Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Leonardo da Vinci Ringjallet Pas 500 Vjetëve

by

Naum Prifti/

500 vjet pasi Leonardo da Vinci vizatoi skicën e një ure të etiketuar të pandërtueshme, projekti i tij erdhi në jetë në Oslo të Norvegjisë. Adhuruesit e quajnë atë “Mona Lisa e Urave” ndërsa inxhinierët thonë se ndërtimi i një ure të tillë do kishte sjellë një revolucion në arkitekturën e kohës. Mjeshtërit të madh nuk ju pranua skica nga bashkëkohësit dhe kundërshtarët ia quajtën idenë të gabuar. Hulumtuesit dhe inxhinierët në Institutin e Teknologjisë në Masacusets (MIT) në Boston në 2020 tentuan të venë në provë një dizanjo tjetër të vitit 1502 nga Leonardo duke ndërtuar një moket ure në shkallën 1:500 sipas modelit që mjeshtri ia kishte paraqitur Sulltan Bajazitit I. Aso kohe sundimtari i Perandorisë Osmane dëshironte të lidhte qytetin e tij Gallata me kryeqendrën Konstandinopol (Stambolli i sotëm) në të dy anët e ujrave të Bririt të Artë. Në letrën drejtuar Sulltanit mjeshtri e siguronte se ura i plotësonte të gjitha kërkesat përfshirë qëndrueshmërinë e elementeve strukturale si edhe lejonte kalimin e anijeve nën të. Por kundërshtarët e hodhën poshtë si të pandërtueshme dhe projekti mbeti vetëm në letër për pesë shekuj me radhë. Inxhinierët e sotëm e ndërtuan urën bazuar në modelin e Leonardo Da Vincit dhe konfirmuan se ura jo vetëm do t’i bënte ballë forcës së gravitetit por edhe elementeve atmosferike të natyrës, një nga faktorët më me rëndësi për struktura të tilla. Hulumtuesit janë kureshtarë të dinë nëse mjeshtri e vizatoi skicën brenda disa sekondave apo ishte punë që i kushtoi orë e ditë të tëra.

Leonardo Da Vinci shkruante se mund të krijonte ura të transportueshme dhe të lëvizshme, si dhe parashtronte ide e shumë koncepte për makineri e shpikje të tjera. Për Leonardon të gjitha njohuritë qenë të lidhura me njëra tjetrën dhe dituritë e një fushe e ndihmonin në një tjetër. Për shembull mendonte se arkitektura kishte lidhje me anatominë e trupit dhe se ndërtesat u ngjanin trupave. Sa më shumë të dinte për anatominë e trupit të njeriut aq më i mirë do ishte si arkitekt. Leonardo qe studiues direkt i natyrës dhe admirues i saj. “Asgjë nuk mund të gjendet në natyrë që nuk është pjesë e shkencës,” shkruante ai. Sipas tij, “Shkenca është kapiteni dhe praktika ushtarët e saj.” Sot mund të duket e çuditshme qe krijimi i veprave të artit nuk qe qëllimi i tij kryesor. Pikturat qenë të dobishme si një platformë që mund ta shpinte në fusha të tjera të dijes dhe shkencës.

Arkitekti i Metodologjise Shkencore

Viti 1482 ishte një pikë kthese në jetën e Leonardos kur ne moshen 30 vjeçare u largua nga Firence për në shtetqytetin e pasur të Milanos dyqind milje në veri. Ai ishte krejt i huaj në një qytet me popullsi dy herë më të madhe se Firence. Ndonëse ishte një nga qendrat për botimin e librave italisht, Milano ishte më i famshëm për risitë në shkenca dhe dituri të natyrës sesa për art. Një nga krenaritë e qytetit ishte Universiteti i Pavias me nëntëdhjet profesorë të shquar dhe me një nga libraritë më të mira në gjithë Italinë. Leonardo nisi të mbante shënime për fushat që eksploronte në botën natyrale. Te seria e shkrimeve të njohura si Ditaret Fantastike Leonardo trajtonte subjekte me interes të veçantë për matematiken, optikën, botanikën, astronominë, gjeologjinë, fizikën, anatominë. Duke pasur me pak artistë sesa Firence, në Milano mund të kishte më pak rivalitet për talentet mendore. Me këtë pikënisje Leonardo përpiloi një kërkesë tashmë të famshme drejtuar sundimtarit të Milanos Dukës Ludoviko Sforza. Duka ishte diktator me ambicje të mëdha luftarake por i vlerësonte artistët dhe mendimtarët. “Unë mund të shpik një varietet të pafund makinash,” shkruante Leonardo në letrën e tij për Dukën, ku shpaloste zotësitë e tij në teknikën e ndërtimit të bombarduesve, anijeve me topa ushtarake, makina të karrocuara, katapulte dhe pajisje të tjera lufte, ura të transportueshme, si edhe mund të ndërtonte skulptura në mermer, bronz dhe gips. Me shkathtësi, letërshkruesi premtonte sundimtarit të ndërtonte një kalë të madh prej bronzi, që Sforza e donte si memorial për babanë.

Leonardo hyri në shërbim të Dukës Ludovico Sforza të cilit i shërbeu për vite me radhë si inxhinier ushtarak dhe si arkitekt ndërkohë që ishte angazhuar me një varg me punë që nga piktura e skulptura, te një projekt parku, shpikja e armëve të reja, dhe prodhimi i produkteve qe nga parfumi deri te vaj ulliri i rafinuar.

Shënimet e tij hapin një dritare nga e cila duket natyra e eksperimenteve vizatimore dhe prirjet e Leonardos si filozof e shkencëtar. I nxitur nga kureshtja e tij e pafundme, ai pyeste veten për gjithçka: Çfarë është qumështi? Kush e shkakton të vjellët ose teshtitjen? Pse qielli është i kaltër? Çfarë lloj makine mund të fluturojë? Nga vijnë lotët? Çfarë është e dehura, marrëzia, ëndërrimi?

Leonardo besonte se të vërtetat shkencore arrihen duke përdorur pesë shqisat tona. Sipas tij, përvoja vërteton teoritë dhe përvoja e drejtpërdrejtë është më e rëndësishme se përvoja e të tjerëve. Ai çmonte gjithçka që mendjet e tjera kishin zbuluar para tij, por kjo nuk do të thotë se me doemos pranonte idetë e tyre. Çdokush që argumenton duke iu referuar të tjerëve nuk përdor trurin e tij, por vetëm kujtesën, thoshte ai. Disa të shkolluar i quante budallenj që në veprat e tyre mbështeteshin në punimet e të tjerëve. I frymëzuar nga Aristoteli, mjeshtri planifikonte mundësinë e botimit të shënimeve si një enciklopedi të njohurive shkencore, një sistem për të kuptuar gjithçka. Kërkimet dhe shkrimet e tij do ta mbanin atë të okupuar edhe për tridhjet e shtatë vjet të tjera por ashtu si shumë projekte të tij edhe ky projekt nuk u përfundua kurrë. Megjithatë ajo që la pas qe tej madhështores.

Trembëdhjetë mijë faqe shënime që studjuesit dhe shkollarët më vonë i ndanë në dhjetë asortimente, në të cilat mes të tjerave jepen hapat e para drejt metodave moderne të shkencës. Leonardo da Vindi qe vëzhgues dhe studiues i shkëlqyer i botës natyrore, të cilën e shikonte të pandarë nga bota shkencore. Nuk është rastësi që konceptet e tij që nga arkitektura deri në mjekësi rikthehen në jetë në shekullin 21.

