- Vëllimet poetike “ËNDËRRIMET” (1884) dhe “LULET E VERËS” (1890)
Kusht i domosdoshëm për një krijues që të përballet denjësisht me lexuesin, është qasja filozofike ndaj botës, dukurive dhe problemeve të saj. Naimi kishte një kulturë të gjerë si njohës dhe përdorues i disa gjuhëve të rajonit dhe të lindjes dhe brenda hapësirave dhe kornizave të kohës ka njohur nga studimet dhe ka pranuar disa prej filozofëve nga antikiteti e deri në epokën e vet.
Përmbledhja “Ëndërrimet” u botua në persisht “Tejahylat” dhe ndikimi i klasikëve persianë Saadiu dhe Hafizi është i natyrshëm. “Lulet e verës” ishte një rritje ideoartistike që me gjuhën e vet prej bilbili dhe me përkushtimin atdhetar meritoi të quhet apostull i shqiptarizmës.
Kulti i të kaluarës
Formimi i vetëdijes kombëtare dhe i ndjenjës liridashëse, i krenarisë për të kaluarën e lavdishme, njohja e virtytit dhe qenies kombëtare, është synimi i madh i Naimit si apostull i shqiptarizmës. Kur futet në këtë lëmë, në poezi ndjehen sakaq shprehjet patetike që madhërojnë ndjenjën liridashëse. Më shumë se kudo kjo është mishëruar në poezinë “Gjuha jonë” dhe poemthin “Varfërija” ku referenca për të kaluarën historike që ka qenë e ndritur dhe na bën krenarë:
“Sa burra kordhëtarë
Ka nxjerrë Shqipërija,
…Ajo ish koh’ e zjarrtë.” (f.110-111)
“Trima shumë të ndjerë,
…Kombi yn’ i ka nxjerrë.” (f.142)
Trimëria e burrave shqiptarë, nga qëndresa jonë para një armiku shumë herë më të madh, kthehet në apoteozë të nderit e krenarisë, apoteozë e lirisë dhe pavarësisë. Revokimi i së kaluarës bëhet në funksion të së tashmes duke formuluar qartë programin politik të rilindjes:
“Sa jemi shqipëtarë
Kemi gjithë një besë.”
Interesante është që Naimi para himnit të Asdrenit guxon e sulmon tradhëtarët:
“Buk’ e Mëmëdheut i zëntë
Tradhëtorët e pabesë.” (f.125)
Komponent i programit të Rilindjes ishte arsimi dhe lëvrimi i gjuhës shqipe si element themelor i identitetit kombëtar:
“Të shkruajm’ gjuhën tënë,
Kombin ta ndritojmë…
Pa shihni ç’gjuh’ e mirë!…
Ç’e bukur edh’ e lirë,
Si gjuhë Perëndije!” (f.111)
Panteizmi
Që te poezia e parë e vëllimit “Jeta” poeti bën deklarimin e parë religjioz dhe do ta rimarrë atë jo vetëm brenda këtij vëllimi, por edhe në veprat e tjera me konseguencë.
“…ngado që këthenj sytë
Shoh atje Zotn’ e vërtetë
Q’është një e s’ka të dytë.” (f.76)
Ky njësim teologjik do të shërbejë si pikëmbështetje e fortë për të hedhur më pas idenë e bashkimit mes shqiptarëve. Siç shkruan Prof. Rexhep Qosja në parathënien e këtij vëllimi: “Zoti i duhet poetit vetëm e vetëm që të predikojë unitetin e bashkëvendasve të tij.”
Duke qëndruar në rrafshin teologjik, Naimi priret nga metempsikoza, herë duke e shtruar si pyetje, herë duke e marrë si të vërtetë të gjithëpranuar.
“Të shumët u ndanë,
Po vallë, ku vanë?
Për jet’ u mërguan
Apo u ndyshuan?” (f.101)
Apo konceptimi në trajtën e riciklimit që ndodh në natyrë:
“Të linç për të vdekur prapë.
