Luan Rama/

Ndryshe nga shumë anglosaksonë që e bënë Parisin dhe Francën si një atdhe të tyre të dytë, Samuel Beckett (Beket), ky irlandez i lindur në periferi të Dublin-it erdhi fillimthi më shumë për të shpëtuar nga jeta monotone në familjen e tij protestane ku nëna dhe i ati ziheshin parreshtur. Kjo i krijonte një gjendje të padurueshme dhe ai u largua nga ta. Atëherë vendi më i parapëlqyer ishte Franca, Parisi me jetën libertine dhe komunitetin e madh anglosakson që jetonte tashmë që në fillim të shekullit. Meqë ishte letrar nuk kishte vend më të mirë se Franca për të jetuar dhe krijuar.

Kur erdhi në Paris menjëherë u takua me James Joyce dhe Silvia Beach në librarinë e saj «Shakespeare and Company» duke frekuentuar njëkohësisht rrethet letrare parisiane me një potpuri stilesh, shkollash, rrymash dhe individualitetesh nga me origjinalet. Atë kohë Beckett adhuronte Dante, Proust, Descartes… Në fillim do të jepte mësime në gjuhën angleze si lektor në “Ecole Normale Superiuère” kohë kur nisi të merrej me sport, të luante tenis apo rugby me ekipin e Shkollës Normale. Më pas u kthye në Dublin dhe përsëri, disa vite më vonë mori rrugën drejt Parisit të cilin s’do ta braktiste më, duke u vendosur fillimisht në Hôtel Liberia, në Rue de la Grande Chaumière në Montparnasse. Ishte koha e shkrimeve të para kur i entusiazmuar nga Joyce hyri në botën letrare. Eseja e parë që shkroi ishte Dante… Bruno. Vico… Joyce për çka Joyce e përshëndeti si një letrar me të ardhme. Një nga aventurat e para në Francë ishte një udhëtim nëpër kështjellat e Francës, nëpër Loire, çka padyshim e ka mbushur me shumë dashuri për këtë vend.

Shpesh e kujtonte atë kohë kur me një letër shkruar nga xhaxhai i tij shkoi të takonte James Joyce. “Ishte një takim shumë miqësor”, do të kujtonte Beckett. Shumë shpejt dy irlandezët u miqësuan dhe takoheshin shpesh duke diskutuar rreth letërsisë dhe filozofisë. Becket u bë një mik i familjes dhe pritej nga Joyce dhe gruaja e tij, Nora me shumë dashuri. Që në fillim Beckett e ndjeu shqetësimin e madh të Joyce për të bijën e tij Lucie. Ai e njohu atë në nëntor të vitit 1928. Shpesh Lucie këndonte italisht, gjermanisht apo frëngjisht. Ishte një vajzë e këndshme, e kultivuar dhe që pëlqente dansin. Madje një herë dha shfaqje në teatrin e Vieux Colombier pranë Saint Germain-des-Près ku në rradhët e para ishte familja e saj, Beckett si dhe Raymond Duncan me të shoqen. Nganjëherë kur Joyce luante piano, në fund të sallonit ajo kërcente dans që të tërhiqte vëmendjen e Beckett. Dukej që i pëlqente. Që nga ajo kohë ajo dhe Beckett dilnin shëtitje rrugëve të Parisit, pinin çaj bashkë, shpesh ajo shkonte dhe e takonte në Ecole Normale, shkonin në teatër, etj. Të gjithë mendonin se ishin të dashur, po kështu dhe Joyce por Beckett e ndjeu se Lucie kishte probleme psikike dhe u largua. Një ditë Lucie e kishte ftuar ne një lokal dhe ishte veshur bukur si në një ditë fejese. Mendonte që të kurorëzonte lidhjen e saj. Por për habinë e saj, Beckett, që donte ti ruhej kësaj lidhje, për ti dalë përpara ishte shfaqur me një mikun e tij, çka gjatë drekës u bisedua për gjëra të parëndësishm. Kjo gjë Lucien e tërboi dhe ajo u largua e zemëruar. Atëherë Joyce i shkroi një letër që të mos qasej më në shtëpinë e tij. Kjo padyshim për Beckett ishte diçka e paparashikur por shpejt Lucie do të lidhej me një francez dhe kjo histori iu la të kaluarës.

“Kur u njoha me Joyce, unë nuk kisha ndërmend të bëhesha shkrimtar, – shkruante Beckett. – Kjo erdhi më vonë kur kuptova se nuk isha i dhënë për mësimdhënie dhe se nuk e kisha pasion“. Në atë kohë nisi të shkruante një ese të gjatë për Proust të cilin e adhuronte, për çka Joyce e kishte mbështetur dhe nxitur njëkohësisht.

Në muajt e pare të vitit 1931 Beckett u kthye në Dublin si profesor i frëngjishtes në Trinity College dhe në mars të vitit 1931, Sylvia Beach e ftoi të vinte në Paris për prezantimin e librit të ri të Joyce Working in Progress i cili sapo ishte botuar. Në atë kohë Joyce luftonte me drejtësinë amerikane që të hiqte censurën mbi botimin e librit të tij Uliksi, por kjo bëhej gjithnjë e pamundur meqë Joyce nuk pranonte të hiqte skenat erotike. Më 7 maj të vitit 1932, Beckett vazhdonte të qëndronte në Paris por atë ditë një emigrant rus qëlloi me armë dhe vrau presidentin e Republikës Franceze, Paul Daumier. Meqë policia nisi të kontrollojë gjithë emigrantët në Paris dhe meqë ai nuk kishte dokumente qëndrimi, u largua menjëherë nga Hotel Trianon dhe shumë netë i kaloi fshehurazi në atelierin e mikut të tij francez, piktorit Lurçat. Më pas, fshehurazi u largua drejt Londrës ku do të qëndrojë deri në vitin 1935.

Në vitin 1938 Samuel Beckett u njoh në Paris me një amerikane të pasur, Peggy Gugghenheim, e cila kishte një galeri arti në Londër dhe vinte shpesh në Paris. Në autobiografinë e saj Out of This Centery ajo shkruan për irlandezin Beckett. “Ishte një irlandez thatim rreth të tridhjetave, me sy jeshil që nuk të shikonin asnjëherë kur flisje. Kishte syze të errta dhe dukej i zënë me diçka tjetër. Fliste pak por gjithnjë gjëra me vend. Ishte mjaft i sjellshëm por shumë i majtë në mendimet e tij. Vishej keq dhe me rroba të vjetra franceze dhe nuk kishte ndonjë ngasje fizike. Një shkrimtar i frustruar dhe një intelektual i vërtetë…” Në një darkë me një grup miqsh ata po pinin në villa “Scheffer”. Kur kishin dalë ai i kishte thënë ta përcillte deri në apartamentin e saj në Rue de Lille, ku ishte vendosur ato ditë. “Ne ngjitëm shkallët. Ai nuk i tregonte qëllimet e tij por papritmas më tha të shtrihesha pranë tij, mbi sofa… dhe nuk vonuam të gjendeshim të dy në shtrat ku qëndruam deri natën e ditës tjetër.” Asaj i kujtohej se Beckett i kishte thënë se shkrimtari më i mirë i letërsisë franceze ishte autori i librit Udhëtim gjer në fund të natës të Celine dhe kjo e kishte habitur. Ishte njeri me humor dhe Peggy-n kjo e kënaqte së tepërmi. “Ajo që më pëlqente më shumë në jetën tonë të përbashkët ishte se nuk e dija asnjëherë se kur vinte dhe kur ikte, ditën apo natën. Ishte një njeri i paparashikueshëm dhe kjo gjë më eksitonte. Madje shpesh vinte i dehur. Në atë kohë isha e zënë shumë me punët e mia të galerisë. Shpesh duhej të takohesha me Jean Cocteau, me ekspozitën e të cilit do të inaguroja galerinë time në Londër. “Obllomovit”, siç e thërrisja atë, nuk i vinte mirë: ai donte të rrija në shtrat me të…”

6, Rue des Favorites

Në atë kohë Beckett qëndronte në Hotel Duncan. Një natë, duke u kthyer me një çift miqsh në avenynë “Orleans”, një proksenet prostitutash i quajtur Prudent, i doli përpara dhe i kërkoi paratë. Beckett menjëherë kishte bërë sikur nuk e kishte parë por tjetri i ishte vënë pas. Pas pak ai e kapi për krahu dhe i propozoi që të shkonte me prostitutën që kishte në krah dhe ti jipte para. Por Beckett kërkoi të largohej ndërkohë që ai iu afrua dhe e qëlloi me thikë në kraharor. Sigurisht, menjëherë për të mjekuar plagën e thellë u gjend në spitalin Hôtel Broussais, në të njëjtin spital ku dikur kishte qëndruar poeti Verlaine. Pikërisht ato ditë, atje i ishte shfaqur një vajzë e quajtur Suzanne, një grua e gjatë si ai, jo e bukur dhe shtatë vjet më e madhe. Ishte një tip interesant dhe e pafjalë, çka Beckett-in e bëri për vete. Me të do të jetonte gjithë jetën e tij.

Muajt kalonin dhe ndërkohë ai shkruan parathënien e ekspozitës së Cocteau-së në galerinë e Londrës. Në vijim i pëlqente të shkruante poezi, duke menduar se ishte poet. Shpejt botoi 12 poezi në revistën e njohur të asaj kohe Les Temps Modernes. Më së fundi në këtë kohë u vendos në një apartament me qera në 6, Rue des Favorites, vend ku do të qëndrojë për një kohë të gjatë. Një ditë, kur u takua me Peggy-n, ai i tha se së fundi kishte njohur një franceze që quhej Suzanne dhe se historia e tyre e përbashkët kishte mbaruar. “Obllomovi“ më tha se kishte tashmë një të dashur dhe nëse unë kisha ndonjë kundërshtim për këtë. Sigurisht që jo, i thashë. Megjithatë ajo ishte më tepër si nëna e tij sesa një dashnore. Ishte ajo që i kishte gjetur atë apartament. Megjithatë ai dukej se nuk ishte i dashuruar pas saj. Suzanne nuk i bënte skena si puna ime dhe unë s’kisha qenë xheloze. Nuk ishte e bukur. Kishte pothuaj të njëjtën moshë si unë, pra që të dyja më të moshuara se “Obllomovi.”