O. Henri – Një Gjeni i Tregimit

by

Naum Prifti/

Të jetosh në Nju Jork do të thotë të prekësh dhe përjetosh tablotë dhe subjektet e përshkruara nga O. Henri, dhe pastaj të pyesësh veten se për kë shkruante ai. Çmimi O. Henry (O. Henri) u prezantua për herë të parë në vitin 1919 për nder të tregimtarit të madh amerikan nëntë vjet pas vdekjes së tij. Është i vetmi çmim letrar i përvitshëm për “tregimin e shkurtër me cilësi të jashtëzakonshme” që sponsorohet me fondet e Shoqërisë së Artit dhe Shkencave. Vitin e kaluar juria vendosi t’ia akordoi këtë nder letrar njërit prej 20 tregimeve të zgjedhura, të cilat ishin fituese të çmimit O. Henri. Gjatë më shumë se një shekulli në listën e fituesve ka shkrimtarë të njohur si William Faulkner, Saul Bellow, Raymond Carver etj. 

Ndonëse O. Henri ka shkruar poezi dhe ese, emri i tij është sinonim me gjininë e tregimit të shkurtër. Ai filloi të shkruante nga fundi i shekullit XIX – një kohë që afirmoi mundësitë e pakufizuara të kësaj gjinie për t’i vënë subjektet ‘rutinë’ të jetës në qendër të pasqyrimit artistik. Sigurisht shekulli XIX nuk shpiku gjininë e tregimit të shkurtër. Rrënjët e tij shkojnë thellë e zgjaten në drurin gjenealogjik si një nga zhanret më të hershme të pranishme në botën letrare. Modele të tregimeve gjenden të ndërfutura te Odisea i eposit homerik (p.sh. rrëfimi i Eumeut, bariut të derrave) te veprat historike të Herodotit dhe vepra të tjera monumentale, si “Historia e Provonjësit të Krisur” te Don Kishoti i Servantesit. Aty tregimet qenë “të mbuluara’ apo përfshira në hijen e rëndë të gjinive të ashtuquajtuara të mëdha. Lëvrimi i hovshëm i industrisë poligrafike e veçanërisht publikimi i revistave e rriti shumë kërkesën për tregime të shkurtra si zhanër më vete. Meqë revistat hyjnë në çdo shtëpi dhe lexohen me endje si nga shtëpiaket ashtu edhe nga familjarët e çdo moshe, audienca u shumëfishua me anë këtij formati të leverdishëm dhe praktik. Në këtë kohë mjeshtërit më të mëdhenj të penës, që nga Pushkini, Balzaku, Dikensi, Tolstoi, Floberi e të tjerë shkruajnë tregime gjë që e popullarizoi gjininë edhe më shumë, pasuroi format e ndërtimit të tregimeve dhe lartësoi nivelin artistik të tij duke e bërë një zhanër të dashur për lexuesin dhe më pas të domosdoshëm për letërsinë.

Kur filloi të shkruante tregime O. Henri ekzistonte një trashëgimi e pasur e një traditë e fortë por ai me talentin dhe origjinalitetin e tij lëvroi një lloj tregimi që mund të quhet “à la O. Henri”. Ç’është e vërteta, këtë lloj tregimi, që i kanë dhënë epitete a kategorizime të ndryshme, si: “me goditje”, ‘ndriçimvetëtimë”, “fund i befasishëm”, e kanë praktikuar tregimtarë të mëdhenj para tij si Mopasani te “Gjerdani” dhe Çehovi te skicat e tij humoristike, por O. Henri, në sajë të mjeshtërisë artistike e ktheu të papriturën në veçanti të përmbajtjes. Lexuesi ‘rrëmbehet’ nga subjekti edhe kur mendon se mund ta parashikojë të papriturën që do të ndodhë në fund të tij. Megjithëse e papritura është një nga “sekretet” në ndërtimin e tregimeve, autori nuk përpiqet të befasojë në mënyrë të sforcuar. O. Henri nuk kërkon me domosdo dhe kurdoherë të arrijë rigorozisht fundin e lumtur. Përfundimi i trishtueshëm ose edhe tragjik i tregimeve është imponimi i jetës dhe për hir të së vërtetës ai e braktis “happy ending”.

O. Henri gjen një zgjidhje të veçantë e të papritur, por këtë e bën për të arritur një fund që bashkon apo shpjegon subjektin. Në pjesën më të madhe tregimet e tij e ruajnë këtë skemë dhe lexuesi pasi lexon katër-pesë syresh e mëson këtë mekanizëm por megjithatë e pret me endje zgjidhjen dhe shpesh befasohet me përfundimin. Çelësin autori e ruan si një iluzionist i talentuar. Ndonëse lexuesit i pëlqenin tregimet, kritikët e quanin shkrimtar të lehtë, që favorizonte gjetjet e papritura duke shfrytëzuar shumë rastësinë e duke krijuar përshtypjen se në jetë kontradiktat zgjidhen lehtë thuajse në mënyrë farse.

Por O. Henri i kushton rëndësi të veçantë subjektit ose me saktë fabulës apo intrigës mbi të cilën thur ngjarjen. Tipik për mënyrën e ndërtimit të subjektit është tregimi “Roman Dashurie i një Agjenti të Bursës” në të cilin çdo detaj është dhënë në funksion të idesë dhe të një përfundim sa të papritur aq edhe të gjetur, që po e përmbledh në pak rreshta. 

Një mëngjes Harvi Maksuelli hyn në zyrë i shoqëruar nga stenografistja e tij Zonjusha Lesli. Kjo nuk shkon drejt në zyrën e saj, si herët e tjera, por rri pak më gjatë afër tryezës së Maksuellit, sikur pret diçka. Pyetja qortuese e Harvit e largon. Me gjysmë zemre fillon punën, ngaqë pret dhe është e sigurt se atë ditë do ta zëvendësojnë. Në zyrë vjen stenografistja e re, por Harvi Maksuelli i kredhur gjer në grykë në punët financiare jo vetëm e përzë, por edhe habitet pse ka ardhur, duke qenë se Lesli punon shkëlqyeshëm. Por në pushimin e shkurtër të drekës, i ngacmuar nga era e jargavanit, nëpunësi i bursës shkon me vrap në tryezën e Leslit, dhe i propozon të martohet me të teksa i kërkon të falur se s’ka nge të bëjë dashuri. Stenografistja mbetet gojëhapur pastaj i rrjedhin lot – mbase ndihet e fyer – por sakaq qesh – mbase ndihet e gëzuar. Ajo i hedh dorën në qafë – sigurisht po e pranon propozimin – dhe i thotë me ëmbëlsi “Harvi i dashur, harrove? Ne u martuam mbrëmë. Dhe vumë kurorë në orën tetë.” Ç’përfundim tjetër mund të ishte kaq grotesk dhe i papritur? Agjenti i bursës ka harruar se është martuar!..

Pasi qeshim me hutimin e Harvit, fillojmë të mendojmë për dramën e vërtetë. Harvi Maksuell, me të hyrë në zyrë, humb çdo lidhje me botën e jashtme dhe jetën personale e njerëzore e kthehet në një mekanizëm, në një burmë të makinerisë gjigande financiare. Çdo mendim, forcë, a veprim është në shërbim të saj sepse siç pohon autori, “në botën e financave s’kishte vend as për ndjenjat e njeriut, as për bukurinë e natyrës.”