E të vdeç që prapë të linç.” (f.109)
Apo një mospranim të vdekjes:
“Gjë s’vdes, sepse gjithësija
Është gjithnjë e gjallë.” (f.118)
“Nuk humbet edhe nuk zhduket asnjë send.” (f.164)
Perceptimi i kohës
Fillon me një poezi që e cek kohën që në titull dhe vjen si psherëtimë:
“Moj kohëz’ e djalërisë
Sa me vrap ike e shkove.”(f.79)
“Na arriti pleqërija” (f.88)
Naimi atëherë ishte 44 vjeç, vështruar me syrin e sotëm, në kulmin e moshës, por sëmundja e hershme kishte sjellë pasojat e ndjeshme që do t’i ndeshim edhe në poezi të tjera. Po këtu kohën e quan gënjeshtare “që ndrohetë kurdoherë/ dhe s’ngjan me të parët fare.” Kjo ndjesi e pakëndshme, sipas poetit mund të përballet me lirshmërinë e jetës së bektashinjve:
“Jakëni, shokë, të rrimë
Rreth tryezës e të pimë.” (f.88)
Koncepti i bukurisë
Kategorinë estetike të së bukurës Naimi e sheh si prodhim të gatshëm natyror dhe jo si raport mes perceptimit me sy dhe njohjes njerëzore:
“Bukuri e Perëndisë ka dal e duket në jetë” (f.80)
Prej natyrës bukuria derdhet veçmas te femra. Sërish citimi i Prof. Qoses: “Femra e Naimit është fanitje e imagjinatës së stuhishme.”
Meqë portretizimi te poezia “Vasha nazemadhe dhe me të ecur të këndshëm” (f.203-204) ka shtrirje të gjerë, mund të listojmë vetëm pjesët e trupit që përfytyron poeti: sytë – yje, balli – hënë, goja, faqet, flokët – dritë qiejsh, fytyrë, cullufet, buzët – lule shege, shtati, nuri i ecjes, nazet.
Poeti bektashi
Naimi ka edhe fytyrën e një besimtari duke iu qasur mjeshtërisht pozicionimit të vet si bektashi. Së pari shenjti Abaz Ali paraqitet te poezia “Dit, e re” duke e identifikuar si ripërtëritje të motit: “Lint vera, lint ngrohtësija, lint Aliu vetë Zoti” (f.80), pastaj do të pasohet nga një poezi dedikuar atij me një rrëfim të përmasave legjendare “me dy-tri foshnja nër duar”, që “si engjëll i Perëndisë/nd’erë fluturon” teksa e godasin “shigjetat si breshërimë” dhe pas vrasjes së imam Hysejnit përfundon në malin e Tomorit, atje ku poeti e kishte përcaktuar si fron të Perëndisë. (f.92-94).
Përballja me vdekjen
Naimi ka një ndalesë të veçantë për qasjen ndaj vdekjes me poezinë “Të vdekuritë” (f.100), pasi që në moshë të re pati një shëndet të paqëndrueshëm. Por nuk është një ndalesë për veten, por në një plan human, për shokët që “për jet’ u mërguan” dhe “na lanë të shkretë.” Është një ndarje e papranueshme, prandaj “më vjen shumë herë/ sikundër do të vinë.” Mbyllja është trishtuese:
“I kemi mbuluar,
Ah në dhet të shkretë,
Njeriu në jetë
Lintka për të vuar.”
Ky ton pesimist do të përsëritet te poezia “Zemra e pikëlluar dhe e brengosur” (f.201): “Fundi ynë në asgjë do të jetë.”
Te poezia “Një lul’ e vishkurë, a një vashëz e vdekurë” (f.107) ka një shpërthim të drejtpërdrejtë: “O vdekje! ç’je një mynxyrë!”, kurse te poezia “Toka dhe njeriu” (f.189) ka një rikthim te metempsikoza: “Për njeriun vdekje kurrë s’do ketë.”