhëhiqen nga një i vdekur. “Njerëz pa fund, vargan me rreshta të çrregullt, vërtet ngjanin me punëtorët që shkonin në fabrikë, por më shumë me të dëbuarit, iknin.”-shkruan Visari, duke plotësuar më tej: “Duhej të qe më i rëndësishëm funerali se i vdekuri dhe mortja vetë.” Pra, ceremonia, procesioni, peligrinazhi vlejnë më shumë nga nderimi i të vdekurit apo i hyjnive. (Edhe në Mekë turma shkel më këmbë besimtarin.) “Dhe i vdekuri në arkëmort bën si i vdekur që të besojmë që ne jetojmë.”-ironizon autori. “Mespërmes fushtirës së përdhunuar, një hulli e gjerë dhe tepër e gjatë, që s`niste aty dhe nuk mbaronte kurrkund, të jepte ndjesinë sikur toka qe lëruar egërsisht, jo me plugje, por me tanke… Mbi baltën e tharë gjeje këpucë njeriu, çizme të mbetura, taka të thyera andej-këndej dhe tmerri arrihej kur zbuloje këmbë të harrua-ra, zhytur përgjysmë në llucën e dikurshme, si të ishin kër-cunjë.”-me këtë përshkrim dandesk nis romani, imazhe që na i sjellin përditë ekranet nga lufta në Ukrahinë. Sepse barku që pjellë përbindësha nuk është shterpësuar, do thoshte autori i dramës “Artur Ui”, Bertolt Brecht. “Të qenët bashkë, shumë njerëz njëherësh, të ngjall ndjenjën e fuqisë, e cila shtohet nga e ecura.”-shprehet heroi i romanit. Bashkimi në një kortezh nuk është dukuri e fuqisë, por e nënshtrimit ndaj kultit. “Vetëm të ecësh. Ka më siguri, kur mendimi mungun fare. Sepse ideali asfiksohet në një epidemi ideologjish.”-zhbiron autori. Të kërkohet vetëm të ecësh, të marrshosh, pa pyetur se ku po shkon se në rrugët e pashkelura ka udhërrëfyes që s`e dinë udhën, ka largpamës të qorrollepsur nga madhështia e rreme. “Gjersa nuk mbërrin gjëkundi, më mirë është të mos ecnim.”-kjo do ishte gjëja më racionale, që mund të bëhej, por logjika, arsyetimi nuk hyjnë në punë aty ku duhet berihaja. Këta duket, sikur janë nga të paprekurit e vi-RUSIT Covid -19, tallet autori. “Me të gjithë je gjithçka”-uniformizohet turma e ndjekësve, ku heroi i trembet njehësimit me ta. Në epidemi lejohet morti, por jo funerali, ndaj: “Qiparisat po pakësoheshin, sikur i përzinte dikush.” Pse po habiteni, po ju duket sikur po lëviz pylli në tragjeditë e Shekspirit, kur u shkretuan pyje të tëra dhe druvarin e bët me pushtet? I vetmi që lë përshtypjen e të qënit krenar, është shkëmbi, që iu shtua dhe një graniti më pas, pavarësisht se të ruash karakterin ka një kosto të lartë?! “Ti gjithnjë ke dyshuar, por si mund të jem spiun në një funeral të paktën?”-i kthehet i persekutuari mbikqyersëve të funeralit. “A mund të spiunohet i vdekuri?” Por, vigjilentët e shtetit sigurojnë “mbarëvajtjen e kurrëgjësë së madhe”, duke shprehur habinë: “Pse, pjatat që shtroni nëpër dreka mortore, përdorni dhe në dasma?!” Krejt ngjashëm me Hamletin: ku ende pa u ftohur gjellët e zisë shtrohen banketi i dasmës.Gjithsesi duhej kapur kreu i funeralit, të prekje me dorë arkëmortin apo t`i vije supin, gjë që mund të sillte përfitime. Dhe heroi i romanit, e thamë që ai s`ka emër, nxiton për ta arritur, në mos e merr turma para. “Pa atë peshë do të ndihej dhe vetë i papeshë, i lehtë, fluturak, i kollajrënshëm. Të Kreu me çdo çmim, të mbartte dhe ai, me të paktën, arkën e hatashme, lavdidhënëse.” Përngjashëm me ushtarët turq, që merrnin copa nga eshtrat e heroit tonë, bënin me to hajmali, që të mos vriteshin në luftë. Nëse tek njeriu i zakonshëm pret t`i lënë uratën, ai tjetri i karierës pret bekimin. Sepse nuk bëhesh dot vetë pa një miratim nga lart, për më tepër po qe amanet i të vdekurit, sikurse i ndodhi Ramiz Alisë. Po ky cilin bekoi? “Njeriu s`i di të gjitha ç`ka vendi i vet.”-ngaqë i përkasim një atdheu, ku gjithkush fsheh të shkuarën e tij. Në kushte trysnie, ku shkatërrohen neurozat: o do bëhesh konspirativ, o do vuash nga mania e persekutimit? “Le të thonë se s`ka si mesi, është ndryshe, vend pëllumbash, aty gjen dhe heshtjen olimpike të Kreut dhe çmendurinë e fundit në radhë.” Ata të “mesit të artë” kuptojnë se shanset u vijnë përherë, kur ndodh një vdekje, qoftë kjo dhe e palajmëruar, sepse ai që ikën duhet zëvendësuar. “Në vdekje diktatorësh mbizotron një hije e rëndë në të gjithë shtetin dhe një ankth, sikur të ketë vdekur dhe vetë vendi. A do të gjendet shtypës tjetër kaq i suksesshëm?” Por, frika më e madhe është pas vdekjes së diktatorëve. “Jemi në një varrim, dhembja të kthehet në forca dhe forca në gëzim.” Ndërkohë grave nuk u lejohet të lyejnë buzët me të kuq dhe dasmat u ndaluan deri në një afat të pacaktuar, ku velloje e nuses po quhej zakon prapanik, njësoj si ferexheja?! “Përderisa nuk mbërrini në asgjëkundi, më mirë do të ishte të mos ecnim.” “Urdhërat për të ecur qenë egërsur, sikur të vinin ga bishat.” Nuk ka ndëshkim më të madh për një popull, që i thuhet të eci, kur vendi i tij ka ngecur dhe bën vendnumëro. Rrëfyesi pohon se shkon shpesh nëpër varrime, ngaqë e ndjen thellë përcjelljen e fundit. Sidomos kur nuk e njeh, të ndejrin. “Të panjohurit janë më të dashur dhe në përgjithësi vlejnë kur përcillen.”-nënvizon ai, jo pa ironi. “Ç`fat i keq, si mbeta kështu mes kësaj turme të madhe, absurde, që ikën pas një të vdekuri?! Që e mbartin vetë dhe s`e hedhin në asnjë gropë?” Fantazma nga arkëmorti duket, sikur thërret: “Hidheni në Lanë!” (Ty të përshfaqet arkivoli i Azemit në bulevard drejt kryeministrisë, sikurse shëtiteshin në kohën e qoftëlargut, ata që vriteshin në kufi.) IIPoeti i pëndjekur, jo autori, kërkon t`i vidhet këtij funerali të pakuptimtë dhe mizor. Ka frikë se mos diktohet. “Na shkoi jeta dëm pas një arkivoli.”-i ankohet vetes. “I persekutuari kështu mbetet gjithmonë, mërmërit”, në kohë zhurmuesish. Fjalë të reja, sikur i binin nga xhepat e grisura. Arnat në rroba ngjyra-ngjyra, si harta e botës. “Më mirë i grisur se sa i krisur.”-ngushullon veten. E kap mëdyshja: duhet ta braktisë apo jo funeralin? Pse po e lënë kren e funeralit dhe po shkojnë drejt fundit të kortezhit? Mos kanë qëllim t`i heqin ceremonisë mortore autoritetin, që i jep shtrati i topit, ndërkohë i bërë leckë topi? Një tym duhani për të është më i shtrenjtë se të gjithë tymrat e Luftës së Parë, të Dytë dhe i së Tretës. Shfaqet “armiku i padukshëm”, viRusi, që po e mban botën në zi. Pse friken? Tani është hequr dhe dënimi me vdekje. Ndërruan drejtuesit kryesor të funeralit. “Por nga vijnë, kush i cakton, si zgjidhen? Me mënyra dhe mjete të ndryshme, qendër zëri, thashetheme, fletushka, gazeta e re e funeralit, mërmërimë, fjalime, porosi që duhej t`i përcillje tek tjetri, të gjitha në ecje e sipër.” Me hapjen e agjensive të funeralit nisin sfiladat, karvani i veturave me flamuj partiakë, radhët në ambasadët e huaja, turma që i shkojnë pas “kufomave politike”. Po kërkohej dështimi i funeralit, helmimi i të vdekurit, i cili rrezikonte të përhapte një pandemi. “Ekipi i ri i drejtesëve kishte përvojën. Jo vetëm të këtij funerali, dhe shumica ishin me tituj shkencorë e kishin drejtuar beteja të mëdha.” Aludimi është i qartë, bëhet fjalë për “xhaketat e kthyera”, per ata qe bderrojne pllaken. Dhe ndodh ndryshimi i parë: kreu i funeralit u bë fundi dhe fundi u bë kreu. Si të thuash u dha komanda: prapaktheu! Nis avazi: funerali mashtron veten, duke ardhur rrotull, por e gjitha kjo i shënohej si ecje përpara. “Po vdiste gjithçka që s`duhej të vdiste dhe po rronte gjithçka që s`duhej të rronte.”-nervozohet dëshmimtari i ngjarjeve. “Ne s`kemi qenë funeral, por e kundërta endacakë të ligj.” Një ushtri robërish. Arkivoli është një laborator. Një thesar i shtetit apo një krim i pazbuluar. Dhe sa më i vjetër të jetë krimi aq më e vështirë është ta zbulosh atë. Ndoshta aty është arkivi. Dokumente që zbërthejnë historinë. Kutia e Pandorës apo varka e Nojës. Dhe iknin herë me të në krye dhe herë me të nga pas, duke mbajtur mbi supe boshin. Nëse do shkoni pas ithtarëve, “bijëve bastard të etërve dinakë” keni për të qenë përherë në një funeral, ku i vdekuri mbetet i pakallur. Nëse do besoni tek “bijtë e shekullit të ri” vello e zisë ka për të rënë, si perdet në teatrin shekspirian. Koka “plot tru” nuk ka për t`u përkulur para “tutkunit të art”, sikurse poeti nuk iu nënshtrua diktatorit dhe, virtyti s`do i kërkojë ndjesë vesit… Fatbardh Amursi (Rustemi)