Heronjtë e tregimeve të O. Henrit janë të papunët, vagabondët, endacakët, fermerët, nëpunësit e vegjël të administratës, policët, artistë të talentuar por të pafat etj. Nëpërmjet protagonistëve, lexuesi përjeton shtypjen e qytetit të madh si Nju Jorku, shfrytëzimin e përditshëm dhe dëshirën për t’i ikur banditizmit në një lidhje romantike ose aventurë. Ai solli në letërsi edhe zhargonet e endacakëve dhe të pastrehëve pa i banalizuar ato me anë të shprehjeve paksa ekzotike si “tempull i stomakut” për restorantin. Një nga temat që rivjen në krijimtarinë e tij është batakçiu i vogël që bën çmos t’ua hedhë të tjerëve e në shumicën e rasteve e pëson vetë, siç ndodh tek “Etika e Derrkucëve”, “Fëmijët në Xhungël”. Me anë të ironisë, shkrimtari shfaq mirëdashje por është realist. Ndërsa fshikullon vanitetin, mburrjen, filantropinë borgjeze, me atë mënyrën e tij në dukje të shkujdesur, në thelb është prozator i pakompromis i humanizmit, dhembshurisë dhe dëshpërimit njerëzor, si te “Dhuratat e Magëve”, “Pianoja” e gjetkë.

O. Henri vdiq në moshën 47 vjeçare por krijoi një trashëgimi të hatashme letrare me 600 tregime të shkurtëra veç poezive dhe punimeve të tjera. Jeta e tij personale ishte një përzierje aventurash, dhimbjesh e kërkimesh. O. Henri është pseudonimi letrar i autorit William Sidney Porter, lindur në qytetin Grinsobro të Karolinës Veriore më 1862. Bir i një mjeku, ai mbeti jetim nga nëna në moshën tre vjeçare, dhe e la shkollën në moshën 15 vjeçare. Pesë vjet me radhë punoi në farmacinë e xhaxhait të vet. Për arsye se nuk po i ecte shëndeti u shpërngul në Teksas, ku u punësua si ndihmës në punë bujqësore, postier, llogaritar dhe pastaj si sekretar në një zyrë tokash. Më 1887 u martua e fillon të dërgojë skica të shkurtra në gazeta, nga të cilat nuk siguroi as emër, as të holla. Më 1894 bëhet botues e pronar i një reviste letrare “Rolling Stone” në Austin, Teksas, ku boton satira, pjesë humoristike dhe burleske, si edhe skica e ilustrime të tija. Veç talentit për të vizatuar, O. Henri ishte instrumentist dhe pjesëtar i korit të kishës. Ai u padit dhe u dënua për përvetësimin e një shume të hollash gjatë kohës kur kishte punuar si nëpunës banke. Çështja e fajësisë ose e pafajësisë së tij nuk arriti të sqarohej kurrë plotësisht. Për të shmangur dënimin, Porteri u arratis në Honduras për gjashtë muaj, ku krijoi shprehjen “Banana Republic” dhe mësoi pak spanjisht e gjermanisht. O. Henri u kthye vetë në Amerikë dhe iu dorëzua autoriteteve për të kryer dënimin me pesë vjet burg, që caktoi gjykata. Në Kolumbus, Ohajo, ai është i burgosur shembullor dhe meqë ishte farmacist i licensuar punoi me mjekët në spitalin e burgut. Për të ndihmuar bijën e tij të vetme fillon të shkruajë duke përdorur disa pseudonime. Kur mbaroi tregimin “Dhuratat e Magëve” nënshkruan pseudonimin me të cilin do të hynte në letërsinë amerikane dhe botërore. Në një intervistë me gazetën Nju Jork Tajms ai tregon me humor historinë e përzgjedhjes së këtij pseudonimi fatbardhë. O. Henri nuk është autori i parë që shkruan apo nis të shkruajë kryevepra nga qelia e burgut. Servantesi dhe Dostojevski janë të paktën dy nga shkrimtarët e mëdhenj që kanë punuar me krijimet e tyre më të njohura gjatë kohës kur ishin të burgosur. Pasi lirohet nga burgu dy vjet përpara kohe për sjellje të mirë, krijimtaria e tij letrare është vërtet e hovshme. Ai shpërngulet në Nju Jork ose siç e quan ai Bagdad në Subway për të qenë pranë botuesve dhe shkruan një tregim në javë për gati tri vjet për revistën New York Sunday Magazine. 

O. Henri jetoi në periudhën kur kapitalizmi amerikan po shndërrohej me shpejtësi në një fuqi imperialiste. Si shumë autorë të tjerë, ai ishte syhapët ndaj shkeljeve e nëpërkëmbjeve në shtetet e Jugut dhe kundrejt fiseve autoktone indiane. O. Henri nuk u bashkua as me ndonjë parti politike, as me ndonjë rrymë letrare. Si shumë humoristë të tjerë të mëdhenj, ai vetë qe i trishtuar dhe i vetveçuar nga shoqëria e lartë. Protesta e tij ishte protesta e një njeriu me ndjenja demokratike, e pashkëputur nga ideja se të metat e shoqërisë e kanë burimin te e keqja e natyrës njerëzore. Tregimi “Rrugët e fatit” në vëllimin më të njëjtin titull, ilustron fatalizmin e autorit i cili i besonte shumë rastësisë, që e përdor gjerësisht si mjet artistik. Për disa kritikë tregimet e tij për jetën e pjesës jugore të Amerikës dhe në fermat e Teksasit janë më të natyrshme dhe paraqesin tablo më të gjera të jetës si në vëllimin Zemra e Perëndimit (1907) në krahasim me krijimtarinë e tij ku zbulon jetën e metropolit, por vërejnë se në gjithë veprën e tij teknika e nëntekstit është e thurur me mjeshtëri dhe elegancë të rrallë. Në tregimin “Kuadratura e Rrethit” tema qendrore është gjakmarrja por nënteksti e vendos fokusin te pesha e rëndë e qytetit të madh, mospërfillja shkatërruese dhe dëshira për të gjetur një pikëmbështetje njerëzore sado të vogël. Cilësia më e spikatur e krijimeve të tij është humori. O. Henri ka një gaz të çiltër e naiv, që mënjanon banalitetet nga subjektet e tij. Krahasimet e tij origjinale bashkëvënë objektet më të largëta e më të pangjashme, si për shembull titulli i vëllimit të parë “Lakra dhe Mbretër”. Si shumë humoristë të tjerë të mëdhenj, ai vetë qe i trishtuar dhe i vetveçuar nga shoqëria e lartë. Preferonte të hynte në bujtina, të priste në radhët e të papunëve, në stolat e parqeve ku vërente kalimtarët ose rrinte me orë të tëra në hollet e hoteleve duke dëgjuar rrëfimet e udhëtarëve. Në vitet e fundit të jetës O. Henri ishte shëndetlig, i alkolizuar dhe me telashe financiare.

Krijimtarinë e tij e kanë cilësuar “enciklopedi humoristike e jetës amerikane” dhe O. Henrin e kanë quajtur “Mopasanin Amerikan”. Qëkurse lexova tregimin e parë të tij në Shqipëri kam ndjerë admirim për të si tregimtar dhe një lloj miqësie të pashpjegueshme me dikë që nuk do kisha fatin ta takoja kurrë. O. Henri vdiq në Nju Jork në qershor 1910. Unë erdha këtu në vitet ‘90. Jeta dhe rutina e përditshme e nju jorkezëve është e pranishme në çdo faqe të vëllimeve me tregime të botuara gjatë viteve të jetës në metropolin e madh si te Katër Milionë (1906) Llampa e Reduktuar (1907), Zëri i Qytetit (1908), I korruptuari Xhentil (1908), Rrugët e Fatit (1909), Mundësitë (1909), Vetëm Çështje Biznesi (1910), Rrotullorja (1910). Tri vëllime me tregime dhe shkrime të tjera u botuan pas vdekjes. Në vitin 2011 Presidenti Obama i dha falje presidenciale posthumous – një gjest simbolik – në të njëjtin vit që O. Henrit ju dedikua një pullë postale nga shërbimi postar amerikan. Edhe pse ai prehet në vendlindjen e tij në Karolinën Veriore, në Nju Jork unë pashë nga afër tablotë e jetës që kishte përshkruar O. Henri, mjerimin në mes të luksit dhe vobektësinë në mes pasurisë përrallore, si edhe protagonistët disi të romantizuar të tij si të pastrehët, lypësit, endacakët, shitëset e kioskave. Unë e pata admiruar stilin dhe humorin e O. Henrit përpara se të lexoja tregimet e tij dhe në këtë kuptim afërsia me të nuk është rastësi. Më mjafton të kujtoj proverbin e tij për sekretin e të shkruarit për të cilin natyrisht do binim dakort. “Nëse ajo që ke shkruar nuk të kënaq ty, atëherë nuk ka sesi të kënaq publikun. Por, kur je duke shkruar, harroje publikun.”  