Ishte koha kur bashkë me Suzanne-n, Beckett u vendos në atë apartament të vogël në katin e shtatë, në Rue des Favorites, ku në një nga dhomat kishte vendosur makinën e shkrimit dhe shkruante ose përkthente. Pikërisht këtu do të shkruante dhe romanin Molloy dhe Malone vdes… Pas një vizite në Dublin, ku duhej të shikonte nënën e sëmurë, ai u kthye shpejt në Paris. Miku i tij Marcel Duchamp me të cilin sapo ishte njohur, kërkoi të ikte nga Parisi. Lufta po afrohej. Në dhomën e tij ndërkohë përkthente në frëngjisht romanin e tij Murphy. Po atë kohë Joyce u kthye në Paris dhe u vendos në Hotel Lutece. Ishte i sëmurë me ulcer dhe Bechett-it i vinte shumë keq për mikun e tij të vjetër. Madje e ndihmoi por shpirti i Joyce ishte i plagosur me historinë e tij familjare dhe vajzën e tij të çmendur. Në 9 qershor, në Francë filloi eksodi i madh i njerëzve që zbriste nga veriu drejt Parisit dhe ushtria gjermane kapercente kufirin duke marshuar drejt kryeqytetit francez. Të gjithë zbrisnin drejt Vichy-së. Po kështu dhe Joyce. Bashkë me Suzanne Deschevaux-Dumesnil një nga ato ditë ata menduan të largohen menjëherë nga Parisi dhe pa zhurmë zbritën drejt jugut, Tuluzës, prej nga ku donin të iknin drejt Portugalisë dhe që andej për në Angli. Por kjo ishte e pamundur. Askush nuk pranoi t’i mirrte me anije. Pikërisht duke qëndruar në atë zonë, një jetë e re filloi për Beckett-in duke u përpjekur të lidhej me Rezistencën Franceze. “Nazistët dhe veçanërisht trajtimi i keq ndaj hebrejve më indinjuan së tepërmi, – do të shkruante Beckett për atë kohë, – dhe unë s’mund të rrija me duar të kryqëzuara… I luftova nazistët që e kishin kthyer në ferr jetën e miqve të mi. Nuk është se luftoja për kombin francez…“ Në këtë periudhë ata ndaluan në Vichy për të takuar aty Joyce që ishte vendosur në Hotel de Beaujolais bashkë me Nora-n dhe birin e tij Giorgio. Takimi i tyre ishte i përmallshëm por dhe i trishtuar njëkohësisht për fatin e tyre. Ç’mund të bënin në atë kohë kur Franca ishte në një kaos të madh dhe fati i të huajve ishte në duart e Gestapos, edhe pse Irlanda ishte asnjanjëse në këtë luftë? Për më tepër s’kishin asnjë të ardhur. Meqë Beckett kishte nevojë për para, me një letër rekomandimi nga Joyce ai shkoi tek Valery Larbaud që banonte një rrugë më tutje nga hoteli i tyre. “Në atë kohë ai ishte i paralizuar, – kujtonte Beckett. – Portën na e hapi gruaja e tij e cila në çoi në dhomën ku rrinte. Ishte ulur në një karrige lëvizëse por nuk fliste dot ngaqë ishte kishte një paralizë. Ishte gruaja e tij që fliste në emër të Larbaud. Na dha 20.000 franga që na shërbyen shumë dhe sigurisht pas lufte ia ktheva…“

Ishte tetori i vitit 1940. Çuditërisht, Beckett mendoi se do të ishte më mirë që të ktheheshin në Paris në apartamentin e tyre në Rue des Favorites. Dhe ata u kthyen. Ishte miku i tij I afërt, francezi Péron që e futi në grupin e Rezistencës. Në atë grup ai u njoh me Jeaninne, vajzën e piktorit Francis Picabia. Fillimisht merrej me mbledhjen dhe përkthimin e informacioneve rreth nazistëve të instaluar në Paris, veçanërisht lëvizjen e trenave në mënyrë që anglezët të mund të bombardonin forcat e Rajhut. Grupi i tyre quhej “GloriaSMH” dhe ai kishte pseudonimet “Sam“ apo “Irlandezi“.“Ishte një grup i madh, – kujtonte Beckett, – ata më sillnin informacionet dhe unë i shtypja. Pastaj i çoja te një grek që bënte pjesë në të njëjtin grup. Jetonte atje ku sot ndodhet Avenue René Coty. Ai i fotografonte dhe i reduktonte të gjitha sa një kuti shkrepseje. Ishin të padeshifrueshme por mund ti zmadhoje. Pasaj ia çote zonjës Picabia, një zonje të vjetër e të respektuar”. Dokumentet ishin në frëngjisht dhe kështu duhej të përktheheshin.

Në mes të janarit Beckett mori vesh vdekjen e mikut të tij të dashur Joyce në Zyrih çka e trishtoi shumë. Jeta në ilegalitet ishte shumë e rrezikshme pasi dhe ata që ishin anglezë rrezikonin të arrestoheshin. E vështirë të shkruaje në atë kohë. Në një nga ato ditë, në shtëpinë e tyre ia mbërriti milicia franceze. Lumturisht ai nuk ishte aty. Suzanne ishte habitur nga ardhja e tyre e papritur por mbi tavolinë i zuri syri librin e Hitlerit Mein Kampf, të cilin Beckett po e lexonte dhe merrte shenime lidhur me ideologjinë naziste. Në çast ua tregoi si një dëshmi e simpatisë për ta dhe milicët menduan se s’kishin të bënin me njerëz armiq meqë ata lexonin veprën e famshme të Hitlerit. Kështu ata u larguan. Në fakt dikush nga rrjeti i Rezistencës kishte spiunuar pasi shefi i grupit Alfred Péron, të cilin ai e kishte njohur që student në Dublin, në “Trinity College“ ishte arrestuar nga Gestapo dhe më pas do dërgohej në kampet e shfarosjes në Gjermani. Ata s’do ta shihnin më mikun e tyre. Pak orë më vonë, Beckett dhe Suzanne vendosën të largohen menjëherë pa pritur të dukeshin ata të Gestapos. Dhe vërtet, pas ikjes se tyre Gestapo ia kishte mbërritur për ti arrestuar por tashmë ata e kishin lënë Parisin me pasaporta fallco. Në fillim ishin strehuar fshehurazi në shtëpinë e shkrimtares Nathalie Sarraute e pastaj kishin nxituar në drejtim të zonës Lyon-Tulon.

Gjatë kësaj ikje të jashtëzakonshme jeta e tyre kaloi peripeci të paimagjinueshme për një letrar si Beckett. Duke iu afruar Rousillon, ata udhëtuan gjithnjë larg rrugëve automobilistike që të mos binin në sy të nazistëve dhe milicëve francezë. Ecën me ditë të tëra në pyje, flinin aty gjatë natës, ndërkohë që Beckett kishte probleme me këmbët. Dimri ishte i ashpër dhe shpesh kishte ngrica. Pikërisht atje Beckett u lidh me grupin lokal të Rezistencës Franceze.

I izoluar në një fshat në jugun e Francës, në “Rousillon dans les Vaucluse“, një lloj ferme ku jo rrallë vinin ushtarë të Wermahtit, Beckett merrej me bujqësi, mbillte zarzavate dhe ndërkohë vazhdonte të shkruante librat e tij, siç ishte romani Watt. Megjithatë do i duhej të përballonte probleme të shumta shëndetësore dhe së pari ato psikike. Gjendja e tij sa vinte dhe rëndohej dhe kjo sëmundje e tmerrshme që mundohej ta zotëronte do të ishte për të një lëngatë e gjatë. Në fundin e luftës, ushtria gjermane la jugun e Francës dhe bashkë me Suzanne-n, më së fundi u nisën drejt Parisit. Parisi kishte kohë që ishte çliruar. Banorët e dikurshëm u rikthyen në apartamentin e tyre në Rue des Favorites. Një epokë e re filloi për Beckett dhe letërsinë e tij. Për kontributin e tij në Rezistencën franceze, ai u dekorua me “Kryqin e Luftës“ (Croix de Guerre) me shënimin si “Njeri me kurajo të madhe që gjatë dy viteve provoi aftësi në rrjetin e rezistencës, ku i denoncuar nga gjermanët duke filluar nga viti 1943 u detyrua të jetojë me vështirësi të mëdha në klandestinitet”.

Në vitet e para të pasluftës Beckett filloi të jepte mësime në gjuhën angleze që të mund të jetonte dhe shërbeu së pari si interpret në veri të Francës, në Saint-Lô ku ai u angazhua në Kryqin e Kuq francez e më pas në atë irlandez duke punuar në kushte shumë të vështira dhe në varfëri të plotë. Më pas zbriti në Paris ku u bashkua me Suzanne-n e cila bënte një jetë spartane pasi si gjithë parisianët dhe ata jetonin në kushtet e varfërisë. Suzanne punonte me një makinë qepëse Singer dhe siç kujtonte Beckett ishte ajo që e mbante shtëpinë. Në këtë kohë vuri dhe kandidaturën për të punuar si përkthyes në departamentet e Unesco-s por kandidatura e tij nuk u pranua. Ndërkohë shkruan novela dhe tekste të tjera. Në fillim shkroi një ese për dy piktorë flamandë që u botua në Cahiers d’Art. Meqë kishte njohur Sartrin që në vitin 1924, i dërgoi shkrime për revistën që ai drejtonte, Les Temps Modernes. Ditën flinte, natën shkruante por të ardhurat e tyre ishin gjithnjë të pakta. Në këtë kohë shkruante romanin Mercier dhe Camier si dhe Molloy i frymëzuar nga jeta e tij personale. Në 9 tetor të vitit 1948 nisi të shkruaj dramën Duke pritur Godonë të cilën e mbaroi pas katër muajsh, në 29 janar të vitit 1949.