TRIMUFI POETIK I GJEKË MARINAJT

April 29, 2022 by s p

Shkruan Besim MUHADRI, New York

I lindur më 1965 në Brrut të komunës së Malësisë së Madhe (Shkodër, Shqipëri), Gjekë Marinaj, i cili prej vitesh jeton dhe vepron në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, përveç poet, ai është, përkthyes, kritik letrar dhe profesor i gjuhës dhe i komunikimeve angleze si dhe i letërsisë botërore në Richland College në Dallas të SHBA-së. Ai është themelues i shoqatës së shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë në SHBA në vitin 2001

Gjeka, në gusht të vitit 1990, pati botuar një poezi satirike me titullin “Kuajt”, e cila u cilësua si antikomuniste, duke u bërë edhe shkak i arratisjes së tij nga Shqipëria. Pas një qëndrimi në shtetin e atëhershëm jugosllav, ai emigron në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në qershor të vitit 1991 arriti në San Diego, kurse më pas në Richardson të Teksasit, ku kreu Shkencat e Përgjithshme (Associate in Science) në Brookhaven College. Marinaj i vazhdoi studimet në Universitetin e Teksasit në Dallas, ndërsa në vitin 2006 u diplomua në degën e Letërsisë Botërore. Këtu e mori gradën shkencore Magna Cum Laude. Po në këtë universitet (në shkenca letrare), ai kreu edhe studimet master dhe, më vonë, edhe ato të doktoraturës.

Poezia “Kuajt” ose fillimi i triumfit poetik i Gjekë Marinajt

“Ka shumë mënyra për ta kuptuar botën. Mund të ketë mënyra logjike dhe bindëse, por ka edhe mënyra për ta provuar botën përmes metaforave poetike. Lexoni botën e rrezikuar dhe të rrezikshme të “Kuajve” nga Gjekë Marinaj…” – kështu e fillon shkrimin e saj prof. Kooseul Kim-i nga Universiteti “Hyupsung”, shkrim në lidhje me poezinë Kuajt, i botuar në gazetën koreane “Kyunggi”. Historia e botimit të poezisë është sa interesante aq edhe e dhimbshme, me titullin domethënës “Kuajt” e poetit Gjekë Marinaj, djaloshit nga Malësia e Mbishkodrës, atëherë një gazetar lokal, por i njohur në fushën e poezisë. Ajo, përveç jehonës së madhe për mesazhin e saj, njëherësh poetit të ardhshëm ia ka shkaktuar edhe arratisjen e detyrueshme nga atdheu, por jo edhe nga poezia, e cila më vonë do t’i bëhej një nga bashkudhëtaret më të dashura dhe më jetëdhënëse.

Poezia “Kuajt”, siç u tha edhe në një rast, u botua më 19 gusht të vitit 1989, në gazetën “Drita”, organ i atëhershëm i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe i artistëve të Shqipërisë. Poezia në fjalë shpaloste diçka më të thellë. Ajo trazoi blozën e zezë në arteriet e popullit që ishte akumuluar nga pakënaqësia dhe zemërimi gjysmëshekullor ndaj regjimit komunist, siç kishte ndodhur edhe me popujt e tjerë të Evropës Lindore. Gazeta Drita thuhet se është shitur në të gjithë vendin brenda disa orësh. Njerëzit e kopjuan poezinë nëpër copa letrash dhe ia shpërndanin fshehtas njëri-tjetrit kudo që ndodheshin. Muaj më vonë, gjatë demonstratave antiqeveritare, protestuesit nëpërmjet megafonave e recituan nëpër rrugë poezinë “Kuajt”.

Kjo poezi e Gjekë Marinajt, me gjithsej 21 vargje, ku secili varg i saj ka një domethënie të caktuar, ndërlidhet me jetën, me punën dhe me fatin e njeriut shqiptar të asaj kohe, të mbyllur brenda konturave të një regjimi të egër dhe vrastar. Krahasimi me kuajt ose metafora krahasuese e kuajve me qeniet që i përngjanin njeriut është një simbolikë fatale dhe interesante meqë, përveç një poeti të talentuar, ajo paralajmëronte edhe një përmbysje mentalitetesh artistike të strukura brenda një cikli të pakuptimshëm jete.

Tërë jetën duke vrapuar rrimë

Shohim veç përpara

Ç’bëhet prapa s’duam t’ia dimë.