Mid’hat Frashëri – Bibliografi më i Përkushtuar Shqiptar

by

In Memoriam Mars 25, 1880, Janine – Tetor 3, 1949 Nju Jork/

Naum Prifti/

Sikur të hartohej një listë e bibliografëve shqiptarë, jam i sigurt se vendin e parë, dua të them vendin e nderit do ta zinte Mid’hat Bej Frashëri, jo vetëm për nga kriteri i viteve kur e filloi atë veprimtari, por edhe për krijimin e një koleksioni të rrallë të veprave për Shqipërinë. Ai kishte më se 40.000 vëllime të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Ky qe pasioni i tij më i madh, të cilin e ndoqi me përkushtim gjatë gjithë jetës së tij.

Bir i një familje intelektuale nga më të shquarat, djali i atdhetarit të dëgjuar të Rilindjes Kombëtare Abdyl Frashëri, i edukuar qysh në vegjëli me frymën e atdhedashurisë, ai ia kushtoi gjithë jetën lirisë së atdheut dhe përparimit të vendit që të vihej në një radhë me kombet e tjera të Ballkanit dhe Europës. Ai u aktivizua në jetën politike shqiptare qysh në moshë të re, pra qysh në fillim të shekullit XIX kur qe njëzet vjeçar dhe e vazhdoi pa ndërprerje deri në fund të jetës së tij. Qe një nga veprimtarët e parë të Klubit të njohur të Selenikut dhe më pas nismëtar për botimin e gazetës “Liria” në Selenik, titull simbolik për gjendjen e Shqipërisë, në atë kohë kur ende nuk e kishim fituar pavarësinë.

Qysh i ri, Mid’hati gëzonte simpatinë dhe respektin e intelektualëve shqiptarë të kohës çka vërtetohet nga fakti se atij iu besua detyra e lartë Kryetar i Kongresit të Manastirit, i njohur ndryshe si kongresi për hartimin e alfabetit të shqipes. Po atje ai u zgjodh edhe nënkryetar i Komisionit për hartimin e alfabetit, kryetar i të cilit qe i mirënjohuri At Gjergj Fishta. Në atë kohë Mid’hati qe djalë njëzetetetë vjeçar. Edhe pse Kongresi miratoi njëkohësisht, si akt kompromisi, edhe alfabetin e Stambollit, krahas atij që kemi sot, prioritet fitoi alfabeti latin për shkak se qe më i lehtë, më i përdorshëm dhe gërmat e tij gjendeshin kudo.

Mid’hat Frashëri qe një nga firmëtarët e Deklaratës së Pavarësisë, që u shpall në Vlorë nga Ismail Qemali më 28 Nëntor 1912, por ky akt u mbajt fshehur për një kohë të gjatë nga regjimi komunist për arsye politike. Më 1962 kur u festua 50 vjetori i Pavarësisë, redaksia e revistës “YLLI” ku punoja unë, pati idenë e mirë të botonte deklaratën origjinale tok me firmat e delegatëve. Më kujtohet fare mirë truku që përdori redaksia për të fshehur emrin e Mid’hat Frashërit dhe të Lef Nosit nga lexuesit. Mbi firmën e M. Frashërit u vendos stema e revistës “Ylli”, ndërsa firma e Lef Nosit u mbulua nga klisheja ku vihej numri dhe data e revistës. Kështu deklarata u botua e cunguar, për të fshehur emrat e atyre që u vrisnin sytë udhëheqësve komunistë.

Mid’hat Frashëri udhëtoi në Zvicër më 1915 dhe po atë vit botoi në Sofje librin “Letra mbi një udhëtim në Svicër.” Më shumë se mbresa udhëtimi, libri qe një promemorie që t’i nxiste bashkatdhetarët ta kthenin Shqipërinë në një Zvicër të dytë, për shkak të përngjasimit të terrenit fizik dhe demografisë. Kjo ëndërr, apo ky ideal vazhdon të gjallojë edhe sot.

Veprimtaria letrare e Mid’hat Frashërit është mjaft e pasur dhe e larmishme mbasi përfshin fusha të ndryshme. Përmendim midis tyre një biografi modeste për Naim Frashërin, të cilën kam patur fatin ta lexoj, novelat e tij “Hi dhe Shpuzë,” studime sociopolitike dhe etnike. Mid’hat Frashëri është ndër të parët autorë shqiptarë që kupton problemin se të drejtat e shqiptarëve mbrohen me gjuhët e njohura, prandaj i vihet punës dhe shkruan e boton frëngjisht më 1915 “L’affaire de l”Epire” (Çështja e Epirit) e po në atë vit 1915 “La population de l’Epire,” (Popullsia e Epirit) ku thekson se Epiri kryesisht banohet nga shqiptarët. Më 1919 botoi librin “Les Albanais chez eux et a l’etranger” (Shqiptarët mes veti dhe në vend të huaj) ku vë në dukje ngulimet shqiptare në vende të ndryshme.

Në fushën e përkthimeve nga letërsia e huaj Mid’hat Frasheri ka lënë disa kryevepra si “Guillame Tell” (Guljelm Tell) e Lamartinit, romani i dëgjuar i Daniel Defosë “Robinson Crusoe” (Robinson Kruzo), “Bëje të mirën pa hidhe në det” të autorit gjerman Franc Hofman, si dhe novelën “Shkurtabiqi i verdhë” të cilën e kam lexuar kur isha i ri dhe vonë e mora vesh se ishte përkthim i tij. Veç tyre, ai ka përkthyer edhe vepra shkencore si “Psikologjia e edukatës.” Për shkrimet publicistike në gazetat e revistat shqiptare të kohës, ai ka përdorur disa pseudonime, nga të cilat më i njohuri është Lumo Skëndo, më pak i dëgjuar Mali Kokojka dhe thuajse i panjohur Ismail Mulosmani.

Pasioni më i madh i Mid’hat Frashërit të cilit iu përkushtua me shpirt e zemër ka qenë bibliofilia, dashuria për librin. I nisur nga qëllime fisnike të shtinte në dorë çdo libër ku përmendej Iliria, Shqipëria e lashtë dhe e re, ku viheshin në dukje zakonet, gjuha, foklori, bukuria e natyrës, me një fjalë universi shqiptar. Ai dëshiron t’i dhurojë një penë të artë studiueses engleze zonjës Edith Durham, si shenjë respekti e mirënjohje për botimet e shkrimet e saj nga viset e ndryshme të Shqipërisë.

Njohja e disa gjuhëve të lindjes dhe perëndimit i dha mundësi Mid’hat Frashërit të lexonte autorët antikë, ata të Mesjetës si edhe autorët modern, për të ditur çdo gjë në lidhje me Shqipërinë, për ta njohur sa më mirë dhe për t’ia bërë të njohur botës mbarë të vërtetën rreth vendit tonë, larg përçudnimeve e shtrembërimeve të autorëve shovinistë. Librat ishin për të objektet më të çmuara, prandaj hapi në Tiranë librarinë Lumo Skëndo, e cila në kuptimin e mirëfilltë të fjalës ishte një klub intelektualësh me ide përparimtare.