Kur mbaroi dorëshkrimin Duke pritur Godonë askush nuk donte ta botonte. Gjashtë shtëpi botuese parisiane e refuzuan. Shumë shtëpi botuese nuk tregonin interes për të. Kjo gjë Beckett-in e trishtonte shumë, megjithatë Suzanne i jepte gjithnjë kurajo. Ishte ajo që këmbënguli se drama së pari duhej të vihej në skenë, çka do të tërhiqte dhe botuesit. Kështu, me dorëshkrimin e tij në dorë, Suzanne shkonte dhe takonte regjisorë të ndryshëm dhe drejtorë teatrosh duke u propozuar dramën e Beckett-it. Madje dhe ai u detyrua të shkonte në Irlandë që t’ua propozonte teatrove të ndryshme por dy teatro që kishte kontaktuar e refuzuan kërkesën e tij. Botuesit anglezë refuzuan ndërkohë të botojnë romanin Watt, çka Beckett-in po e dëshpëronte shumë. Ishte një kalvar i gjatë deri sa më në fund, regjisori Roger Blin, i cili atë kohë po vinte në skenë pjesën Eleutheria, pranoi të angazhohej me këtë dramë e cila iu duk moderne por dhe e veçantë për një publik si ai i Parisit. Vallë do të kishte sukses? Sidoqoftë dhe nga ana e Blin ishte një ndërmarrje e guximshme.

Beckett nuk e kishte menduar se Duke pritur Godonë do ti hapte rrugët për të gjitha botimet e mëpasme. Ishte vepra e absurdit, me personazhet si Vladimir dhe Estragon që më kot presin Godonë e mistershëm në një vend të shkretuar e pa njerëz dhe që më së fundi askush nuk vjen veç dy kalimtarëve. Kjo dramë u bë pjesa teatrale më e interpretuar në botë dhe e përkthyer në 30 gjuhë të ndryshme të botës. Në filllim ishte një botues 26 vjeçar në Paris, Jerome Lindon i cili drejtonte një shtëpi botuese të re, Les Editions du Minuit (Botimet e Mesnatës). Kur e mori në dorë dorëshkrimin Duke pritur Godonë ai u entusiazmua shumë dhe pranoi ta botonte menjëherë. Që atëherë nisi një miqësi dhe bashkëpunim i madh midis tij dhe Lindon.

Në ato kohë Beckett kishte rregulluar një shtëpi të vogël larg Parisit në peizazhet e blerta të Ussy, ku qëndronte shpesh dhe ku shkroi veprat e mëpasme të cilat do të hynin në historinë e letërsisë botërore. Më 1969 bashkë me Suzanne-n ai kishte shkuar me pushime në një qytezë të vogël turistike Naubel, 60 km në jug të Tunisit dhe Jerome Lindon i telefonoi për lajmin e madh që sapo kishte marrë se komitetit i çmimit Nobel i kishte akorduar çmimin Nobel për Letërsinë. “Oh, ç’katastrofë!“ kishte thënë Beckett. Dhe sigurisht, nuk i bënte përshtypje marrja e çmimit dhe lavdia por fakti se tani duhej të përballonte dyndjen e gazetarëve dhe mediat e shumta për intervista. Lindon e këshilloi që të rrinte i tërhequr dhe të mos jepte intervista pasi e dinte natyrën e Beckett-it që nuk donte ta shqetësonin. Për të rëndësi kishte të shkruante dhe të ishte në një vend ku të mos e ngacmonte njeri. Por gazetarët më në fund e morën vesh dhe u dyndën në hotelin e tij. Tre ditë nuk doli nga dhoma por më së fundi doli me një cigare në gojë, tepër i qetë duke u thënë se nuk jepte asnjë intervistë. Një ekipi të televizionit suedez që kishte ardhur për ta intervistuar rreth kësaj ngjarje të madhe botërore ai u dha vetëm një fotografi me ngjyra dhe u largua. Siç do të mësonte më vonë për çmimin Nobel kishin qenë konkurentë shkrimtarë si Simone de Beauvoir, Borghes, Pablo Neruda, Graham Green dhe André Malraux. Në fakt katër anëtarë të jurisë kishin votuar për Beckett ndërsa dy të tjerët për Malraux. Këta të fundit e kundërshtonin letërsinë e Beckett duke thënë se ishte një shkrimtar pessimist dhe nihilist, ndryshe nga principet e themeluesit të çmimit Nobel. Ndërsa sekretari i Akademisë Suedeze Gierov, ngulmoi në atë se “Beckett e përshkruan njerëzimin ashtu siç e shohim në çastin e dhunës më të madhe ndaj tij“, por, shton ai “shkrimtari kërkon në thellësitë e këtij rrënimi, pasi atje dhe ekziston një potencial i rehabilitimit njerëzor… Vetëm atje mendimi dhe poezia pesimiste mund të transformohen në mrekullira. Ai ka në vetvete dashuri për njerëzimin, një ndjesi që shtohet sa më shumë depërtohet në thellësitë e tmerrit…“ Sidoqoftë, në 10 dhjetor të vitit 1969 ishte Jerome Lindon që mori çmimin në emër të Beckett pasi shkrimtari refuzoi të shkonte, çka shkaktoi dhe disa pakënaqësi ndër bashkëpatriotët e tij irlandezë që e shhnin si një shenjë krenarie kombëtare.

Ishte koha që irlandezi Beckett filloi të pinte si shumë whisky edhe pse në publik ishte gjithnjë i rezervuar, i ftohtë por me një mirësi e mirësjellje të jashtëzakonshme. Gjithnjë i tërhequr, fjalë pakë, ai nuk shkonte asnjëherë në premierat e shfaqjeve të dramave të tij. Shpesh e gjeje në Selecte, në barin e tij të parapëlqyer amerikan, përballë La Coupole. Nuk e pëlqente zhurmën, mondanitetin, publiçitetin. Parapëlqente gjithnjë të ishte larg mediave. Mendonte se për të njohur një shkrimtar mjafton vepra e tij. Eshtë vepra ajo që flet. Vepra nuk ka nevojë të shpjegohet. Dhe është e habitshme se çmimi Nobel ishte i vetmi çmim që mori ky romancier dhe dramaturg i madh në jetën e tij letrare. Ndërkohë një sëmundje e vështirë filloi ta shqetësojë: Parkinsoni.

Udhëtimet i pëlqenin shumë. Gjatë një udhëtimi në Maltë ai kishte parë një tablo të Caravaggio-s, prerjen e kokës së Gjon Pagëzorit, të cilën e konsideroi si “një zë në shkretëtirë”, si “një tablo e errët, solemne, e dhunshme dhe makabër”. Më 1973 filloi ta ndjejë plakjen pasi shumë prej miqve të tij kishin vdekur, duke filluar me Joyce 30 vjet më parë. Megjithatë, tashmë Molloy dhe Malone vdes janë dy nga romanet me të lexuara. Në Malone vdes gjen padyshim diçka thelbësore të vet autorit, pesimizmin e thellë, trishtin, heshtjen. I fiksuar në një dhomë të mbyllur, siç i kishte ndodhur gjithë jetën letrare vetë Beckett-it, Malone është duke pritur vdekjen. E vetmja gjë që mund të bëjë është të vështrojë objektet që e rrethojnë. Ai ka një laps dhe një letër dhe atëherë imagjinon…

Edhe pse disa e konsiderojnë romanin Molloy si kryeveprën e tij, në fakt mendoj se është drama e famshme Duke pritur Godonë, kjo vepër revolucionare dhe novatore që hodhi bazat e teatrit absurd dhe që vite më vonë do të gjente një përhapje të jashtëzakonshme. Në fillimin e viteve ’70, Beckett do të ketë probleme të shumta me sytë. Në fillim u operua nga katarakti në një klinikë në Rue de Saint Jaques çka e trishtoi shumë. “Syri po shërohet, – shkruante ai në kujtimet e tij, – dhe shikimi duhej të ishte jashtëzakonisht mirë, si afër dhe larg. Por e kam të vështirë të lexoj dhe të shkruaj. Shërimi është tepër i ngadaltë dhe kjo për mua është tepër e bezdisshme.” Më 17 shkurt 1971 ai operoi dhe syrin e djathtë. Në fillim bënte shëtitje të shkurtra dhe më pas arrinte të shkonte gjer në Kopshtet e Luksemburgut.

Gjer në vdekjen e tij më 22 dhjetor të vitit 1989, ky nobelist, letrar i fisëm dhe i lavdishëm mbeti i dashuruar me vendin e frankëve… gjer në varrin e tij të thjeshtë, në Montparnasse, pranë gruas së tij, Suzanne.

Gëzim Zilja/

Është një libër që qysh në faqet e para lexohet me ëndje dhe nuk të lodh. Të bën përshtypje që në fillim shqipja e pastër ku vështirë të gjesh një fjalë të huaj, të çfarëdo natyre, rrjedhshmëria, qartësia, delikatesa, përshkrimi plot pasion i natyrës dhe sinqeriteti me të cilin është shkruar ky libër. Unë thjesht do ta quaja, Autobiografia ime ose Jeta ime në dy kohë. Gjithsesi autori ka zgjedhur titullin “Porosia e kullës,” ku Kulla simbolizon gjithë Malësinë me historinë e saj jo të zakontë dhe përpjekjeve për mbijetesë, në kushtet e pushtimit jugosllav.

Qysh në hyrje autori na bën me dije se: “ ky libër është një përmbledhje e tregimeve të vërteta mbi përvojat që unë ndaj me vëllezërit dhe motrat e mija dhe të afërmit e mi, që nga fëmijëria deri në ditët e sotme.” Libri pasi e lexon kupton se është jeta e autorit në dy kohë: Ajo deri në moshën 20 vjeçare e kaluar në Malësinë e Madhe, pjesa e Jugosllavisë (Malit të Zi) dhe pjesa tjetër, jeta me peripecitë e saj deri në arritjen e suksesit në Amerikë. Autori ka zgjedhur titullin “Porosia e kullës” që mua më tingëllon, si një amanet, si një porosi që tradita e njerëzve të mirë, të ndershëm, punëtorë e atdhetarë të vazhdojë. Do ndalem pak të tradita dhe simboli i fjalës KULLË.