Siç shihet, tri vargjet e para shpërfaqin imazhin e qenies së shndërruar në mosqenie ose në një makinë pune që nuk ka emër të përveçëm, që nuk ka ndjenja. Në një qenie të dëgjueshme që zbaton vetëm urdhra pa pasur të drejtë ose guxim e forcë kundërshtimi. Këtë e shohim edhe në vargjet në vazhdim:

Ne nuk kemi emër

Të gjithëve kuaj na thonë. Nuk qajmë,

Nuk qeshim; Heshtim, Dëgjojmë;

Hamë atë ç’na japin, Ecim nga na thonë,

Ndërkaq, vargjet përmbyllëse tregojnë përmasën e mentalitetit ose të aftësisë receptuese, përkatësisht të fuqisë së perceptimit dhe të fatit të qenies. Kjo është ana tragjike dhe fatale e qenies që ka humbur sensin e kundërshtimit, por jo edhe atë të servilitetit e të frikës. Asaj i mungon iniciativa për të kundërshtuar që nënkupton edhe topitjen fatkobe të mendjes që, njëkohësisht, reflekton edhe me topitjen e guximit, të mendjes dhe të reflektimit në situatë.

Asnjë nga ne s’është mendjehollë.

Kush qe kalë mbreti, Posti qe i lartë

Kush qe kalë princeshe I bënë shalë të artë Kush qe kalë fshatari Pati samarë me kashtë Kush qe kalë i egër Tërë jetën fjeti jashtë…

Bashkëdyzimi i biografisë së autorit me biografinë e qenies

Poezia e Gjekë Marinajt karakterizohet nga një shkrirje ose bashkëdyzim i biografisë së autorit me biografinë e qenies. Kjo nënkupton edhe ndërlidhjen e autorit me atdheun dhe qenien e tij. Të dyja, bashkë edhe me talentin dhe pasionin, janë çelësi i suksesit dhe i rrugëtimit krijues të poetit.

Nëse marrim për analizë librin e tij “Lutje në ditën e tetë të javës”, i cili hapet me ciklin “Mesnatë pa kalendar”, shohim se poezitë e këtij cikli, ashtu sikurse edhe pjesa dërrmuese e poezive të Marinajt “përbëjnë një rifreskim fundamental të poezisë bashkëkohore, me një përkushtim substancial të poetit plot çiltërsi metafore dhe shpirt të gjerë komunikimi”. Por, poezia e Marinajt ka edhe formën tradicionale. Të shkruarit, mbase për një masë më të gjerë lexuesish, herë-herë ngjan me poezinë e Lasgush Poradecit, veçmas me distikun e tij karakteristik, por edhe për nga përsosuria dhe aspekti ritmik i saj.

Poezia e Marinajt, në përgjithësi, është poezi brenda së cilës shpërfaqen pasazhe drithëruese, meditative. Gjatë leximit të saj, lexuesi sikur e qetëson shpirtin përmes imazhesh poetike që lëvizin me lirshmëri. Ato janë disa poezi për fshatin, vendlindjen, Nënën etj. (te cikli “Në duart e nënës”). Ndërkaq, poezitë e ciklit “Rrëfimi i Rozafës”, ku autori i këndon Shkodrës, Kosovës, Rozafës, Nënë Terezës, Skënderbeut etj., janë poezi të cilat shpërfaqin dashurinë humane, jo erotike:

Nën iluzionin se një grua vlen më pak se një burrë, Më murosën mua.

…

Nën pretekstin se te gjithë patën të drejtë, Edhe unë murosa brenda vetes fjalën “vrasje”.

(Rrëfimi i Rozafës)

Ndërkaq, poezitë e ciklit “Sugjerim me zë të ulët” janë poezi që brenda vetes bartin disfatat njerëzore dhe vështirësitë e njeriut në jetë. Ato përcjellin njëkohësisht mesazhin e qartë të përballimit të sfidave të jetës.

Cikli poetik “Ailuropoja në gjyqin e fjalës”, është një cikël me poezi kushtuar poetëve, Vilson Blloshmit dhe Gjenc Lekës, jeta e të cilëve u takon realiteteve të ndryshme, të mbushura me vuajtje ose lavdi. Përveç poezive dhe dedikimit për poetët e pushkatuar nga regjimi më 1977, aty shohim edhe poetin tonë kombëtar, Gjergj Fishtën, të mohuar për pesëdhjetë vjet me radhë e prapë të ripranuar, pastaj tragjizmin e poetit fatkeq por shumë të talentuar, Frederik Rreshpjes etj.:

“Poetit i pati humbur me kohë harmonia e trupit

Me ndjenjën. Koordinimi i shpirtit me vargun jo.”

Poezia e Gjekë Marinajt, si tërësi, është një poezi që shënon një pikë kthese në poezinë shqipe. “Ajo është një lëndë universale plot trazim shpirtëror, dijesh, kulturash dhe emocionesh të thella. Ato kanë një dendësi artistike, forcë dhe imazhe që shkojnë nga ato të drejtpërdrejtat deri te surrealistet. Ajo është një dëshmi poetike për njerëzimin, i cili ka akoma shumë sfida dhe punë për të bërë, duke bartur ideale të forta të jetës dhe të lirisë.”

Ajo është një poezi, në të cilën natyrshëm shpërthen shkëlqimi i rinisë, me atë energjinë erotike dhe maturinë e një poeti të pjekur. Ajo mbetet një lirikë që në vete mbart konceptin e përsosurisë ritmike dhe të një parimi organizues simetrik, ku me përpikëri gërshetohen gradacioni poetik dhe aluzionet e vargjeve me harmoninë mes përmbajtjes dhe formës, dimensionit semantik dhe artistik të figurës etj. Poezi e shprehjes së atdhedashurisë që konceptohet si formë eksplicite e shprehjes filozofike, në universin e së cilës shpaloset pesha e etikës së krijuesit për imazhet, idetë dhe mesazhin e vargut. Marinaj na del si një poet elegant, me shprehje të përpunuara filozofike meditative që kultivon një poezi të mishërimit të harmonisë së mrekullueshme midis shpirtësisë ballkanase dhe asaj planetare.

Pa dyshim se Gjekë Marinaj është një poet interesant dhe i rëndësishëm i diasporës shqiptare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Krijimtaria e tij është dhe do të mbetet në fokus të studimit por edhe të përkthimit dhe të depërtimit në letërsinë jo vetëm amerikane, ku tashmë ai është i integruar, por edhe në atë botërore.