Fati i njeriut shpesh herë është tekanjoz. Në vjeshtën e vitit 1944, Md’hat Frashëri u largua nga Shqipëria, pasi jeta e tij u rrezikua nga vërshimi i forcave të Lëvizjes Nacional Çlirimtare. Shtëpia e tij, biblioteka dhe gjithë pasuria e tij u sekuestruan nga pushteti popullor. Meqë shtëpia e tij nuk ruhej, as librat dhe as dokumentet nuk u inventarizuan. Ata persona që e dinin vlerën e tyre morën ç’deshën. Gjatë një vizite miqësore tok me Gaqo Bushakën në shtëpinë e shkrimtarit Zihni Sako, ai midis të tjerash na tha se tryezën e punës e kishte marrë nga studioja e Lumos Skëndos. Besoj se trashëgimtarët e Zihniut duhet ta kenë ende në shtëpine e tyre. Dihet se 40.000 vëllime të tij i mori Biblioteka Kombëtare, duke pasuruar ndjeshëm fondin e saj, me libra të rrallë dhe me vepra të shquara albanologjike. Sot e mot ato janë dëshmi e shkëlqyer e punës së bibliofilit të pasionuar, Mid’hat Frashëri, pinjoll i derës fisnike të frashërllinjve.

*Mbajtur me rastin e 65 vjetorit të vdekjes se Mid’hat Frasherit, botohet me disa redaktime

POETI I PËRVUAJTUR LIRIK – DHORI QIRIAZI

by

In Memoriam (3 janar 1933 – 2 tetor 2009)/

Naum Prifti

Dhori dhe unë ishim nxënës në shkollën Unike të Ersekës. Për shkak të moshës, ai ishte një klasë më poshte se unë, por ne u miqësuam shpejt si bashkëpunëtorë të gazetës së murit të shkollës. Si unë edhe ai vinte çdo ditë nga fshati dhe kthehej pasditeve në shtëpi, në Lëngëzë, një emër krejt shqiptar i një fshati aq të vogël, sa vështirë të gjeje tjetër në Kolonjë. Kishte vetëm tetë a nëntë shtëpi, anash Virkës, një përroi të thellë, ujët e të cilit nuk shteronte kurrë. Shtëpitë ishin në anën veriore që e rrihte dielli dhe po në atë faqe ndodheshin edhe pronat e banoreve, livadhet, arat e kopshtet, pemët dhe kullotat. Lëngëza ishte gjysmë ore nga Erseka ndërsa fshati im, Rehova ishte pak më afër, gati njëzet minuta. Për ne të dy vajtja në shkollë ishte si shëtitje, ndërsa nxënës të tjerë vinin nga dy-tri orë larg çdo ditë, vetëm nga dëshira për të vazhduar shkollën. Qysh në fillim më la mbresë të veçantë bukurshkrimi i Dhorit, një kaligrafi e përkryer, që rrëfente njëherësh kujdesin dhe karakterin e tij, si edhe dashurinë për të bukurën. Dorëshkrimet e tij ngjanin si qendisma, të praruara nga shkronja të rregullta e të bukura, të rradhitura pak sipër vijës fundore.

Edhe pasi kreva shkollën unike, lidhjet me Dhorin i vazhdova me anë të letrave. Ne kishim korrespondencë edhe kur ai shkoi në gjimnazin e Shkodrës. Të dy hymë shpejt në letërsi në vitet ’50, me plejadën e njohur, Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Agim Shehu; natyrisht rrugën e nisën edhe plot të rinj të tjerë, shumë prej të cilëve mbetën rrugës. Lirizmi i Dhorit buronte natyrshëm qysh në vëllimin e parë, “Kur zemra rreh së pari,” (1958). Edhe sot më kujtohen vargjet e një vjershe për trokitjen e vjeshtës në anët tona.

Fluturoi një varg me pata,

Mbi zabelet kodrinore,

Ah ju pata, ah ju pata,

Sollët erë prej dëbore…

Si fëmijë ndiqnim fluturimin e koordinuar verijug të këtyre shpendëve nga fillimi i nëntorit dhe e dinim se paralajmëronte stinën e dimrit kur majat e Gramozit do nisnin të vinin kësulën e bardhë të dëborës, por askush nuk e kishte përcjell imazhin me atë lloj përshkrimi në vargje. I tërhequr nga bukuria e tyre, i futa edhe në dramën time fatkeqe “Rrethimi i Bardhë”. Kjo vepër jetëshkurtër u godit direkt nga Enver Hoxha, i cili e mori si kritikë personale.

Lirika dhe Diktatura

Pas diplomimit nga Fakulteti i Gjuhës dhe Letërsisë në Tiranë, Dhori u emërua mësues në gjimnazin e Ersekës. Ai u gëzua se do të ishte pranë mamasë, që mezi e priste se e kishte djalë të vetëm, dhe se do të jepte mësim po në atë shkollë ku ishte edukuar. Shkolla 8-vjeçare asokohe qe graduar gjimnaz dhe titulli profesor qe joshës. Por unë besoj se, për ironi, në çdo cep të atdheut ta kishin hedhur, nuk do të vuante aq shumë sa hoqi në vendlindjen e tij. Edhe pse ishte mësues gjimnazi, Dhorit ia refuzuan strehimin në qytet, për shkak të një udhëzimi idiot sipas të cilit atyre që jetonin në një rreze 5 kilometra nga qyteti nuk u takonte strehim. Ata duhet të vejevinin nga fshatrat e tyre në Ersekë, ndërsa shoferëve të zyrtarëve u jepej menjëherë strehim se shefat i donin pranë, në gatishmëri, sa herë u duhej makina. U deshën shumë vjet që Dhorit t’i jepnin një garsonierë ku jetoi tok me nënën e tij, deri sa u largua për në Tiranë në mesin e viteve ’90. Edhe pse i takonin ligjërisht dy dhoma e një guzhinë, strehimi nuk ia dha, madje Komiteti kurrë nuk ia njohu të drejtën të gëzonte një dhomë si shkrimtar i njohur e poet, ashtu si shumë artistëve të tjerë. Kolonja, djepi i Rilindjes Kombëtare me plot figura të shquara, që nga Papa Kristo Negovani, Petro Nini Luarasi, Shahin Kolonja, Themistokli e Telemak Germenji, Sali Butka, Zalo Prodani e plot të tjerë, qeverisej nga njerëz mendjengushtë e dogmatikë, për të cilët kultura ishte e huaj. Shefat e Kolonjës s’kishin pikë dashurie për artin e respektivisht edhe për artistët. Dhori Qiriazin e thërrisnin vetëm kur afronte koha e Festivalit Folkloristik të Gjirokastrës, sepse atëherë duhet të redaktonte tekstet dhe madje disa herë të shkruante vargje popullore pa emër, sikurse qe traditë.

Dhori ishte poet lirik i lindur, i dashuruar me natyrën, me çdo gjë të bukur e njerëzore, por prirja e tij asaj kohe binte pak ndesh me frymën e poezisë militante të kohës, prandaj dashamirët e këshilluan ta ndryshonte paksa drejtimin. Dhori shkrojti poemën “Ushtari,” po edhe aty ai i mbeti besnik vetvetes. Ushtari i tij është aq njerëzor me ndjenja e mendime, një shpirt njeriu që i do të tjerët me thjeshtësi e sinqeritet. Për fat poemën e pëlqyen dhe atij i ranë veshët rehat për disa kohë.