Kullat kanë qenë shtëpi banimi dy-tre katëshe, për jetesë të shumë njerëzve dhe shpesh të përshtatura me dritare frëngji për rezistencë në rast sulmi nga armiku. Në këto kulla u lindën dhe u rritën fëmijë, me frymën e paraardhësve, gjyshërve dhe stërgjyshërve të tyre. Shkolla e parë për fëmijët e atyre anëve ka qenë edukimi familjar me dashurinë ndaj familjes, respektin ndaj nënës e babës, ndaj mikut, edukimi për ruajtjen e nderit në kuptimin e gjerë të kësaj fjale, të gjuhës, pronës, atdheut, fesë, të traditave më të mira, shumë prej tyre të pasqyruara në Kanunin e Malësisë së Madhe. Në ato kulla u mbajtën kuvendet, u falën gjaqet, u lidh besa për ruajtjen e integritetit tokësor sidomos gjatë Lidhjes së Prizrenit. Ndoshta diçka më shumë duhej folur për luftën heroike në mbrojtje të tokave dhe mos aneksimin e Plavës e Gucisë nga Mali i Zi, për Ali Pashë Gucinë e Haxhi Zekën, meqënëse ky libër nuk është thjesht vetëm libër kujtimesh por dhe një amanet për pasardhësit për të ruajtur traditën e njohur historinë.

Gjatë gjithë librit për autorin vazhdon dilema hamletiane, Të jesh a të mos jesh, që në rastin e Pashkos është: të ri në vendlindjen time, të ndjek fatin e paracaktuar, të bëj atë jetë që kanë bërë në shekuj stërgjyshërit e mi që nënkupton mbijetesën dhe jetën e mbyllur në një fshat të Malësisë së Madhe nën pushtimin dhe racizmin jugosllav apo të shkoj diku jashtë Jugosllavisë, kësaj bashkësie komuniste e të plotësoj ëndërrat e mia. Përgjigjen dhe zgjidhjen do ta shohim në fund të kësaj analize të shkurtër.

***Së pari libri shpreh në të gjitha dimensionet mallin për vendlindjen. Nuk kam lexuar ndonjë libër historik, biografik apo kujtimesh deri sot ku çdo gërmë, rresht apo kapitull pikon mall të pafund, ndoshta dhe lot si gjethet e shelgjeve pas një rrebeshi shiu, kur dielli shfaqet, duke ndriçuar sërish tokën. Duke e lexuar qetë çdo paragraf, ashtu shtrirë në divanin tim jo shumë të rehatshëm pasi e mbarova si rrallë herë, isha në gjendja të tregoja gjithçka sikur e kisha parë në një film me metrazh të gjatë. Kam shkruar dikur një libër për fëmijërinë dhe sërish banoj në lagjen ku jam lindur e rritur por përshkrime të tilla aq të hollësishme nuk kam shkruar thjesht se nuk i mbaja mend ose ndoshta nuk jam një vrojtues shumë i vëmendshëm.

Pasi e mbarova librin isha në gjendje të plotësoja si në një pazëll gjithë fshatin me përrenjtë, lëndinat, gurët e varreve, rrugët e rrugicat, autobuzin që nisej çdo një orë nga fshati në Podgoricë, njerëzit, jetën e tyre qysh pa lindur dielli me mjeljen dhe nxjerrjen e bagëtisë për kullotë, punën në fermë, etj etj. Përshkruhen me hollësi babai, nëna, vëllezërit e motrat, roli i tyre në familje, kushërinjtë, fejesat martesat, mbytja e motrës dymbëdhjetëvjeçare në përroin e fshatit dhe perjetimi plot dhimbje nga të afërmit i kësaj humbjeje, “pijaca” në Podgoricë ku shisnin bashkë me të atin prodhimet e fermës, pritja me orë e autobuzit pas shkuarje në kinema, për tu kthyer në shtëpi, meraku i nënës për vonesën, etj e tj. Megjithëse rrallë, në libër ndihet si një hije e zezë, që ndjek jetën e banorëve të fshatit dallimi, diferencimi dhe padrejtësia e adminstratës shtetërore në trajtimin e banorëve me kombësi shqiptare. Në disa raste (kjo ishte dhe nga shkaqet kryesore të largimit nga vendlindja të autorit) sidomos në shkollë, në ushtri dhe konkurimin në shkollën e Lartë për Mjekësi në Universitetin e Prishtinës, Pashko shumë i ri, ndjeu drejtpërdrejtë, padrejtësitë që iu bënë në vlersimin e punës së tij, vetëm se ishte shqiptar, thënë ndryshe qytetar i kategorisë së dytë, rrjedhimisht dhe mungesën e perspektivës në një shtet ku e drejta dhe liria mungonte. Mendoj se edhe më shumë shembuj mund të jepeshin për trysninë që ushtronte qeveria malazeze, për të pasur lexuesi një tablo edhe më të saktë të jetës së shqiptarëve të Malësisë së Madhe nën pushtimin jugosllav.

Mardhëniet me babain, tregimet për gjyshin e pushkatuar nga komunistët jugosllavë, janë një pjesë tjetër e librit ku kultura, tradita, historia, urtësia, virtutet më të mira si besa, nderi, mikpritja, feja, respekti për prindërit, e fisin transmetohen nga njëri brez në tjetrin me anë të këshillave, tregimeve dhe bashkëpunimit. Është një vlerë e popullit shqiptar përcjellja e dokeve, zakoneve, traditave nga njeri brez tek tjetri me seriozitet dhe jo rrallë me fanatizëm. Megjithëse kishte një farë njohjeje me gruan e tij të ardhëshme autori tregon sesi në fund të shek të XX ai dërgon lajmës të prindërit e vajzës që do të bëhej gruaja e tij, që kishte lindur në Amerikë, për të marrë pëlqimin e prindërve të vajzës, nisur nga parimi i vjetër shqiptar se kur dy vetë lidhen me martesë familjet lidhen më ngushtë, tashmë me anë të gjakut me njëra tjetrën.

Jo rrallë në tregimet e tij Autori nxjerr në pah vlerat e Kanunit të Malsisë për mikpritjen, aktin e faljes ose ritet e dasmës dhe vajit. Ne mësojmë se në ritet e vdekjes nuk ka vetëm vajtojca por edhe vajtor siç ishte babai i autorit. Ashu si dhe në Jug të Shqipërisë vatojca ose vajtori gjatë vajit numëronte meritat e të vdekurit deri në ditët e fundit të jetës së tij. Rasti i Mul Delisë të lexohet në libër faqe 102.

Mardhëniet me shtetin si një aparat shtypës kundër shqiptarëve si e thashë dhe më sipër jepet shkurt vetëm në disa raste dhe nuk jepen shumë arsye. Ai përshkruan me hollësi vrasjen e Pjetrit nga komunistët malazezë. Është një histori e gjatë dhe e dhimbshme ajo e gjyshit që pushkatohet pa gjyq nga një togë komunistësh jugosllavë, duke e lënë shtrirë për tokë, në dimrin e vitit 1945. Mendoj se duhej sqaruar më tej ky fakt sepse në libër nuk jepet qartë arsyeja pse e vranë, thjesht për terror, se ishte shqiptar, se ishte kundër komunizmit apo diçka tjetër. Gjithsesi kjo është një zgjedhje e autorit dhe është e drejta e tij ta pasqyrojë këtë ngjarje shkurt në faqet e librit. Mendoj se qëllimi për të cilin autori e ka shkruar këtë libër është arritur plotësisht.

PËRFUNDIM

Qysh në fillimet e librit pasi kthehet pas dyzet vitesh në vendlidje ai shprehet: “A ishte i gabuar vendimi për të lënë vendlindjen time shtëpinë time. A i kam tradhëtuarparadhësit e mi duke lënë të vetmen botë që ata njihnin për ka shumë breza? Ja kjo është një pyetje që ia bëj vetes ende edhe sot e që do ia bëj gjatë gjithë jetës ime.” Në faqen e fundit të librit ai bindet dhe pohon duke deklaruar përfundimisht: “Jam i bindur tani më shumë se kurrë se vendimi që mora atë verë të vitit 1985, nuk ishte vëtëm vendimi i vetëm që mund të kisha marrë, Ishte gjithashtu vendimi i duhur. Më ka çuar këtu ku jam sot duke mbajtur ende gjallë trashëgiminë e brezave para meje..”

Respektoj shumë këtë mendim të Autorit por ndahem disi me përfundimin e zotit Pashko Camaj. Sigurisht që njeriu është i lirë dhe jetën që i jepet vetëm një herë, duhet ta kalojë në mënyrë të tillë që të mos ket keqardhje për vitet e kaluar pa qëllim, në varfëri ose në një vend të humbur e pa perspektivë si Malësia e Madhe.

Sot në dilemën më të madhe ndodhet rinia shqiptare. Tash tridhjetë vjet qeveritë shqiptare pa përjashtim në themel të tyre kanë propagandën, padrejtësinë dhe korrupsionin. Ka dy rrugë: ( për Pashkon kishte vetëm një rrugë) Të luftojnë e përpiqen për një Shqipëri demokratike, për një jetë më të mirë, apo t’ia mbathin kudo qoftë vetëm që jeta e tyre dhe e fëmijëve të jetë e sigurt dhe e lumtur.

Behar Gjoka/

“Si për nga risia e temave dhe gjinive, ashtu për nga aftësia kompozicionale, gjithashtu për nga fuqishmëria e shprehjes Pjetër Budit kurrsesi nuk mund t’i mohohet cilësia jo vetëm e të parit lëvrues frymëgjatë të poezisë letrare shqipe, por njëherazi edhe e të parit poet shqiptar, të pajisur me një ndjeshmëri fetare-kombëtare të pasionuar” Selman Riza

Dija letrare bashkëkohore, e larme si fushëveprimi dhe që vazhdueshëm tenton përhershmërinë e pambarimtë, kodifikuar si shqyrtim tekstologjik, sidomos duke thelluar vatrat stilistike dhe gjuhësore, mundëson detyrimisht edhe rishqyrtimin dhe rivlerësimin e arealit letrar të gjuhës shqipe. Veçse, në rastin e letrave shqipe, që kanë njohur vonesat dhe frenimet jashtë dhe brendaletrare, jo vetëm si nivel ngacmueshmërie, është një detyrim

specifik dhe dobisjellës.