Bajroni në kulturën shqiptare

April 21, 2022 by s p

Dr. Dorian Koçi/

Filozofi dhe esseisti i njohur anglez Francis Bacon (1561-1626) në esenë e tij mbi “Udhëtimet” shkruan se udhëtimi , për moshat e reja është pjesë e edukimit, në moshat e vjetra është pjesë e eksperiencës.[1] Që prej asaj kohe udhëtimi i njohur ndryshe dhe me emrin Grand Tour ishte kthyer në një mjet e përvojë edukuese për të rinjtë e aristorkracisë angleze. Mirëpo në fillim të shekullit të XIX udhëtimi tradicional i “Grand Tour-it pësoi një ndryshim themelor. Turi i Francës dhe i Italisë u braktis dhe udhëtimet në Greqi, Shqipëri dhe Turqi, të cilat ishin pjesë të Perandorisë Otomane u bënë të modës.Ky ndryshim erdhi si rezultat i arsyeve ushtarake, politike dhe kulturore.[2] Një mori udhëtarësh dhe studiuesish, herë si qytetarë të thjeshtë, herë si eksploratorë e herë si të dërguar të qeverive të tyre do përshkonin territorin e Epirit dhe Greqisë për të njohur nga afër territoret ku kishte lindur kultura e lashtë që i kish magjepsur. Lord Byron si një i ri aristokrat anglez dhe poet romantik në formim e sipër,i gjendur në Maltë në fillimet e Grand Tour-it të vet, do të dëgjonte për Ali Pasha Tepelenën dhe do vendoste që udhëtimin e vet ta vazhdonte në Epir për ta njohur nga afër pashain karizmatik. Një eksperiencë tjetër shumë e rëndësishme e Grand Tour-it ishte mbajtja e rregullt e korrospodencës me miqtë në atdhe , ku atyre u përshkruhej dhe u jepeshin detaje të shumta kulturore, gjeografike, etnografike për viset që vizitonin.Francis Bacon në esenë e tij “Udhëtimet”që në shekullin e XVI këshillonte se është një gjë e e çuditshme, që në lundrimet në det, ku nuk ka asgjë për t’u parë, për veç se qielli dhe deti, njerëzit duhet të shkruajnë ditarë; ndërsa gjatë udhëtimeve tokësore, ku ka aq shumë gjëra për t’u vërejtur, në shumicën e rasteve ata i anashkalojnë; sikur mundësia ishte provues për t’u regjistruar, se sa të vëzhguarit. Për këtë arsye, lejoni ditarët të futen në përdorim. Gjërat për të parë dhe vëzhguar janë: oborret e princave, sidomos kur ata japin audienca për ambasadorët; gjykatat e drejtësisë, ndërkohë që ata ulen dhe dëgjojnë shkaqet; po kështu këshilli papal; kishat dhe manastiret, me monumentet të cilat janë aty me ekzistencën e tyre; muret dhe fortifikimet e qyteteve dhe qytezat, dhe kështu qiejt dhe portet; antikitetet dhe rrënojat; bibliotekat; kolegjet, polemikat dhe leksionet, kudo që janë; transporti dhe flotat detare; shtëpitë dhe kopshtet e shtetit dhe të kënaqësisë pranë qyteteve të mëdha; armaturat; arsenalet; depot; shkëmbimet; bursat; magazinat; ushtrimet e kalërimit, skermë, trajnimi i ushtarëve, e të tjera si; komedi, duke qenë gjëja më e mundshme për t’u bërë nga njerëzit; thesaret, bizhuteritë dhe veshjet; mobilje dhe gjëra të rralla; dhe, për të përfunduar, çdo gjë që është e paharrueshme në vendet ku ata shkojnë.[3]Kjo ese shumë e njohur në Anglinë e Romantizmit, ku udhetimi i Grand Tour-it kishte marrë dhe një hov më të madh për shkak të përmirisimit të mjeteve të komunikacionit, sigurisht që duhej të ishte e njohur për Lord Byron pasi në udhëtimet e tij shikojmë një përputhje midis këshillave të Backon dhe vendeve që viziton si dhe mbajtjes së ditarit dhe korrospodencës. Kështu, kur Lord Byron vizitoi Pashallëkun e Janinës në tetor 1809, ai filloi të mbante ditar dhe i shkroi një letër së ëmës ku fliste për Shqipërinë.Mahnitja romantike e anglezit 21-vjeçar në tokën e shqiptarëve , bëri që në letra e tij të konsiderohet si një sinops i dy kantove të para të “Child Haroldit” që do ti niste në Janinë dhe do ti përfundonte në 1812. Në letër , ai ka shprehur magjepsjen romantike pas Pashait të Janinës, arsyet pse erdhi në Shqipëri,si dhe aventurat e befasitë që hasi te shqiptarët. Letra e Bajronit dërguar së ëmës nga Preveza shtë një dëshmi e ndijimeve që ai pati rreth shqiptarëve dhe që më vonë ai i hodhi mjeshtërisht në lëtër, në formën e vargjeve në poemën e tij të famshme Shtegtimet e Child Harold. Në letrën e tij dhe vargjet e poemës Child Harold ndihen gjurmët e krijimit të heroit të tij bajronian por edhe të lirisë si koncept vetjak dhe universal. Romantizmi, rryma letrare që përqafoi Bajroni, ishte kohë revolucionesh dhe klithmash për liri njerëzore,vetjake dhe të përbotshme. Për herë të parë liria njerëzore fitoi dimensione të përbotshme dhe inspiroi gjenerata të tëra njerëzish nga Amerika Latine me revoltat kundër spanjollëve nën udhëheqjen e Simon Bolivarit, në Evropë me lëvizjen karbonare në Itali, revolucionin grek dhe lëvizjet për pavarësi të Armenisë dhe popujve të Ballkanit. Lord Byron ishte një dishepull i shpallur i ndryshimit dhe i së bukurës sublime. Ai krijoi nëpërmjet krijimtarisë së vet një model të veçantë krijimtarie të njohur si Bajronizëm. Bajronizmi përmbante pikëllimin e shekullit, pikëllimin që mbartnin vetë poetët, krijesat e tyre, heronjtë e veprave letrare, pikëllimin e mbartnin me mijëra lexues, që aq shpejt e bënë pikëllimin modelin e jetesës së tyre. Ata ishin të pakënaqur sidomos me padrejtësitë shoqërore dhe ndryshimet e shpejta sociale të ardhura si rezultat i urbanizmit të shpejtë dhe zhvillimit kaotik dhe të shfrenuar si pasojë e këtij industrializmi dhe urbanizimi. Heronjtë Bajronianë jetonin të vetmuar në melankoli për çka kishin humbur, të delizionuar për çka nuk kishin arritur në jetë. Por ata shpesh kishin një shpirt rebel, kryengritës, kishin respekt e dinjitet për veten po vuanin se ndesheshin e po humbinin në kotësi. Për botën shqiptare kanë një rëndësi të veçantë pasi për herë të parë fillojë të përmendet dhe të ketë jehonë sërish pas 300 vjetësh shurllërie emri Shqipëri dhe shqiptar.Letra e Bajronit dërguar së ëmës, zonjës Katerina Gordon Bajron.Zonjës Katerina Gordon Bajron Prevezë, 12 nëntor 1809Nëna ime e dashur, ka ca kohë që ndodhem në Turqi: ky qytet është në bregdet, por kam udhëtuar thellë në principatën e Shqipërisë për të vizituar Pashanë. Lashë Maltën në luftanijen “Spider” më 21 shtator dhe brenda tetë ditësh arrita në Prevezë. Së këtejmi kam udhëtuar nja 150 milje gjer në Tepelenë, në pallatin veror të Naltësisë së tij, ku qëndrova tri ditë. Emri i Pashait është Ali dhe e mbajnë për burrë me zotësi të rralla: është sundimtar i gjithë Ilirisë së moçme, i Epirit dhe i një pjese të Maqedonisë. I biri, Veli Pasha, për të cilin më kanë dhënë letra, qeveris Morenë dhe ka ndikim të madh në Egjipt. Me një fjalë është një nga burrat më të fuqishëm në Perandorinë Otomane. Kur arrita në Janinë, në kryeqytetin e tij, pas një udhëtimi prej tri ditësh nëpër male, të një vendi me bukurira nga më piktoresket, mora vesh se Ali Pasha gjendej me ushtrinë e tij në Iliri, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën në kalanë e Beratit. I kishin thënë se një anglez nga derë e madhe ndodhej në principatën e tij, dhe i kishte dhënë urdhër komandantit në Janinë të më bënte konak e të më pajiste me të gjitha të mirat gratis; dhe ndonëse më kanë lejuar t’u jap peshqeshe robërve, nuk më kanë lejuar të paguaj asgjë send për harxhet e tjera. Hipur në kuaj të vezirit, dola për shëtitje dhe pashë pallatet e tij e të nipërve; janë pallate madhështore, por të stolisura së tepërmi në ar e në mëndafshe. Pastaj kalova nëpër male përmes Zicës, një fshat me manastir ortodoks, (ku fjeta në të kthyer), në më të bukurin vend që kam pare (përveç Cintrës në Portugali). Të nëntën ditë arrita në Tepelenë. Na u zgjat shumë udhëtimi prej shirave e rrëpirave që prisnin udhën. Kurrë s’do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë kur po perëndonte dielli. Më solli në mend(me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arapë në galeri të madhe, të gjatë me kuaj të vendosur në një qilar përposht, dyqind atllarë të shiluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e mujezinët që thërrasin izanë nga minaretë e xhamive – të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka. Të nesërmen më shpunë tek Ali Pasha. Isha veshur me uniformë të plotë shtabi, me shpatë madhështore etj. Veziri më priti në një odë të madhe të shtruar me mermer; një shatërvan vijonte ujët në mes të saj, oda e shtruar rreth e rrotull me otomane të kuqërremtë. Më priti në këmbë, shenjë e një nderimi të madh nga një mysliman dhe më vuri të rri në shesh në krah të djathtë të tij. Kam një terxhuman grek që të merrem vesh, por mjeku i Aliut, Femlario që di latinisht më shërben për këtë rast. E para pyetje që më bëri është se përse jam larguar prej atdheut në një moshë kaq të re? (Turqit s’kanë ide për udhëtimet e për qejf). Pastaj tha se ministri anglez, kapiteni Leake, i kishte treguar se qeshë nga derë e madhe. Më porositi t’i dërgoj nderimet e tij nënës sime, dhe ja tek po t’i dërgoj në emër të Ali Pashës. Më tha se qe i bindur se isha prej oxhaku se kisha veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha, dhe u duk shumë- shumë i kënaqur nga pamja dhe paraqitja ime. Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi dhe se ai më quante si birin e tij. Dhe me të vërtetë më trajtoi si një foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në ditë. M’u lut ta vizitoja dendur edhe natën kur kishte nge. Pastaj si pimë kafe e duhan u tërhoqa nga vizita e parë. E pashë edhe tri herë të tjera. Është për t’u çuditur se si turqit që s’kanë tituj trashëgimi dhe ka vetëm pak familje të mëdha përveç sulltanit, i japin kaq shumë rëndësi fisit. Sepse pashë që më nderonte më shumë për fisin se për titullin tim… Naltësia e tij është gjashtëdhjetë vjeç, shumë i ngjallur dhe jo shtatmadh, por ka një fytyrë të hijshme, sy të larmë, dhe mjekrën të bardhë, shumë i pritshëm dhe sillet me atë farë sedër që më duket se është veti e të gjithë turqve. Por karakterin e vërtetë e ka fare të ndryshëm nga ç’duket në fytyrë. Është tiran pa shpirt, i ngarkuar me mizoritë më të tmerrshme, shumë trim dhe aq gjeneral i mirë sa e quajnë Bonoparti muhamedan. Napoleoni dy herë i ishte zotuar ta bëjë mbret të Epirit, po atij i pëlqen më fort të mbetet me anglezët dhe i urren francezët, si më tha edhe vetë. E çmojnë aq shumë sa i bëjnë lajka dhe francezët dhe anglezët, meqenëse shqiptarët janë luftëtarët më të mirë të Sulltanit, ndonëse Aliu sa për sy e faqe varet nga Porta. Është luftëtar i fortë, por aq barbar sa edhe dorëmbarë, ata që ngrenë krye i pjek në hell, etj. Bonoparti i dërgoi një kuti duhani me pikturën e tij. Tha se kutia ishte e bukur, por sa për surratin, mund të mos ia kishte dërguar, pasi s’e hante malli shumë as për atë as për origjinalin. Idetë e tij për të kuptuar fisin e njeriut prej veshëve, duarve e të tjera, të çudisin mjaft. Mua me të vërtetë m’u bë baba, më ormisi me letra, më dha njerëz të më ruajnë dhe çdo lehtësirë. Bisedimet e tjera midis nesh qenë lufta dhe udhëtimet, politika dhe Anglia. Thirri ushtarin shqiptar që më shoqëronte dhe i tha të më mbronte me çdo kusht. Quhet Vasil dhe si gjithë shqiptarët është trim, kryekëput i ndershëm e besnik. Po ata janë mizorë, ndonëse jo të pabesë, dhe kanë shumë mangësi, por asnjë poshtërsi. Ndoshta janë raca më e bukur në botë nga tiparet dhe gratë e tyre dendur janë të bukura, por i kanë në vend të skllaveve. I rrahin, me një fjalë i përdorin si kafshë samari. Ato lërojnë e çajnë tokën, ato mbjellin. I kam parë të ngarkuara me dru dhe tek ndreqin rrugët e prishura. Burrat janë të gjithë ushtarë dhe lufta e gjahu janë zanati i vetëm. Gratë merren me punë, por kjo nuk duhet t’i lodhë shumë në një klimë aq të këndshme. Dje, më 11 nëntor, bëra banjo në det. Sot është kaq nxehtë sa po të shkruaj në odë me hije, në shtëpi të konsullit anglez, me tri dyer të hapura fare, pa zjarr. As zjarrishte s’ka në odë, veç për të gatuar. Nesër nisem me një rojë pesëdhjetë trimash për në Patrë të Moresë dhe pastaj për në Athinë, ku do të kaloj dimrin. Dy ditë më parë desh u mbyta në një luftanije turke, nga budallallëku i kapedanit, ndonëse shtrëngata s’qe dhe aq e rreptë.. Kapedani ia dha të qarit dhe u ul në gjunjë dhe na tha t’i faleshim perëndisë, velat u grisën, katarti dridhej, era frynte, po afrohej nata, dhe s’na mbetej t’ia mbanim për në Korfuz që është në dorë të francezëve ose të fundoseshim siç tha Fleçeri në mënyrë patetike: në “varr prej uji”. Unë bëra çmos ta ngushëlloja, por duket se s’ja mbushja dot kokën, u mbështolla me brucën shqiptare (një shark i madh) dhe u shtriva shesh për të pritur mynxyrën. Në udhëtimet e mia kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s’kish dobi. Për fat të mirë era rreshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në sterë. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do t’u zë besë naftëve turq, megjithëse Pashai pati udhëzuar galeotë të tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Misolongji nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra. E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t’i radhit në kokë, as t’i shkruaj dot në kartë, veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqiptarët. Nuk janë të gjithë myslimanë, disa nga fiset janë të krishterë. Porse feja nuk i bën të ndryshojnë zakonet dhe sjelljet e tyre. Përbëjnë trupat më të mirë të ushtrisë turke. Në udhë e sipër banova një herë dy ditë rresht, dhe prapë tri ditë në një barakë në Sallahorë dhe s’kam parë ushtarë kaq të lirë në paragjykimet fetare, ndonëse kam qenë në garnizonet e Gjibraltarit e të Maltës dhe kam pare plot ushtarë spanjollë, francezë, siçilianë dhe anglezë. Kurrë nuk më humbi gjë dhe më ftonin gjithmonë të shtrohesha në sofrën e tyre. S’kam një javë që një kryeplak shqiptar (çdo fshat ka kryeplakun e tij), pasi na ndihmoi të dilnim prej luftanijes turke në rrezik, si na ushqeu e na mbajti në shtëpi, mua dhe ata që na shoqëronin: Fleçerin, një grek dhe dy athinjotë, një prift grek dhe shokun tim Mr. Holbhousin, në asnjë mënyrë s’deshi ta pranonte shpërblimin tim, por vetëm kërkoi një shkresë që më priti mirë dhe kur ju luta të pranonte pak zekina mu përgjigj: “Dua të më duash, jo të më paguash”. Këto qenë fjalët e tija. Çudi se sa pak shkon paraja në këtë vend. Kur u ndodha në kryeqytet, me urdhër të vezirit nuk më lanë të paguaj asgjë. Ndonëse gjithnjë pata gjashtëmbëdhjetë kuaj dhe gjashtë-shtatë veta pas, harxhet s’kanë qenë as gjysma e atyre të tri javëve në Maltë, sidoqë Sir A. Balli, guvernatori, më dha një shtëpi pa qira dhe pata vetëm një shërbëtor. Biri yt i dashur Bajron P.S. Kam disa petka shqiptare madhështore, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vend. Kushtojnë 50 ginea secila, dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të kushtojnë 200 ginea. U njoha me Hysen Beun dhe Mahmud Pashën, të dy djem të vegjël, nipër të Ali Pashës në Janinë. Janë krejt ndryshe nga çunakët tanë, kanë fytyrë të kuqe si vejushat e lyera me të kuqe, kanë sy të zes, të mëdhenj dhe tipare fare të rregullt. Janë krijesat më të bukura që më ka zënë syri dhe të rrahur e të stërvitur që tani me ceremonira të Oborrit. Përshëndetja turke është një përkulje e lehtë e kryes, me dorën e djathtë në zemër, të afërmit puthen sa here piqen. Mahmudi është dhjetë vjeç dhe shpreson të më shohë prapë, u bëmë miq pa kuptuar njëri-tjetrin, si gjithë bota ndonëse për shkaqe të ndryshme. Më kanë dhënë një letër për të atin në More, për të cilin kam letër dhe prej Ali Pashës.[4] Miti shqiptar rreth Bajronit.Vepra e Bajronit dhe në veçanti “Child Harold”-i do të vinte te shqiptarët jo në gjallje të poetit , por në vitet kur ata do të përpiqeshin të realizonin zgjimin e tyre nacionalist. Bajroni është një nga udhëtarët më të hershëm angleze që vizituan Shqipërinë. Pas botimit të veprave të Bajronit numri i udhëtarëve, me apo pa misione të caktuara, si dhe i autorëve që shkruan për Shqipërinë dhe shqiptarët u shtua shumë,veçanërisht ai i udhëtarëve anglezë.