Taksiratet e tij filluan nga një rast fatkeq për të cilin kurrsesi nuk mund të fajësohej. Shumë vonë e kam marr vesh shkakun ose më mirë pretekstin pse autoritetet e rrethit e luftonin Dhorin, e mënjanonin, e përçmonin. Në vitet e parë të çlirimit daiu i tij vrau për motive të ulta një bashkëfshatar dhe për t’ i shpëtuar dënimit, u arratis në Greqi. Refreni: “Ka një dajë të arratisur,” u bë shkak që Dhorin ta shihnin shtrembër, si të prekur, si të deklasuar, pavarësisht se një çunak 12-13 vjeçar as mund ta nxiste dajën, as mund ta pengonte për krimin. I ati i Dhorit kishte emigruar në Australi, që para lufte, më 1938, duke e lënë 5-vjeçar, por kjo nuk qe ndonjë mëkat, sikurse besojnë disa shokë të tij, se kurbeti qe krejt i zakonshëm për shumë familje kolonjare. Shtetet më të preferuara pas viteve ’20 qenë Amerika, Argjentina dhe Australia dhe babai i tij shkoi në Australi pas ndonjë miku a të njohuri që i pagoi rrugën dhe i siguroi punë.

Banesa

Sa herë vija në Ersekë me shërbim ose me lejë, Dhori më ftonte në shtëpi. Mamaja e tij na i sillte ushqimet me tabaka në studion e Dhorit, që shërbente njëkohësisht edhe si dhomë gjumi. Sa herë e përfytyroj, më del përpara një grua e qeshur, e dashur, shpirtmirë, gjithmonë buzëgaz. Me sa duket asaj i ngjante Dhori nga karakteri. Ajo zuri punë në repartin e qilimave, si shumë gra e vajza të tjera. Të djelave dhe ditëve të pushimit në behar shkonte mblidhte sherbelë dhe gollogunga, (kokrra dëllinjash) në pllajat e Kolonjës, të cilat pasi i thante, ia shiste repartit të bimëve mjekësore. Dhori e qortonte të mos mundohej se nuk kishin mbetur për ato pak të holla, por ajo s’e dëgjonte. “Po pse, kur venë shoqet e mia, pse të mos vete dhe unë? Edhe në fshat unë prashisja, korrja, vaditja, mbaja lopën dhëntë…” Garsoniera e tij ishte shumë e ngushtë, por Dhori shpirtmadh e duronte me përvujtni denigrimin, duke e qetësuar veten se edhe kështu kishte mundësi të shkruante poezi e të përkthente. Disa herë unë e ftova për drekë në Rehovë dhe pas buke delnin të dy nga zalli i Ramjes. Më kujtohet se Dhori e pëlqente veçanërisht pllajën e Gramozit, të cilën e krahasonte me një ballkon prej nga soditej bukuria e perëndimit të diellit në malet e Radomit, që mbyllnin luginën nga ana perëndimore. Për Dhorin që jetonte në një gropë pa horizont, kjo pamje qe shlodhëse e frymëzuese. Rrinim bashkë duke soditur diellin e duke biseduar lirisht për çdo temë, për letërsi e politikë pa patur druajtje nga shoshoqi.

Perkthimet

Poeti më i preferuar i tij qe Bërnsi, prandaj i hyri me pasion përkthimit të poezive të liricistit skocez, tek vargjet e të cilit gjente ngjashmëri midis Skocisë dhe Shqipërisë. Më 1998 botoi librin “Poezi” nga Robert Bërnsi. Për fat u gjetën kritikë të huaj që e çmuan punën e tij. Në vitin 2003 qyteti Irvin në Skoci e zgjodhi anëtar të përjetshëm të “Irvine Burns Club,” nder të cilin e meriton plotësisht. Dhori Qiriazi përktheu disa kryevepra nga letërsia botërore. Ai zotëronte mjaft mirë rusishten të cilën e kishte mësuar në fakultet, ndërsa anglishten e mësoi nga etja të zgjeronte kulturën e tij.

Intrigat e Autoriteteve

Do të sjell një shembull për të treguar sa e urrenin autoritetet lokale dhe sa keq e trajtonin. Për ta larguar nga qyteti, sepse pamja e poetit u vriste sytë, e transferojnë në fshat, nga profesor gjimnazi mësues në një shkollë tetëvjeçare. Ishte një goditje e rëndë për prestigjin dhe autoritetin e tij. Dhori e duroi, nuk kishte ç’të bënte. Por edhe transferimi në fshat nuk u mjaftonte skifterëve të Degës së Brendshme. Ata mtonin ta fusnin në burg, ndaj shpikën një skandal të shëmtuar. Mësuesi i urtë, shembull i sjelljes korrekte dhe i maturisë, u akuzua se kishte goditur një nxënës në klasë, sa atij i kishte kulluar gjaku çurg. Skandali u përhap menjëherë dhe vazhdonte histerizmi për ta denoncuar, gjykuar e për ta dënuar. Mirëpo ata që e njihnin karakterin e Dhorit, sapo e dëgjonin “lajmin” rrudhnin buzët, madje hapur pohonin se ajo qe intrigë e kurdisur kundër tij. Dhori nuk vriste një mizë, jo të godiste nxënësit me grushte. Skandali u shua pak nga pak si një re që davaritet në qiell pa lënë gjurmë.

Dhori Qiriazi qe shpirt njeriu me nxënësit madje dhe me ata me korrespondencë që i shihte njëherë në vit, vetëm kur vinin për konsultime a jepnin provime. Në një nga vizitat e mia në muajin maj a qershor më tha të shkonin bashkë në gjimnaz se dikush kishte për të dhënë provim. Gjimnazi qe shumë afër dhe unë e shoqërova me dëshirë. U futëm në klasë, pasi regjistroi emrin e nxënësit, një oficer i ri, Dhori e luti të merrte një pyetje nga letrat që hapi mbi tryezë. Oficeri mori tezën dhe u hoq mënjanë të përgatitej. Dhori më tha të delnim pak jashtë dhe ne dolëm në oborr. Oficeri mbeti vetëm, çka qe kundër rregullores. I kujtova Dhorit se tani oficeri mund të kopjonte dhe ai ma ktheu: “Po unë prandaj dola, ta lë të lirë të kopjojë sa të dojë, se dhe ashtu nuk e di a mund të kalojë.”

Kur Dhori i kërkoi të atit t’i dërgonte një makinë shkrimi që të mos mundohej nëpër zyra duke iu lutur të tjerëve të daktilografonte krijimet e tij, ai zgjodhi një makinë shkrimi të mirë, dhe ia dërgoi nga Australia. Pakoja arriti në Ersekë, por ngjalli zilinë e autoriteteve të rrethit. Në mënyrën më të paskrupullt i thanë se nuk mund t’ia jepnin mbasi qe mjet propagande. Dhori paraqiti argumente se shteti u kishte falur shkrimtarëve makina shkrimi si mjete pune, herë si shpërblime të konkurseve e herë me çmime modeste. Ai u tha se qe gati ta paguante doganën, sa të ishte, veç ta merrte dhuratën nga babai. Nuk e dëgjuan. Makina e shkrimit u rekuizua paturpësisht dhe as dihet ku përfundoi dhe kush e përvetësoi. Dhori as nuk mori mundimin të ankohej, se e dinte që ishte e kotë. Kohë pas kohe ai dhe nëna merrnin edhe ndonjë ndihmë nga mërgimtari i largët, por regjimi e mbante artificialisht ulët vlerën e dollarit amerikan, dhe atë të dollarit australian akoma dhe më ulët, prandaj të hollat që u dërgonte babai s’kishin duk dhe treteshin shumë shpejt.