Them kështu, veças sepse periudhat letrare, autorët dhe veprat e tyre, për një kohë relativisht të gjatë, janë lexuar me syze ideologjike të një momenti të caktuar, pra si përkohësi e vetëkufizuar. Shihet qartë që ky lloj leximi, dyfish i mangët, ka më tepër gjasa të jetë konsumuar tanimë. Në realitetin e ofruar, kryesisht, duke u nisur nga leximi jashëtekstor, janë të prekshme treguesit se ky lloj leximi është formatuar si i tillë qysh në zanafillë. Pikërisht, nisur nga përdorimi i këtyre rrafsheve, kjo ka bërë që të mbulohen, enkas, me pluhur harrimor jo pak fakte të mirëqëna letrare. Për të mbërritur gjer në rrethin vicioz, ku papërjashtimisht, s’ka mbetur autor i së kaluarës pa iu gjetur ndonjë “cen”, ose siç formulohej dikur, prania e “kufizimeve ideore”.

Megjithatë, krejt mrekullisht, faktologjia letrare e shqipes, pavarësisht rrudhjes dhe rrezbitjes së herëhershme, tashmë e kundruar edhe nëpër lenten prizmatike të vetëdijes teorike dhe shqyrtimore, prapëseprapë do të nxirrte në dritë vlera të njëmendta letrare. Vetvetiu, kuptohet qartë, se procesi kompleks rivlerësues i periudhave të hershme, veçanërisht i letërsisë së shekujve 16 dhe 17-të, që rëndom emërtohet si letërsi e vjetër ose biblike, do të jap rezultatet e veta.

Bindja e tillë, përveçse në tekstet e trashëguara prej aso kohe, lidhet me nivelin e ngritur të shkencës letrare moderne, që pafundësisht nxit idenë e shqyrtimeve shumëplanore.

Për të tejkëqyrur dhe kapur gjurmët letrare të asaj periudhe, patjetër të krijimtarisë së shkrimtarëve katolikë dhe veriore e më gjerë, që tëhuajtën nga Bibla dhe e vunë në shërbim të krishtërimit, motivet kryesore të shkrimtarisë, do të ndihmonte artikulimi sugjerues i Benedeto Kroçes, se “… ne nuk ngurojmë të shkojmë

për ta vizituar poezinë aty ku gjendet apo aty ku fshihet…” (1998 :48), në librin “Poezia Antike dhe Moderne”.

Formatimi kësodorshëm është i vlertë për të gjithë hartografinë letrare të shqipes, gjithëkohore dhe gjithëhapsinore. Por sa i përket krijimtarisë së kuartetit viriak dhe, sidomos veprës poetike të Budit

dhe Bogdanit do të ishte si një ujdhesë përndritëse, për të kërkuar dhe gjetur spovat e poetikës së pranishme.

PRIJATAR I POEZISË SHQIPE

Lëvruesit e parë të vjershërimit, sipas dokumentave, kryesisht në trajta sporadike, janë Gjon Buzuku dhe Luk Matrenga. Me Budin puna qëndron ndryshe, kryekreje, sepse ai arriti të botonte libra poetikë, të përkthyera ase si përshtatje, por edhe origjinale. Ky fakt ka tërhequr vëmendjen e studiuesve më seriozë, ndonëse po ashtu ka vijuar ndërdyshja formatuese, qysh më herët, se a janë vetjake apo të përkthyera vjershat e tij. Niveli shqyrtimor në trajtimin e poezisë budiane, të përcaktimeve të vlershmërisë së saj, ka njohur ngritje në dhjetevjeçarët e fundit, sidomos me tre akte themelore të sendërgjuara në këtë ndërkohë.

Së pari: Transliterimi i gjithë krijimtarisë së Budit, poezi dhe prozë, përkatësisht i librave “Doktrina e Kërshtenë”, “Pasqyra e të Rrëfyemit”, “Rituali Roman”, si dhe botimi i tyre në vitin 1985 prej studiuesit danez Gunar Svane. Gjithashtu, ky autor, bashkë me tejshkrimin e krijimtarisë së Budit, ka hedhur dhe gjykime të

vlerta sa i përket vlershmërisë së poezisë dhe prozës.

Së dyti: Botimi i poezisë së shtrirë në të tre librat e Budit, në vitin1986 nga studiuesi Rexhep Ismaili. Fytyrëzimi i plotë, patjetër i transliteruar, por njëkohshëm duke ruajtur edhe frontespicin origjinal shkrimor, i Budit si poet është një prurje e paçmuar per kulturën dhe letërsinë shqipe. Mandej, bashkëshoqërimi i poezisë së plotë të Budit edhe me një hyrje të gjatë, në caget e një studimi plotëror për jetën e autorit, mbi natyrën e poezisë së lëvruar apo shenjëzimet letrare, në prozën e tij, pra, si një poetikë budiane.

Së treti: Botimi i një studimi të plotë, në vitin 1995, nga studiuesi dhe pedagogu i letërsisë shqipe në Shkup, Zeqirja Neziri, rreth poezive të DOKTRINËS. Përfundimet e nxjerra prej tij në rrafshet tematike, zhanrore dhe të figurshmërisë, e zbulojnë të freskët parafytyrën poetike budiane. Gjithashtu, po te ky libër, me

vlera identifikuese, janë edhe formulimet autoriale se poezia e Budit i përket barokut religjoz dhe se poezia e tij, rezonon natyrshëm me poezinë mesjetare perëndimore.

Sjellja ngjatë e krijimtarisë poetike budiane, si dhe përcaktimet e shënuara mbi të, nxisin kërshërinë, por jo vetëm atë, për t’iu qasur si tanësi apo edhe në aspekte më të ngushta, specifike, gjithsesi e shoqëruar edhe me formatimet teorike bashkëkohore. Kështu ideja e formuluar prej T. Todorovit, se: “Ekzistojnë disa vlerësime

stereotipe që u vishen veprave letrare të Mesjetës, të cilat janë shumë të ndryshme: disa nga këto vepra janë shkruar me një stil “të zbukuruar”, disa të tjera me një mënyrë “naive” ose “të padjallëzuar”. Veprat letrare të Mesjetës i kanë gjykuar “interesante” jo si të tilla, por për aq sa ajo pasqyron tipare të jetës shoqërore (domëthënë atë e kanë gjykuar në perspektivën e historisë shoqërore, jo të historisë letrare), për aq sa ajo përmban të dhëna…”(2000:54), sugjeruar në librin “Poetika e Prozës”, që e zgjeron ndjeshëm gamën e qëmtimeve dhe të riformulimit të vlershmërisë së letërsisë. Vetëkuptohet që Budi, prapa vellos fetare, trajtoi jo pak motive, natyrisht si alegori e tërthortë, përmes stilemash poetike zgjoi admirimin e shqiptarëve për gjuhën shqipe dhe çeli hullinë e vetëdijes atdhetare.

Mjafton edhe fakti i thjeshtë që prej tij trashëgojmë një pasuri poetike në rreth tre mijë e dyqind vargjesh, gjithsesi të përftuara si kangë biblike (litani), e që padyshim prekin edhe ndjesitë emocionale. Aq më tepër që pjesa dërrmuese është realizuar nëpërmjet kadencave ritmike, konceptimeve poetike të vetëdijshme, si dhe figurshmërisë së lazdruar. Për të krijuar bindjen se ai është i pari poet i letërsisë sonë, me vetëdije artistike të shenjuar, është e nevojshme të thellohet depërtimi nëpër rrafshet tekstore të materies poetike. Ky proces shpeshtjellues kryhet vetëm nëpërmjet leximit të vjershave, të cilat do të duhet të vendosen në kontekst të

rrethanave krijuese, si dhe të atyre rrethanave ekzistenciale si poezi e kënduar për dobi të sakramenteve fetare.

Kryerja e këtij operacioni, përpos tjerash, paraqet vështirësi edhe për atë ç’ka sugjeron, që prej shumë kohësh T. S. Elot-i, tek shprehet: “…një shije të prapë të leximit rreth veprave artistike në vend se tëedukojmë shijen” (1982:36), në librin me Esse të zgjedhura.

Sai përket letërsisë së shekujve XVI dhe XVII dhe, përgjithësisht autorëve të periudhës së parë të letrave shqipe, është pranuar dhe pohuar, sidomos rëndësia e saj si fakt gjuhësor dhe historik. Kështu,lexohen ato, kështu mund të pajisemi me opinion në vendDhimitër Shuteriqi, në të përmuajshmen letrare, artistike,

shoqërore, politike, “Nëntori”, Nr. 12., e formulon qartë këtë aspekt, tek thekson: “Shkenca e ka çmuar atë letërsi kryesisht për vlerat gjuhësore dhe historiko – gjuhësore të saj, duke u ndalur pak në vlerat estetike që ajo ka, dhe në rolin e tyre në artin tonë të fjalës” (1989: 28).

Deri para pak kohësh, po edhe tani, në jo pak mjedise kjo periudhë nistore dhe tepër e vlertë, është heshtur si fakt letrar. Kuptohet vetevetiu se shija e prapë e leximit, sipas Eliotit, pra, duke i bërë verifikim social faktologjisë letrare, ka krijuar vakum dhe hendek përndarës ndërmjet periudhave të artshkrimit. Po ashtu,

po kjo shije e prapë e leximit, ka mënjanuar, pothuajse, si arketip letrar dhe krijimtarinë letrare, prozë dhe poezi, të Pjetër Budit, njërit prej lajmëtarëve të qytetërimit shqiptar. Më shumë sesa debatet, diskurset e stërholluara mbi këtë çeshtje, merr vlerë qasja në këndet tekstologjike të autorit. Rimarrja nëpërmjet leximit real, pra tekstologjik, më teper se borxh i pakthyer shkrimtarit, është një rrekje për të riformuluar panteonin letrar në gjuhën shqipe në kufijtë ndërkohor.