[5]Ky aspekt i njohjes së veprës së Bajronit do të kushtëzonte dhe studimin dhe propagandimin e veprës së tij, e cila do t’u prezantohej shqiptarëve nga mesi i shekullit të XIX. Më tepër sesa një kënaqësi estetike, ajo do të shërbente dhe si një dëshmi për virtytet dhe karakteristikat e tyre. Njohja e Bajronit në Shqipëri kaloi disa etapa. Në fillim ai u popullarizua tek Arbëreshët e Italisë, të cilët përmendin dendur emrin e Bajronit. Pastaj nga gjysma e shekullit të XIX Bajroni hyri dhe në Shqipëri. Faza e tretë mund të quajmë fundin e shekullit të XIX dhe fillimin e shekullit të XX, kur Bajroni vërshon në Shqipëri me tërë vrullin e vlerave të veta si mik i shqiptarëve dhe i lirisë, si poet e luftëtar hero”[6] Si fazë të katërt mund të quajmë mesin e viteve 50 të shekullit të kaluar e deri në ditët tona kur përkthimet profesionale të veprës së tij dhe studimet e mirëfillta shkencore marrin jetë.Secila nga këto etapa të njohjes së veprës së Bajronit në Shqipëri ka karakteristikat e veta. Kështu në periudhën e parë, atë të popullarizimit të Bajronit tek Arbëreshët e Italisë, mbizotërojnë influencat estetike të veprës së poetit. Është i njohur afiniteti i De Radës për Bajronin, të cilin ai e vlerësonte së tepërmi.[7]Ai e shkroi poemën e vet “Odise’ me subjekt nga jeta arbëreshe, trajtuar sipas “Korsarit” të Bajronit.[8] Nga gjiri i mërgatës arbëreshe do të ishte dhe përkthyesi i parë i Bajronit në shqip, Luigji Petrasi,i cili do të përkthente Këngën e parë të poemës “Child Harold” të Bajronit në shqip më 1843.[9]Edhe periudha e dytë vazhdon të përmbajë këtë karakteristikë, ndonëse në të fillon të mbizotërojë aspekti ilustrues i veprës së Bajronit për të nxjerrë në pah cilësitë dhe virtytet e shqiptarëve. Është shumë i rëndësishëm të nënvizohet ky fakt, pasi në një farë mënyre formon dhe tendencën e studimeve bajroniane në mendimin intelektual shqiptar të mëvonshëm. Kështu p.sh shkrimtarja e mirënjohur shqiptare Elena Gjika, në një nga letrat e saj përmend mënyrën e tepër të veçantë që flet Bajroni tek “Child Haroldi” për Shqipërinë dhe popullin trim që banon aty.[10]Në të njëjtën sintoni do të jetë dhe studiuesi, linguisti Anastas Kullurioti nga mërgata e Arvanitasve të Greqisë kur do të shkruajë më 1884 se Bajroni flet me admirim për gjykimin e matur të shqiptarëve, për guximin dhe trimërinë si dhe për punët e mëdha që kanë bërë.[11]Periudha e tretë e cila përkon dhe me periudhën më kulmante të zgjimit nacionalist shqiptar dhe formimit të shtetit shqiptar do të zyrtarizojë pak a shumë këtë tendencë. Është koha kur krijohet miti shqiptar i Bajronit. Ashtu si të gjitha mitet krijuara gjatë zgjimit nacionalist shqiptar edhe ky mit do i nënshtrohet etnocentrizmit dhe përshtatjes së tij në funksion të rritjes së ndërgjegjes shtetformuese tek shqiptarët. “Vargjet e Bajronit për Shqipërinë dhe shqiptarët ishin një zbulim i çmuar për poetët luftëtarë të Rilindjes Kombëtare shqiptare, ishin një frymëzim patriotik dhe poetik”.[12] Ndaj në dallim nga veprat e tjera të shkrimtarëve romantikë bashkëkohorë vepra e Bajronit pati një impakt më të madh në mendimin intelektual shqiptar. Së bashku me rritjen e ndërgjegjes kombëtare tek shqiptarët, do të krijohej pak nga pak kulti i Bajronit në mendimin intelektual shqiptar.Të kësaj periudhe janë shkrimet e eruditit shqiptar Faik Konicës, apo të “enciklopedisë ambulante” si e kish thirrur poeti frëng Apolioner-i në faqet e gazetës së tij “Albania”. Në numrin e parë të gazetës së mirënjohur “Albania”, më 1897 ai boton në frëngjisht “Le voyage de Lord Byron en Albanie” . Po kështu Konica do të jetë i pari që tenton të përkthejë në prozë vargje nga “Child Harold”-i me titull “Dheu i Shqipërisë”, të botuara sërish në gazetën “Albania”. Në faqet e gazetës së tij Konica do të botojë dhe dy këngët shqip të mbledhura nga Bajroni si dhe në gazetën “Dielli”më 1924, një pjesë nga letra e Bajronit dërguar të ëmës ku poeti i madh flet për Shqipërinë[13].Vitet 20’ përkojnë me përpjekjet e shqiptarëve për të stabilizuar pavarësinë dhe për të rikonfirmuar shtetin e tyre. Në këtë sens bajronistët shqiptarë do ta rimarrin nga epoka e mëparshme mitin e Bajronit dhe nëpërmjet studimeve më profesionale dhe të hollësishme do kontribuojnë jo vetëm në propagandimin dhe studimin e veprës së poetit të madh por dhe në farkëtimin e mitit të tij. Kësaj tendence nuk do t’i shmangej as Zef Harapi, bajronisti i parë i mirëfilltë shqiptar, i cili do të shkruante se do të dëshironte të realizonte përkthimin e veprës jo vetëm për ti shtuar diçka literaturës sonë “por pse kemi në atë vepër vjersha qi flasin dhe lëvdojnë karakterin e shqyptarit të sot njëqind vjetve”[14]Konferenca e parë studimore për Bajronin organizohet nga studiuesi i njohur Stavro Skëndi më 1936. Dy vjet më vonë më 1938, ai boton në revistën serioze të kohës “Përpjekja Shqiptare” studimin e parë të plotë shqiptar rreth veprës dhe jetës së Bajronit. Intelektuali i shquar shqiptar Stavro Skëndi, mund të konsiderohet si “Bajronisti i parë i përplotësuar shqiptar”.[15]Periudha e katërt i përket viteve 50 të shekullit të kaluar ku spikatin përkthimet e veprave të Bajronit , artikuj studimorë si dhe monografia e parë kushtuar poetit. Kjo mund të konsiderohet periudha më e arrirë e studimeve bajroniste në Shqipëri pasi për herë të parë nuk kemi më artikuj të thjeshtë por vepra të mirëfillta shkencore rreth Bajronit dhe veprës së tij. Përkthimi i parë i plotë i ‘Child Harold” do të realizohet nga Profesor Skënder Luarasi i cili fillimisht me përkthimin e letrës së Bajronit më 1955, të botuar në “Nëntori” dhe një vit më vonë me botimin e përkthimit të “Child Haroldit”-it më 1956, do të rikthejë në mënyrën më elegante dhe profesionale Bajronin në tokën ku ai gjeti frymëzim.Impakti dhe influenca e Bajronit nuk do të kufizohej vetëm në Shqipëri por do të ishte i madh dhe në popullatën shqiptare në Kosovë. Aty vepra e Bajronit do të gjente talentin dhe përkushtimin e Dr Abdullah Karjagdiut, i cili përmes disa shkrimeve të botuara në gazetën ‘Bota e Re” në harkun kohor 1976-1978, do të përshkruante ndoshta portretin më të plotë të jetës dhe veprës së Bajronit në hapësirat shqiptare. Disa nga artikujt e tij më të rëndësishëm mund të përmendim “Bajronizmi në poezinë arbëreshe”, “Bajroni dhe Shqiptarët”, “Mbi shqiptarët e Bajronit”, “Legjenda e Bajronit” dhe fejtonin “Tragjedia e Gjenive” më 1982 në faqet e “Rilindjes” së Prishtinës.Në vitin 1987, i cili do të shënojë një vit të rëndësishëm për studimet bajroniane në Shqipëri botohet monografia e parë për Bajronin nga Prof. Dr Afrim Karagjozi. Libri ishte fryt i një pune të gjatë kërkimore dhe pasioni të pashtershëm. Do të ishte ky pasion që do të bënte të mundur që menjëherë pas lejimit të krijimit të shoqatave kulturore në 1991, një nga të parat shoqata që do të themeloheshin do të ishte Shoqata Shqiptare e Bajronit. Kjo shoqatë do të kthehej në një promotor të të gjithave aktiviteteve rreth figurës së poetit të madh si dhe studimeve të kontaktit të tij me shqiptarët.Ripërkthimi i Child Haroldit nga Napolon Tasi si dhe përkthimi i “Gjaurit”, për herë të parë në shqip si dhe një përmbledhje me vjersha të zgjedhura të Bajronit tregon se vepra e poetit vazhdon të intrigojë intelektualët dhe lexuesit shqiptarë. Miti i Bajronit i krijuar diku aty rreth fundit të shekullit të XIX dhe fillimit të shekullit të XX vazhdon të jetë i freskët dhe të vazhdojë të lëshojë sytha.Bibliografi Libra:1- Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:20022- Helen Angelomatis-Tsougarakis. “The eve of the Greek revival”. Routledge London and Neë York:19903- Jup Kastrati” Jeronim De Rada”( Jeta dhe vepra), Tiranë,1979Internet:1- Essays of Francis Bacon, Of Travelling në: http://www.authorama.com/essays-of-francis-bacon-19.html[1] Essays of Francis Bacon, Of Travelling në: http://xn--cdaaa.authorama.com/essays-of-francis-bacon-19…[2] Helen Angelomatis-Tsougarakis. “The eve of the Greek revival”. Routledge London and Neë York:1990,faqe 1[3] Essays of Francis Bacon, Of Travelling në: http://xn--cdaaa.authorama.com/essays-of-francis-bacon-19…[4] Përkthyer nga Skënder Luarasi. Citohet sipas librit të Profesor Afrim Karagjozit “ Miti Shqiptar për Bajronin”[5] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 23[6] Po aty, faqe 14[7] Jup Kastrati” Jeronim De Rada”( Jeta dhe vepra), Tiranë,1979,faqe 25[8] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 19[9] Po aty, faqe 15[10] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 16[11] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 17[12] Po aty, faqe 13[13] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 34,36[14] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 47[15] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 53