Babai

Më 1957 im atë u riatdhesua nga Amerika, për shkak se mjeku e këshilloi të kthehej në vendlindje. Mendohej se klima e vendlindjes qe rigjeneruesi më i mirë për shëndetin e të mërguarve. Më kujtohet sa u gëzua mamaja e Dhorit kur e mësoi lajmin. Ajo më tha: “Bëri mirë yt atë që u kthye pranë familjes… Edhe ai imi kot rri atje tani.” Mirëpo fati s’deshi që ajo ta shihte sërish bashkëshortin e saj dhe as Dhori babain e tij. Ai e mblodhi mendjen të kthehej në atdhe, për shkak të mallit për familjen dhe të moshës, sikurse u shkruante në letër. E prisnin me ngazëllim, por kur po gatitej të nisej, e zuri një sëmundje e rëndë dhe vdiq në spital. Ikën dhe kursimet e pakta që kishte mbledhur gjatë viteve. As që dihet kush e si i përvetësoi. U përfol se të hollat shkuan për mjekime e për shpenzime funerali. Dhimbja e tyre nuk qe për paratë, por u mbeti merak që s’mundën të çmalleshin e ta shihnin edhe njëherë.

Dasma

Ismail Kadareja dhe Dritëroi qenë shokët e tij më të ngushtë. Ata e donin dhe disa herë ndërhynë pranë autoriteteve, sikurse dëshmohet edhe nga një letër e Ismailit, dërguar Hekuran Isait, që ta lejonte Dhorin të vizitonte babain në Australi, me shpenzimet e tij, mirëpo qenë përpjekje të pasuksesshme. Mur i pakapërcyeshëm qenë zyrtarët e Kolonjës. Dhori u fejua me një arsimtare nga Kolonja dhe për dasmën ftoi plot shokë e miq, shkrimtarë e artistë nga Tirana dhe qytete të tjera. Më kujtohet se për të shkuar në dasmën e tij Ismail Kadareja, Helena, e shoqja e tij, dhe unë udhëtuam me automjetin e Lidhjes se Shkrimtarëve. Dhori sa nuk fluturonte nga gëzimi. Vizita jonë e nderonte në sy të miqve dhe ca më shumë të kundërshtarëve. Dasma u bë sipas ritit tradicional, me valle, këngë e dolli. E joshur nga bukura koreografike e tyre, Helena u ngrit dhe u fut në një valle kolonjare. Disi e habitur me veten e saj që ia doli mbanë me sukses, se kurrë s’kishte hedhur popullore, tha se ndihej e lumtur. Dhori ishte mirënjohës për ardhjen tonë në dasmë. Do të kishin ardhur edhe më shumë kolegë, por për çudi rruga e Kolonjës u dukej tepër e gjatë dhe e mërzitshme, edhe pse ishte vetëm 45 km. larg nga Korça, vetëm një orë e gjysmë me makinë. Pas diktaturës, Dhori shkroi disa artikuj te “Zëri i Popullit” për tema të kulturës dhe artit. Më inatosi ky veprim aq sa isha gati ta qortoja, por pastaj e kuptova se ai donte t’u thoshte partiakëve se kot e kishin luftuar, mënjanuar dhe goditur, mbasi ai ishte ashtu si kishte qenë, krijues i ndershëm e i palodhshëm. Goditjen e fundit e mori nga Kolonja kur u shpërngul në Tiranë, pranë fëmijëve që vazhdonin shkollat e larta. Dikush ia okupoi shtëpinë duke e shqyer derën dhe iu deshën gjithë ato përpjekje, gjyqe pas gjyqesh, e para për avokatët, që të rifitonte të drejtën e tij ligjore.

Kurora për Dhori Qiriazin

Dhori ishte natyrë e qetë, po njeri me energji të pashterura dhe etikë pune të rrallë. Gjithë jetën krijoi në heshtje, pa u merakosur për çmime, nderime e shpërblime. Përditë vinte në sallën shkencore të Bibliotekës Kombëtare dhe atje punonte me ngulm për veprat e tij origjinale, përkthime, ose studime. Dhori i fali letërsisë shqipe disa kryevepra të letërsisë botërore si dramën “Kufoma e gjallë” të Tolstoit, poezi nga Bërnsi, “Gjauri” dhe “I burgosuri i Shilonit” nga Bajroni, “Libri i Këngëve” nga Petrarka, “Sheshi i Shatrivanit” nga S. Kuazimodo, poemën e Nekrasosvit “Kush jeton mirë në Rusi,” e cila më dukej si aluzion për gjendjen në Shqipëri, edhe një libër studimor për përhapjen e Krishtërimit në Shqipëri. Dhori Qiriazi punoi gjithë jetën me përkushtim, duke lënë pas kujtime të mira dhe krijimtari të vyer, të cilat janë si kurorat që nuk vyshken kurrë.

.

Foto Arkiva Naum Prifti

1. Naum Prifti, Dhori Qiriazi, Dhimiter Lula, Erseke 1964

2. Dhori Qiriazi, Fatos Arapi, Nasi Lera, Naum Prifti, Tirane vitet ‘70

3. Kostaq Kosta, Naum Prifti, Dhori Qiriazi, Erseke 1964

4. Naum Prifti, Dhori Qiriazi, Erseke 1964

DRAMA PERPARA TREGIMIT

by

Naum Prifti/

Unë kam debutuar në gjininë e dramaturgjisë në moshën 13 vjeçare, shumë vite përpara se të shkruaja tregimin e parë.

Vendlindja ime është një krahinë e largët rrëzë malit të Gramozit. Aty zanatet kryesore ishin ndërtimtaria dhe punët bujqësore e blegtorale. Mirëpo nga viti 1945 teatri erdhi në Rehove nëpërmjet grupeve amatore të reparteve ushtrarake. Ata vinin nga Erseka për të dhënë shfaqje, kryesisht skeçe humoristike e ndonjë komedi të shkurtër ose të shkurtuar prej tyre. Ne nuk ishim në gjendje të gjykonim për nivelin e shfaqeve, por na pëlqenin këto forma të artit që na bënin të qeshnim dhe na argëtonin. Pas largimit të trupës, ne si fëmijë e zgjatnim kënaqësinë duke përsëritur episode ose replika nga dialogjet e shfaqes.

Deri atëherë unë kisha shkruar gjithë–gjithë një vjershë, të cilën ua kisha recituar shokëve të mi. Ata qenë habitur paksa që atë e kisha “hapur” unë. Më shumë se krijimi origjinal mua më tërhoqi interpretimi para grupit dhe recitimi, ngritja e ulja e zërit, shpejtësia apo ngadalësimi e më në fund duartrokitjet. I nxitur nga shfaqjet e teatrit që vinin në fshat më hipi dëshira të shkruaja një skeç humoristik për ngrindjen midis një fshatari e një mullixhiu. Mullirin e njihja mire se ne kishim pronësi njërin prej tyre dhe aty mund të gjeja me lehtësi material jetësor apo të sajuar. Por vënien në skenë të skeçit tim të parë nuk e kam harruar jo se ishte shkruar mjeshtërisht, por për incidentin që ndodhi në premierën e tij. Shtëpia jonë kishte oborrë nga tri anë të saj që e lehtësonte, për mua dhe moshatarët, ndërtimin e një “skene” pa penguar punët e të rriturve. Skena ndahej nga publiku me një çarçafë të nderur mbi litarë. Dhe kuptohet se ngritja e çarçafit sinjalizonte fillimin e shfaqjes.