Lajtmotivi shtytës, pothuaj në të gjithë vargënimin e Budit, është nevoja për të kryer shërbesat fetare, patjetër në gjuhën shqipe, veçse të përcjellura me gjuhën e poezisë, herë-herë, tentojnë dhe arrijnë të shkëputen nga prirja utilitare dhe, jo rrallë kapin edhe caqe interesante, gjithnjë duke qëndruar brenda qerthullit të dyzuar,

poezi dhe rit fetar i kënduar, si një frymë motorike që ka ekzistuar në letrat shqipe kryesisht mesjetare, por edhe pas saj, si përfshirëse e shtjellave të kohës. Prandaj, ndriçimi i anëve interesante, gjellojnë nëpër tekstet e Budit, e vlen përpjekjen e sipërmarrë duk etentuar disa pikësynime:

Së pari: Leximi tërësor i krijimtarisë poetike, por edhe asaj në prozë, domethenë i të gjithë lëndës së vjershëruar, që gjendet në të tri librat, posaçërisht në DOKTRINËN, PASQYRËN dhe RITUALIN, tashmë si njësi unike.

Së dyti: Leximi i poezisë budiane, tanimë si fakt letrar, që ngërthen dukuri dhe faktologji konceptimi dhe figurshmërie.

Së treti: Leximi i pranisë së frymës poetike të autorit të parë në letrat shqipe ndërkohore.

Kuptohet që secili prej këtyre pikësynimeve, të parashtruara hapur, është paraparë në kontekst të alternativës së leximit, si një akt me disa rrafshe, që mundësohet nga natyra ndërkomunikuese e teksteve letrare. Poezia e Budit, gjithnjë brenda mbishtresimit fetar, vibrues, në sematikën që përfshin, mbase padashje, mbulon dhe pështjell shqetësimet e kohës së tij, sidomos shqetësimet e krijuesit, e mbi të gjitha poezia autoriale, që figuron ujdhesën e parë rrezëlluese, shenjon dhe paraqet parafytyrën tronditëse të plagëve të pafundme të trojeve arbërore, të përndara për të vuajtur.

Madje, në ndonjë rast, impenjimi shkrimor ngritet gjer në pika kulmore, si nër vargjet:

“Ku janë ata pleq bujarë

qi qenë përpara ne

e ata trima sqimatarë

të çpejtë si rrufe?

Ku janë ata letërorë

turtë e dies të dëgjuom

të bardha posi vdorë

letrat tue kënduom?”

(DOKTRINA.1986:73)

ku krejt qartë dhe shkoqur pyetjet retorike si figurshmëri, toni dhembshurak si ndjesi, nëpërkëmbja e krenarisë së vdarun, zbulohet drama dyfishe:

• e atdheut që lëngon në kthetrat e pushtuesit,

• paksa më e prekshme si ndjenjë, e poetit si njeri.

Mbase dhimbja personale ka shpirtëzuar edhe të parën, natyrisht, si përjetim që ka sjellë këmba e pushtuesit. Prandaj, poeti me “pavetëdije” sublime, i lutet vetes, iu përlutet dhe përgjërohet njerëzve që e rrethojnë, atyre që kanë veshë për të dëgjuar por edhe atyre që kanë sy për me pa. Ai u drejtohet përmes klithmës që rrok tashmërinë e poetit, por që mrekullishëm, statura e vargjeve, mesazhi përtejkohor, mbështjell ardhmërinë këndejkohore. Këtu dhe tjetërkund, në poezi dhe në prozë, Budi u përshpirtet njerëzve që kanë shpirt dhe mendje. Ky rezonim kreativ, moral dhe afektiv, transhendent për adresimin dhe formatimin shprehës, hyn në akord fare natyrshëm me fatin e kombit, të gjuhës dhe të kulturës shqiptare.

Ndërsa, episodet e marra nga Bibla, siç është përshkrimi i vrasjes së Abelit nga Kaini, përveç dramatizimit, dëshmojnë dhe për rravgime poetike, ku, larg retorikës, kemi shprehje të ngjeshura që zbulojnë aktin gjakatar përmes shkallëzimeve të njëpasnjëshme. Fakti se dorasi, ai që kryen veprën makabre, kujton që këtë krim

e kryen në fshehtësinë ma të madhe, kur realisht, pikërisht në ро ato çaste po e vëzhgon mbarë qiella, formëzon kontrastin më të bukur artistik dhe me disa shtresëzime njëherit.

Mbase, veçmas poetin në këto përfundime logjike të paqëllimta, gjithsesi endur nën ombrellën qëllimore, ku adresimi i këtillë, që nëpërmjet fokusimit të pasazhit biblik të aludojë plagën më të egër dhe shumëshekullore, vëllavrasjen, kësaj murtaje nga më të hidhurat, që mbillte vdekjen në trojet tona. Mbillte dhe po mbjell vdekjen,

në jug e veri, si një kukudh i keq, frikëndjellës, fatkob e pa një grimë idealiteti. Këtij makthi dhe kobi të zi, poeti i del krejt ballazi, me thirrje prekëse dhe shpresësjellëse, sidomos në vargjet:

“Shokëtë, fqinjëtë ti doni,

ambëlz tue argëtuom,

Gjanë taj shpenzoni

atyne me u ndihmuom.

Mos vidhni, mos kusëroni,

posi disa janë msuom

po tuajtë pa kujtoni

kush ka me na gëzuom.”

(DOKTRINA,1986:255)

Siç duket këto vargje, në kuptim të drejtëpërdrejtë, përcjellin porosi morale, aq të nevojshme për qenien njerëzore në çdo kohë, por artikulimi shestues dhe tingullor, bën që vetvetiu të kapërcehen kufijtë e një sentence thjeshtë fetare, dhe për më tepër të shpërndajë jehonë edhe përtej kohës shkrimore. Poezia ka si subjekt një episod nga jeta e Arbërisë, që në konceptin e Budit, ashtu si dhe të shkrimtarëve të tjerë të hershmërisë, shënon njësi përfaqësuese unike dhe tërësore.

Ajo, pra Arbëria, njëkohshëm shenjon atdheun, shenjon edhe vetëdijen atdhetare, duke u bazuar tek njësia e gjuhës, si materia e parë dhe themelore unitare. Fakti tjetër, domethënës dhe shenjëzues, që ky pasazh nuk haset në librin e Belerminos, i jep të tjera përmasa vetëdijes tërësore autoriale, padyshim edhe poetikës së realizuar

me vetëdije letrare.

Andaj, me bindje të kthjellët, mund të themi se vargjet e kësaj vjershe janë krejtësisht origjinale, të krijuara prej Budit me nuancime të qarta didaktike, përftuar si një klithmënajë gjithëkohore,përfshirëse dhe qarkuese, për ta rifutur edhe shqiptarin në shtigjet e qytetërimit.

Fjala poetike, përgjithësisht në vjershërimin e tij, si një artefakt letrar simbiozik, sentencë fetare dhe krijim letrar, plazmuar me natyrshmëri dhe organicitet, ide dhe dhimbca trishtuese, përmallim dhe shtysë, si dëshirë e shprehur për ndryshim, duke rrokur kështu disa shtresëzime domethënie:

Në radhë të parë: Ai, pra, poeti dhe prifti, pothuaj në nivel të barabitur, tek predikon me bukurinë e fjalës së gjuhës shqipe, rreket dhe ia arrin të sendërtojë vargënimine vetë, kryesisht si një teksturë sinkrete, poezi dhe këngëtim, çka e paraqet edhe më hyjnor famulltarin tek flet poetikisht.

Në radhë të dytë: Shqipen e bukur, gjuhën plot ngjyra dhe muzikalitet tronditës, me tharm natyral letrar, Budi dhe shkrimtarë të tjerë të letërsisë së shekujve XVI dhe XVII-të, e shkëputën prej pelenave të mjegullta, duke e bërë mjet komunikimi të kishës, formë kumtuese të kulturës dhe të letërsisë.

Në radhë të tretë: Mesazhet e pranishme, gjithnjë prekëse dhe shkulmuese, drithëruese dhe njerëzore, adresohen hapur në palcën e qenies. Prandaj ato shestime, si mbishtresim i kapshëm, kanë

edhe fuqinë e ngacmimit të shpresave dhe ëndrrave, aspiratave dhe dëshirave flakëruese, aq shumë dobiprurëse për humanitetin si formante komunitare dhe individuale.

Në radhë të katërt: Një gjuhë, në kryeherë, zakonisht shpërfaqet në trajtën e folur, patjetër si forma e parë dhe thelbësore e saj, por artikulimi në nivel shkrimor e, sidomos kur shërben si gjuhë kulture dhe arti, poezi a prozë, asohere ajo gjuhë fiton pavdekësi si dukuri.

Këto shtresëzime, thuajse të pranishme në të gjithë vargëzimin e Budit, madje si një kod, gati i përputhur, ndërmjet artefaktit gjuhësor dhe letrar, janë potencuar, përpos të tjerash, edhe prej adresimit autorial të trefishuar!

Nga Ermir Nika/

Fjalë të ngrira në eter

Episode të hedhura në fletë të shpërndara ditari

Ne ndiqnim ritualin tonë sa herë takoheshim. Përgjatë gjithë viteve të miqësisë sonë kisha vënë re se ai i kushtonte një rëndësi të veçantë çdo takimi me miq, të njohur, me lexues që dëshironin ta njihnin nga afër ose edhe thjesht t’i merrnin nënshkrimin te librat. Rrallë herë mund të kujtoj ndonjë rast kur biseda jonë nuk trazohej nga ndërhyrjet e befta të dashamirësve të tij. Tryeza e Kadaresë ruante gjithmonë të njëjtën pamje; filxhanin e kafes gati në të mbaruar, shishen e përgjysmuar të ujit, hapësirën më të madhe e zinte shtypi i ditës, ndonjë dorëshkrim i ngacmuar me korrigjime dhe plotësime të tekstit me bojë të kuqe, si edhe librat që nënshkruante gati çdo ditë me rapidografin që e nxirrte nga xhepi i brendshëm i xhaketës.

Këto kohë, pas largimit të tij për në amshim, jo pa pështjellim gjej shtegun e fshehtë për t’iu shmangur idesë se kjo skenografi e ndërtuar për vite me radhë tashmë ka rënë. Nuk mundem më ta gjej as në bar “Juvenilja” dhe as në vilën e tij buzë detit, në Qerret të Kavajës.