Emocione rreth festivalit të XI “Sofra poetike Boras 2022”

April 19, 2022 by s p

Emine S. HOTI

Norvegji

Pjesëmarrës të festivalit të XI “Sofra poetike Boras 2022.”

Shkova përsëri në Boras, kësaj here në festivalin e përvitshëm ndërkombëtar të poezisë “Sofra poetike”, 2022, që e organizon me shumë sukses Qendra Kulturore Shqiptare “Migjeni”,Boras. Një ngjarje me të vërtetë madhështore, ku cilido prej pjesëmarrësve ndieu kujdesin dhe miqësinë e ofruar, si nga organizatorët, nga autoritetet vendore të pranishëm, por edhe nga poetët e mbledhur në Bibliotekën e qytetit, Boras, për të bërë të njohura aty krijimet e tyre poetike.

Si zakonisht, në krye të organizimit, i mirënjohuri, poeti, publicisti dhe përkthyesi Sokol Demaku e, në krah të tij: Riza Sheqiri, Shota dhe Hamit Gurguri, Gladiola Busulla dhe, aktive, e tërë kryesia e QKSH “Migjeni”. Fillimisht ishte shumë emocionues programi i përgatitur në bashkëpunim me mësuesen e gjuhës shqipe në Boras, Qerime (Shota) Gurguri, si dhe disa nga nxënësit, që paraqitën përpara pjesëmarrësve një koncert recital, shumë emocionues e frymëzues.

Festivali, siç i është bërë i njohur lexuesit, kësaj here kishte në pjesmarrjen e tij 88 poetë nga vende të ndryshme të botës, të cilët flisnin dhe shkruanin në 14 gjuhë. Unë erdha nga Norvegjia dhe recitova aty poezinë kushtuar poetes shqiptare me banim në Stokholm, Teuta Azirit, e cila u nda para pak kohësh nga jeta, duke lënë tek të gjithë ne kujtimet,nderimin dhe respektin e paharruar për atë, si një grua të emancipuar, atdhetare dhe me talent poetik.

Zgjodha një fotografi të saj, e vendosa në një stendë të veçantë dhe recitova tri strofa nga poezia ime, që ia kushtoja Teutës:

“Poetesha e Stokholmit”

Vargje kushtuar mikeshës sonë

Teuta Haziri, që s`e kemi më mes nesh

…………

Kurdoherë e qeshur dhe miqësore,

Me emër mbretëreshe, e nderuar,

Zemërbardhë, trimëreshë dardane,

Motër dhe mikeshë e paharruar.

Ne gratë e kishim përherë shembull,

Mes nesh ishte një shqiptare – zonjë,

I shkonte plisi dhe veshja kombëtare,

Ndaj e krahasonim me një shqiponjë.