Konflikti i pjesës shpërthente për një qeskë misri të pabluar dhe tonet e sharjeve vinin duke u ngritur derisa personazhet kacafyteshin në lojë skenike. Mirëpo Llambi i Andresë, në rolin e grindavecit, mori zjarr gjatë shfaqjes. Ai doli nga teksti dhe filloi ta shante partnerin me fjalët më të ndyra, ashtu siç shaheshim me njëri tjetrin kur ziheshim. Nga ato sharje të rënda, “mullixhiu” u egërsua aq sa e përfshiu Llambin për mesi dhe e shtriu për tokë. Kacafytja qe reale e në fillim u pëlqye shumë nga “spektatorët” veçse shpejt u kuptua që goditjet e grushtat ishin të vërteta dhe prandaj u desh të ndërhyhej për t’i ndarë. Nuk qe nevoja të mbylleshin çarçafët që shërbenin si perde sepse në anën e “sallës” nuk mbeti askush. Të gjithë spektatorët u bënë pjesëtarë të asaj skene boksi pa improvizim. Skeçi u harrua, po finalja e tij kurrë.

Episodi i ardhshëm ishte në fund të vitit shkollor 1947 kur dhamë komedinë e Çehovit “Ariu”. Unë kisha një rol shumë të vogël. Regjisori ynë, mësues Mistoja, kishte vërë re se unë shtoja fjalë te miat gjatë provave, prandaj me porositi disa herë të mos e përsërisa gabimin në shfaqen para publikut. Me gjithë respektin për mësuesin, nuk munda t’i rezistoja tundimit tim të brendshëm prandaj e thashë para publikut replikën time të zgjedhur. Kur partneri sipas tekstit më pyeti  “Vdiq? Po si ngjau?, unë iu përgjigja: “Më duket se harroi të merrte frymë.” Për fat të mirë në sallë shpërthyen të qeshura dhe suksesi e zbuti zemërimin e mësuesit. 

Në librat e pakta që kishim në shtëpi asokohe, ndikim të veçantë për edukimin e shijeve letrare të mia në moshë të hershme, pati antologjia “Shkrimtarë Shqiptarë” – Pjesa I. Aty lexova pjesë të zgjedhura nga letërsia shqipe. Antologjia e hartuar nga Ernest Koliqi, Filip Fishta e Namik Resuli është një nga tekstet më të mira për shkollat e mesme sepse autorët kishin njohuri të gjera dhe si intelektualë të shkolluar në universitetet më të mira kishin ditur çfarë të zgjidhnin. Më kujtohet se unë lexoja vetëm fragmentet letrare, pjesët në prozë e poezi, kurse jetëshkrimin e autorëve e kaloja sikur të ishte në gjuhë të huaj dhe sikur të gjitha ishin shkruar nga e njëjta dorë. Vetëm pas një viti, kur fillova të lexoja romane, nisa t’i kushtoja vëmendje çdo libri si krijim i veçantë i autorit. Nga antologjia mbaj mend se më ka pëlqyer poema e V. Prenushit për një vajzë që qendiste një flamur me shqiponjë dhe kur e ëma e pyeste pse po qante, vajza përgjigjej: “Nanë, dashnia më ka molisë, prandaj kjaj o tue qëndisë,” më magjepste Kënga e Tretë e Lahutës së Malësisë “Preja” nga Gjergj Fishta, ku Oso Kuka pas dëgjon kujen e motrës vajtore për Vraninasin Avdi Hisa, “i u ba vlla” atij “me i a këthye nderën Shqipnis” “kundra gjaksorëve malazez”, mrekullohesha nga Kënga e 11 “Marash Uçi” dhe një copë letrare “Te kroni” të cilës ia kam harruar poetin.

Më ishte ngulitur një shprehje “prefli bisha!” të cilën e kisha shënuar me bojë mbi kapak që ta gjeja lehtë numrin e faqes ku ndodhej. Tingellimi i mallkimit gegërisht (të preftë bisha) më dukej mahnitës ende pa ia ditur kuptimin. Dhe nga ajo kohë kam mbledhur dhe qëmtuar shprehje popullore dhe fjalë të vjetra si në gjuhën e folur ashtu edhe nga folklori shqiptar. Në antologji ishte edhe një fragment i komedisë  “14 vjeç dhëndër” i Çajupit, pjesa e dialogut mes bashkëshortëve për të martuar djalin e tyre e për t’i zgjedhur nusen. Ndërsa bisedonim me shokët se çfarë mund të vinim në skenë, unë u rekomandova komedinë e Çajupit se ajo të shkrinte në gaz. Mitraqi dhe Kristoja që e lexuan njëri pas tjetrit, e pëlqyen mendimin tim, por me të drejtë vërejtën se komedisë i mungonte një pjesë dhe nuk merrej vesh si përfundonte. Atëherë unë mora përsipër ta ‘plotësoja’ boshllëkun duke shkruar vazhdimin e ngjarjes dhe përfundimin e saj. Shokët e pritën me kënaqësi të madhe propozimin tim. Nuk di çfarë shkruajta në vargje, se shkrimi kaloi dorë më dorë dhe dorëshkrimi nuk dihet ku përfundoi. Sot jam shumë kureshtar të di se çfarë shkrova në atë moshë  të njomë. Nuk e di sa afër apo sa larg isha nga subjekti i komedisë së Çajupit por e di se si shkrimtar profesionist kurrë nuk do ta kisha atë guxim që pata si adoleshent. Gjatë viteve të krjimtarisë sime letrare kam vërejtur se si amatorët dhe injorantët bëjnë tentativa të paimagjinueshme ngaqë nuk e kanë konceptin e vlerës së artit. Komedia jonë nuk e vu në skenë mbasi atë vjeshtë filluam shkollën unike në Ersekë. Nga njëra anë mësimet u shtuan ndërsa koha u kufizua dhe nga ana tjetër shkolla kishte programin e saj artistik.

Ne një vëllim me tregime nga Aleksei Tolstoit, që atehere sapo ishte përkthyer në shqip, u mahnita nga tregimi “Karakteri rus”. Besnikëria e vajzes ruse pas të fejuarit përkonte me psikologjinë tonë, prandaj mendova se duhej dramatizuar. Sot, që kam një përvojë të gjatë dramaturgjike, nuk do të guxoja kurrë t’i futesha një ndërmarrjeje të tillë. Kurse atëherë m’u duk shumë i lehtë konvertimi. Duhet të them se guximi i amatorëve meriton vendin e vet në art pavarësisht nga arritjet artistike. E planifikuam ta vinim në skenë me klasën tonë të shkollës unike. Drejtori e pëlqeu por rekomandoi që dorëshkrimin ta dorëzonim në zyrat e Frontit Demokratik, që ta shihnin edhe ata. Kërkesa më ra si një dush i ftohtë. Pse duhet ta shihnin njerëz jashtë shkollës? Nuk besonin ata në ndeshmërinë time? E ndjeva veten të fyer që dikush donte të mbikëqyrte nëse u kisha qëndruar besnik ideve të shkrimtarit sovjetik. Isha i ri për të kuptuar se partia kishte vendosur censurë mbi shfaqjet dhe e kundërshtova sugjerimin e tij. Drejtori e mbylli bisedën me fjalinë: “Kështu janë rregullat!” E dorëzuam dorëshkrimin në zyrat e Frontit dhe miratimi na erdhi shpejt, po mbëkqyrja më la një shije të hidhur që nuk e harrova kurrë.

Gjatë viteve të studimit në Politeknikumin Mjekësor, mbaj mend se erdhi aktorja Esma Agolli për ngritjen e grupit teatral të shkollës. Për herë të parë shihja një aktore të gjallë, prandaj dëgjoja i mahnitur mendimet e saj për teatrin. Fillova të ëndërroj se më kishte ardhur radha të ngjitem në një skenë të kryeqytetit mbase me ndonjë rol të denjë për talentin tim të pareklamuar si aktor në pjesët skenike në Rehovë apo Ersekë. Mirëpo pas mbledhjes së parë, grupi u shkri pa ardhur vera dhe aktorja e vërtetë nuk u duk më.

Aty më duket se u tehasën edhe ëndërrimet e mia për karrierë skenike por pasioni për artin teatral dhe filmik mbeti i pashuar.