Tashmë e kërkoj me sytë e mendjes. Por nuk është fort e lehtë të pranosh që e shkuara është e vetmja materie e kujtesës. Me gjasë, është pikërisht kjo hapësirë që njeriu nuk e mat dot as me fjalë, as me periudha, sepse gjithçka fundoset veçse aty! Gjithmonë kam besuar si një fëmijë kryeneç se e kaluara rikthehet në forma të tjera, por mbase për këtë mbeten vetëm kujtimet si e vetmja lundër që i risjell dhe i largon nga brigjet e prekura nga ecejaket rutinore.

Ende i përmbahem bindjes se tek unë nuk ka mbërritur ende koha të hedh kujtime, sa kohë ato i kam të renditura në kujtesë, të vetmen vendprehje nga ku i jap shumë interpretime dukurive që kam përjetuar. Por ja, nganjëherë më ngjan se ndonjë fletë kapitulli e atyre çka kam përjetuar, shkëputet dhe si somnambul zbardh dhe risjell atë trupëzim që duket se është mumifikuar diku brenda meje. Edhe miqtë e kolegët shpesh e më shpesh më nxisin të shkruaj për shumë shkrimtarë, poetë e prozatorë, në veçanti për emblemat e letërsisë sonë, për etapat ku ka kaluar jo pa mundim jeta dhe krijimtaria e tyre, për ngjarje që i kanë ndarë me mua apo që i kemi përjetuar bashkë. E në këtë pikë më kujtohet përherë gjesti i Kadaresë, dora që dukej sikur shkruante në ajër pak para se të ndaheshim:

– Mos harro, shkruaji këto që më rrëfeve! Duhet të mbeten, sepse je shkrimtar dhe, mbi të gjitha, ke patur një rol; ke qenë protagonist në shumë ngjarje. Ti je takuar dhe ke folur me shumë shkrimtarë dhe e nesërmja ngrihet e patundur vetëm mbi të vërtetën!

– Patjetër, – i përgjigjesha teksa dëgjoja këto këshilla nga shkrimtari që admiroja më shumë, – do ta bëj një ditë.

– Ti dhe kushdo që mund të ishte në vendin tënd, e keni për detyrë të mos i lini të vdesin e të harrohen.

Dhe ashtu ndaheshim, duke tundur duart në ajër si vetmja shenjë se do të rishiheshim sërish, jo fort larg: “Do të takohemi sapo të kthehemi nga Parisi” – një nga frazat përmbyllëse. Dhe largohej për t’u rikthyer.

Por tanimë ikjet e tij kanë mbetur pa kthim. Të vetmet udhë ritakimesh me të kanë mbetur librat dhe kujtimet, që i ndërtoj gjatë ditës dhe, pa kujtuar, më duket sikur më shemben brenda natës. Nganjëherë mendoj se më trembin rrëpirat e krijuara në kaq shumë vite, ku zukatin ditët e kaluara. Dikur do të më duhet t’i ngre me krejt fuqinë në lartësinë e dritës. Por ndonjëherë më bëhet sikur dorëzohem dhe nuk mundem t’i jap përgjigje kësaj dileme që më ngarkon prej vitesh: pse i jam shmangur dhe vijoj t’i shmangem këtij graviteti që të degdis në një hon, i cili të krijon një lloj gjendje ankthi dhe frike përzier bashkë? Mbase më është dobësuar paksa forca për ta ribërë edhe njëherë atë të kaluar që më transformoi në një qenie të ngurtë.

Sot më shpërtheu një lot, që shkroi diçka mbi faqen time. Nuk u përmbajtja dot. Më duket sikur kam shkelur një betim ose, më mirë të them, një pakt me veten. Dikush që deshifron hieroglifët, shoh se ndërtoi një peizazh me atë që lexoi në fytyrën time.

Peneli përshkroi atë pasdite qershori, në verandën e vilës së Ismailit dhe Helenës, buzë detit Adriatik. Aty gjithmonë krijohej një mjedis tepër i ngrohtë dhe çdokush që e kalonte atë prag, ndihej jo thjesht si i afërt me familjen Kadare, por si i afërmi i tyre. Mikpritja ç’tendoste çdo parafytyrim apo paragjykim të bartur nga njerëz të rastësishëm, që hera-herës tentonin të krijonin legjenda urbane dhe prireshin të merrnin protagonizmin në jetën artistike dhe sociale të Ismail Kadaresë.

Kuptoj se asnjë takim nuk më ka humbur brenda vetes. Shpesh ndalem tek ajo pasdite e nxehtë, kur u nisa ta takoja çiftin Kadare në vilën buzë detit, ku veronin deri në pragun e vjeshtës. Një tipar i pandryshueshëm që Ismaili e respektonte dhe e kërkonte tek gjithkush ishte korrektësia, aq sa nganjëherë ora e tij e përpiktë më përngjante me kronometrin e trajnerit tim të atletikës, i cili, mbi të gjitha, më mësoi të isha gjithmonë në vendin dhe në kohën e duhur. Këtë veti të fituar nga koha kur ushtrohesha si atlet pranë klubit sportiv “17 Nëntori”, mundohem ta ruaj edhe sot, kur udhëtimet janë bërë gjithmonë e më të gjata dhe qëndresat më të shkurtra dhe, për rrjedhojë, rikthimet gjithmonë e më të pamundura.

Kështu, arrita në kohën e duhur edhe atë ditë. Dashamirësinë e përhershme të çfitit Kadare s’e zbehu as vapa kryeneçe. Në sy nuk u lexohej asnjë shenjë lodhjeje nga të ftuarit e shumtë që u shkonin me aq qejf në vilë.

Asgjë nuk lëvizte atë pasdite të nxehtë; as perdet, as lulet, asnjë fije bari, përveç akrepave të orës. Kur drita nisi të zbehej dhe muzgu po i shndërronte portretet e njerëzve në hije, Ismaili propozoi të shëtisnim buzë detit. Në fakt, ky ishte rituali i tij i zakonshëm. Ecte me hapa të rregull dhe mbante gati të njëjtin ritëm mbi rërën e shkrifët. Helena, përherë krah tij, herëdokur hidhte vështrimin tej në horizont e dukej sikur fotografonte çdo çast me përqendrimin e saj romantik.

Bisedat tona ndiqnin ritmin e hapave. Nga mënyra si fliste, më dukej se jo rrallë herë Ismaili përshkruante ndonjë kapitull të veprës në dorëshkrim. Dialogu me të shpesh kishte alegoritma dhe kuptohet vetvetiu se nxirrnim përfundime. Pak e nga pak çdo dilemë apo përsiatje, në fund të bisedës dukej sikur rendte drejt zgjidhjes, që në thelb nënkuptonte të vërtetën. Prej tyre m’u rrëzuan, ashtu si librat në raftin e sipërm të bibliotekës, këto momente përjetimi në atë rrugëtim jo fort të gjatë, por të shtrirë në kohë.

– Sot është e gabuar ideja se letërsia shqipe në botë përfaqësohet vetëm nga një autor. Krejtësisht e gabuar. E kam ndjekur aq sa kam mundur ecurinë e botimeve të autorëve shqiptarë në gjuhë të huaj dhe, me sa kam vënë re, bëhen diku 12 apo 13 autorë që janë botuar në vende të ndryshme të Europës. Pse thonë pastaj që botohet vetëm Kadareja?! Kjo është një marrëzi e madhe, që duhet të marrë fund. Shqipëria, në periudha të caktuara, i ka patur shkrimtarët në nivel të krahasueshëm me autorët e rëndësishëm europianë, – më tha dikur.

Kadaresë, në natyrën e tij, ishte tepër e rrallë t’i dalloje një tipar entuziazmi, por për atë që pohonte, kuptohej se vinte nga një analizë e thellë që kryente brenda vetes. Por entuziazmi më kaploi mua për temën që u hap dhe nuk doja që të kalonte pa e shtjelluar. Me kërshëri e pyeta se cilët ishin ata autorë shqiptarë

– Barleti, – m’u përgjigj. – Shkroi në latinisht, ashtu si elita e autorëve europianë të kohës. Atij i janë referuar një pjesë e madhe e autorëve që janë marrë me temën rreth Perandorisë Otomane dhe kryesish mbi Skënderbeun. Pjetër Budi mbetet po aq i rëndësishëm, sipas meje. Ai ka vargje të nivelit shekspirian. Por të mos harrojmë që i përkasin të njëjtës periudhë dhe kjo është lehtësisht e verifikueshme.

– Është e habitshme, – ndërhyri për një çast Helena. – Janë kaq e kaq vlera me të cilat kultura shqiptare është e krahasueshme me ato europiane dhe ndërkohë kaq të panjohura ende nga studiuesit në tërësi.

– Po edhe më vonë, – e ngau më tej bisedën Ismaili, – kemi të njëjtin fenomen. Pra, nuk bëhet fjalë vetëm për Mesjetën. Kështu ndodhi me Lasgushin, Migjenin e jo pak të tjerë, të cilët ecën në të njëjtën frymë me shkrimtarët më të njohur të kohës. Madje edhe sot. Ja unë sapo lexova dy vëllimet e Visar Zhitit, ku përshkruante vitet e burgut dhe për mua janë më të arrira se kujtimet e Sollzhenicinit për persekutimin e tij në Siberi. Pse të hezitojmë t’i pranojmë këto gjëra, sa kohë janë të botuara?

E ndali për pak bisedën dhe e zgjati vështrimin nga bregu, ku nuk dukeshin më as kalimtarë, as vozitës me varka, por vetëm vija e fikur e horizontit. Hodhi ca hapa në heshtje e mandej vazhdoi:

– Historia e shkrimtarëve shqiptarë është nga më të çuditshmet, mbase edhe nga më tragjiket që mund të ketë letërsia e një kombi. Cili vend apo cila letërsi mund të ketë vuajtur një përndjekje të tillë për shekuj me radhë… kujt i është ndaluar gjuha, më pas mendimi e më keq akoma në komunizëm, iu anatemua edhe fjala? E kuptoni ç’do të thotë kjo për një komb?! Kjo në vetvete është asgjësimi i vetë kombit! Dhe përsëri letërsia shqipe u shkrua nga ata autorë që morën parasysh edhe persekutimin e çdo forme, deri edhe vdekjen. Më thuaj, – m’u drejtua, – a ka në botë letërsi që ka mbijetuar në këto kushte?