Recitojmë shpesh herë vjershat e saj,

“Poetesha e Stokholmit” për të themi,

E përfytyrojmë përherë si një shqipe,

Motrën tonë në zemër e kemi.

Ndieva emocion të madh kur vura re se poezia u mirëprit nga pjesëmarrësit, teksa të gjithë shprehën me duartrokitje respektin dhe nderimin për emrin dhe veprën e Teuta Azirit, kurse poetesha Fortesa Hoti, me banim në Francë, fituese e çmimit “Shkëlqim Demaku”, dhënë nga QKSH “Migjeni”, erdhi e më përqafoi ngrohtësisht.

Festivali bëri vlerësime për poezitë më të bukura dhe, në përfundim Juria përzgjodhi dhe vlerësoi për “Pendën e Artë të Migjenit” poeten Klara Buda, me vendbanim në Paris, Francë dhe poeten e njohur suedeze Anna Mattsson, nga Göteborgu, Suedi.

Ishte emociunues edhe vlerësimi që i bëri Juria e Festivalit artistes së re shqiptare të filmit Fortesa Hoti, me banim në qytetin Göeteborg të Suedisë, e cila u vlerësua me çmimin e Festivalit. Po ashtu, çmimi i Festivalit iu dha edhe piktorit të njohur shqiptar, me banim në qytetin Växjö të Suedisë Shyqri Gjurkaj. U duartrokitën gjithashtu Mirënjohjet, që iu dhanë për një bashkepunim të vyer me QKSH ”Migjeni”: Murat Koci, nga qyteti Malmö për punë të palodhur në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës shqiptare në mërgatë; Nexhi Hasani, nga Londra; Bukurie Maloku, poete nga Elbasani; Shoqatës kulturore-sportive ”Dardania”; Muharrem Binakut, veprimtar kulturor, Borås; Vanja Izova Velelva, poete nga Maqedonia; Axlin Veljat, poete nga Göteborgu; Ligor Shyti, poet nga Permeti.

Për mua ishte gëzim edhe takimi me drejtuesit e Shtëpisë botuese ”Dituria” nga Tirana: Mariana dhe Petrit Ymeri.

Gjithashtu, pata kënaqësinë të takohesha me të gjithë pjesëmarrësit, i urova për sukseset e tyre, e mes tyre veçoj edhe prof.Murat Ajvazi nga Zvicera, i cili iu bashkua entuziazt manifestimit “Sofra poetike, Boras, 2022”.

Po aq emocionuese ishte dhe Antologjia e Festivalit, ku gjejnë emrat e tyre poetët: Henrik Mimmersson Suesi, Klara Buda Francë, Ylltare Ferati Kosovë, Flora Peci Kosovë, Adem Pllavci Suedi, Hidajete Hasani Kosovë, Peter Nyberg Suedi, Flora Shabi Kosovë, Elisabeta Gockaj SHBA, Kasam Shaqirvela Maqedoni e V,Vaso Papaj Shqipëri, Bajram Muharremi Suedi, Sokol Demaku Suedi, Valbona Kolaveri Shqipëri, Bukurie Bucpapaj Kosovë, Ibrahim Osmanbašić Bosnje, Luiza Dauti Shqipëri, Ferzate Bajrami Itali, Djina Dundova-Pancheva Bulagari, Bukurie Maloku Shqipëri, Eltona Lakuriqi Itali, Gabrijela Muja Shqipëri, Mimoza Xhaxhaj Mane Gjermani, Duarte Ëallin Portugali, Viron Kona Shqipëri,Радка Атанасова- Топалова Bulgari, Ivkovic Maja Itali, Afrim Berisha Suedi, Nezi Plaku Velaj Shqipëri, Eva Ermenz Suedi, Mimoza Gjetaj Itali, Gerd Karin Nordlund Suedi, Fatjon Bunga Shqiperi, Ахмет Емин Атасой Turqi, Mimoza Eliona Osmani Greqi, Славка Мариновска Bulgari, Adelina Pali Shqipëri,Glladiola Jorbus Suedi, Yllka Sheqiri Suedi,Marigona Zekaj Kosovë, Zahra Hassan Suedi, Jana Ëitthed Suedi, Lili Jusufi Sheqiri Suedi, Vanja Izova Veleva Maqedoni e V, Naser Miftari Maqedonie V, Elvira Kryeziu Kosovë, Remzi Basha Suedi, Anila Kananasi Karapidou Greqi, Nexhat Reaxha Kosovë, Gjelina Maçi Keçi Shqipëri, Ольга Борисова Rusi, Teuta Dhima Shqipëri, Prenda Sejdia Shqipëri, Деляна Ангелова Bulgari, Bardha Mance Greqi, Besarta Shkoza Shqipëri, Ibrahim Abedini Suedi, Ligor Shyti Shqipëri, Axin Ëelat Suedi, Nexhi Hasani Angli, Emine Hoti Norvegji,

Elizabeta Isufaj Greqi, Ajne Iberhysaj Kosovë, Eli Kanina Shqipëri, Mimoza Zejnullahu Kosovë, Marjan N. Sopi Gjermani, Eugent Kllapi Shqipëri, Njazi A. Kollcaku Suedi, Teuta Haziri Suedi, Vlora Rexhaj-Morina Kosovë, Rozeta Kreste Shqipëri, Иванка Могилска Bulgari, Selvete Abdullahu Kosovë, Liza Brozi Shqipëri, Adrian Zalla Shqipëri, Sarah Iusufi Shqipëri, Gezim Agjeraj Zvicër, Nurie Baduni Shqipëri, Kepa Murua Spanjë, Fernando Portolés Spanjë, Anxhela Ziso Suedi, Lousie Harvaldsson Suedi, Bahtir Latifi Suedi, Lilijana Hadic Kroaci, Imri Demishai Suedi, Vjollca Gjikola Suedi, Rizah Sheqiri Suedi.

C:\Users\viron\Desktop\boras-festivali4.jpg

C:\Users\viron\Desktop\boras-festivali.jpg

Mbajtja e këtij Festivali përcolli edhe shumë mesazhe mbresëlënëse tek të pranishëmit dhe tek ata që e ndoqën nëpërmjet internetit.

Festivali, si edhe herë të tjera, bashkoi zemrat dhe frymëzimet poeteike të poetëve pjesëmarrës nga shumë vende të botës, e ku binin në sy pjesëmarrës nga Kosova e Shqipëria; si dhe mërgimtarë nga disa qyete të Suedisë, Norvegjisë, Danimarkës, Finlandës, por edhe nga Gjermania, Anglia, Zvicera, Franca etj.

Ndër mesazhet e rëndësishme, ishte se aty u shfaq fuqishëm dashuria për kombin shqiptar, për gjuhën e bukur shqipe dhe trashgimënia e saj te brezat e rinj.

Me këtë rast uroj nga e zemra pjesëmarrësit dhe, sidomos organizatorët QKSH ”Migjeni” Boras, Suedi, e veçanërisht organizatorin kryesor të saj z. Sokol Demaku.

Pas manifestimit, në kafe e gjatë drekës, duke shijuar ushqimet e zgjedhura, shkëmbyem ide e biseda rrethl vatrave tona atdhetare. Të gjithë ne, atdheun e kemi në zemrat tona dhe vazhdimisht i tregojmë botës me krenari rrënjët tona të lashta.

Faleminderit gjithë stafit te Migjenit për mikpritjen.

Të gjithë morëm si kujtim, edhe nga një kopje të Antologjisë së Festivalit.

Zhvillimi i këtij Festivali mbetet një shembull i lart dashurie për kulturën, artin dhe peozinë.

Faleminderit nga zemra!

Suksese në festivale të tjera poetike!