Unë heshta pa ia ndarë për asnjë moment shikimin portretit të tij, që trazohej vetëm nga drita e hënës së plotë.

– Unë, nuk di, – thashë pas një hopi.

– As unë. Ja pse letërsia shqipe, që u lëvrua në kushte nga më të paimagjinueshmet, bile nga më ç’njerëzoret, për mua mbetet një nga më të mrekullueshmet në botë, madje nga më heroiket, sepse vazhdimësia e saj është mbështetur në martirizimin e shkrimtarëve të saj, të çdo periudhe, veçanërisht në atë otomane e më pas në atë totalitariste.

Nisëm të hidhnim hapat e kthimit. Ndonëse ishim zhytur në tis, ndieja se brenda meje ishte ndriçuar dhe fashitur një nga pasiguritë më të mëdha, vendi dhe roli ynë gati i padukshëm në muzeun e papërfunduar të qytetërimit europian. Duke menduar, mbeta pak prapa. Heshtjen e nderë e depërtoi sërish zëri i tij:

– Eja Ermir, eja futemi brenda. Nuk e kuptoj pse e ke këtë mani të qëndrosh gjithmonë pas e të të rrahë era. A nuk e ndien që u ftoh? Dhe era në errësirë është gjithmonë e pabesë.

Më tepër se me zë, m’u bë se iu përgjigja me zhurmën e hapave, që teksa largoheshim, përpiheshin nga trazimi i dallgëve. Ato na ndiqnin dhe mbulonin çdo gjurmë që i patëm lënë si kujtim rërës, atë pasdite të rënë vere, mbi Adriatik.

Jusuf BUXHOVI/

Gjeografia shpirtërore shqiptare nuk është kartografi, por identitet historik. Është një pikturë e madhe me një tablo identitare, të cilën koha dhe rrethanat shoqërore dhe politike nga lashtësia e deri te koha jonë e kanë kthyer në mozaik. Kjo ka ndodhë në antikitet, ka ndodhë në mesjetë, ka ndodhë gjatë Perandorisë Osmane dhe veçmas pas shembjes së saj. Kështu, mozaiku i kujtesës sonë historike nga viti 1913, është kthyer në një kartografi politike, ku Shqipëria Londineze, si shtet shfaqet e përgjysmuar, ndërsa Kosova, Maqedonia dhe Çamëri, të cilat, nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit e deri te pavarësia kanë qenë qendra e saj kulturore dhe politike, me mbetjen të pushtuar në Serbi, Mal të Zi dhe Greqi, kthehen në pakica fetare, që i priste asimilimi ose shpërngulja për në Turqi, siç ndodhi me një pjesë të mirë të tyre.

Nga këndvështrimi i sotëm shtrohet pyetja se çfarë përgjigje i dhanë shqiptarët e ndarë kartografisë së re politike nga vitet 1913-1914, gjatë luftës së parë botërore, gjatë luftës së dytë botërore dhe pas luftës së dytë botërore, nga viti 1945-1991 në rrethanat kur midis dy luftërave botërore (1916-1918) dhe gjatë luftës së dytë botërore (1941-1944) pati intermexo kohore të bashkimeve të përsëritshme, të cilave u dha fund fitorja e komunizmit në Shqipëri dhe në Jugosllavinë e Titos?

Nëse anashkalohen rrethanat midis dy luftërave botërore, të cilat me ndryshimet e mëdha të gjendjeve ishin të pamjaftueshme për çfarëdo konsolidimi politik, shoqëror dhe kulturor, megjithatë ato që solli fundi i luftës së dytë botërore, pra komunizmi në Shqipëri, mund të thuhet se ishte ideologjia, ajo që gjeografinë shpirtërore, me metodën e realizmit socialist në krijimtari veçmas në letërsi e zhveshi nga çfarëdo fryme kombëtare. Heroi i ri pozitiv ishte në funksion të krijimit të njeriut të ri socialist, me kujtesë të fshirë, një monstum! Kjo e qëlloi më së shumti letërsinë e traditës dhe gjithë ato vlera që krijoi mendësia e Rilindjes kombëtare. Kështu, krijimtaria u vu fund e krye në shërbim të doktrinave ideologjike.

Në Kosovë, hiq periudhën kur shovinizmi serb nga viti 1945-1966, shfrytëzoi parullën e vëllazërim-bashkimit, për të vazhduar planet e njohura nga platforma e Çubrilloviqit për asimilimin dhe shpërnguljen e shqiptarëve për në Turqi, nga viti 1966 kur bie pushteti policor i Rankoviqit, me ndryshimet kushtetuese të vitit 1968 dhe ato të vitit 1974 kur fitohet statusi i njësisë federative, për ndryshim nga Shqipëria komuniste, ku shkrimtarët që nuk i përmbaheshin metodës socrealiste internoheshin në kampe pune edhe vareshin (i fundit u var në Kukës poeti Havzi Nela në vitin 1988), pra krijimtaria artistike, veçmas letërsia, në saje të asaj se Jugosllavia në vitin 1949 përjashtoi metodën e socrealizmit në art dhe krijimtari, i kthehet identiteti kulturor dhe historik shqiptar.

Në veprat letrare të shkrimtarëve të brezit të mesëm dhe atij të ri zuri vend të theksuar tematizimi i historisë nga antikiteti, mesjeta dhe koha jonë gjithnjë e parë si tërësi dhe me vazhdimësi së cilë planet hegjemoniste serbe ia mohonin. Duke u ndërlidhur me veprat e Martin Camajt “Nji fyll ndër male” dhe “Kanga e vërrinit” si dhe romanin antologjik për të rijnë të Rexhep Hoxhës “Lugjet e verdha”, që paraqesin hyrje poetike në histori në përputhje me gjeografinë shpirtërore , shfaqen vepra të rëndësishme që dëshmojnë formacionet shoqërore dhe politike në thellësitë e saj me principata e deri te mbretëritë. Të tilla janë “Trilogjia ilire” te Ymer Shkrelit, “Trungu ilir” i Sabri Hamitit, “Akrostiku i Skënderbeut” i Beqir Musliut, drama e Tekin Dërvishit “Zhvarrosja e Pjetër Bogdanit”, romani i Jusuf Buxhovit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazi”, “Udhëzimet për kapërcimet e dertit” të Mehmet Krajës si dhe vepra të tjera që plotësonin gjeografinë shpirtërore shqiptare.

Metoda socrealiste në Shqipëri me letërsi të shumtën me vepra të propagandës politike, pa ndonjë vlerë letrare, në njërën anë dhe në tjetrën anë, veprat e shkrimtarëve të Kosovës që rikthejnë identitetin tonë historik dhe shpirtëror në letërsi, paraqesin një absurd historik, ku raportet politike dhe shtetërore që krijoi Konferenca e Londrës me ndarjen shqiptare, që i konfirmoi edhe Konferenca e Parisit e viti 1919 dhe ajo e vitit 1945, të qendrës (Kosovës – periferi) dhe të shtetit të përgjysmuar shqiptar – qendër, kulturalisht “periferinë” – Kosovën ta kthejë në qendër shpirtërore shqiptare, ndërsa shtetin shqiptar komunist, ta kthejë në pjesë të kartografisë ideologjike të kartës politike të botës komuniste që shtrihej nga Moska deri në Pekin, Kubë dhe Afrikë!

Ky absurditet historik, megjithatë, së paku politikisht, mori fund në vitin 1991 me ndryshimet politike në Shqipëri dhe shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik, kur bie edhe qendra kryesore prej nga artit dhe kulturës për afër një shekulli iu caktuan recetat socrealiste, që rrënuan vlerat shpirtërore dhe ato kulturore të popujve që u pushtuan nga sistemi komunist.

Me këto ndryshime, arti dhe kultura në Shqipëri hoqi tiraninë e metodës së socrealizmit, por kjo nuk mjaftoi që saora që kartografinë ideologjike ta kthejë në gjeografi shpirtërore në përputhje me identitetin historik.

Megjithatë, viteve të fundit, disa nga shkrimtarët e brezit të rinj kanë filluar t’i qasen me përkushtim kësaj. Ndër ta dallohet Besnik Musftaj me dy nga veprat e tij: ”Fati i marrë” dhe “Një roman i papërfunduar”.

Si shkrimtar që vjen nga Tropoja, të cilën kufiri i vitit 1913, me ndarjen nga Gjakova dhe Kosova, ia prenë damarët ekzistencial, por edhe i krijon shkëputje nga një identitet i përbashkët kulturo së cilës i ka takuar, përpiqet që ta pasqyrojë fatkeqësinë që sjell ndarja e kufirit, përafërsisht me kundrimin që kishte vepra e H. Salihut në vitete e shtatëdhjeta. Në këto vepra Mustafaj, sjell kujtesën e shkëputur historike, duke e ndërlidhur me realitetin e ri jetësor, me ç’rast konceptit të Shqipërisë politike, i kthehet ai i dimensionit etnik historik. Në këtë veprim Mustafaj ndërlidhet me omonimet, patronimet, toponimet, mitet dhe gjithë ato vlera të treaditës që shkojnë edhe deri te simbolet e kozmogomisë, që ruhen në atë që Mis Durham e quan “Shqipëri e Epërme”.

Në këtë mënyrë, mund të thuhet se veprat e Mustafajt letërsisë sonë ia hapin rrugën që të rikuperojë, po qe se kjo është e mundur, plagët e thella që botës shqiptare ia shkaktuan konferenca londineze dhe dy të Parisit, e mbi të gjitha koncepti ideologjik i metodës së socrealizmit, që Shqipërinë e ktheu në një Gullak politik, ndërsa kulturalisht, me doktrinën e shtetit ateist, e barazoi me Kmerët e kuq!

(Theksime nga fjala e lexuar në Takimin me shkrimtarin Besnik Mustafaj organizuar nga shoqata “Tropoja” në Tiranë)