Nga Eugjen Merlika/

Më datën 19 shtator, në orën 18.00 në Shtëpinë Muze Tadini, në rrugën N. Jommelli 24, Milano, u zhvillua një mbrëmje kulturore, me rastin e promovimit të vëllimit me poezi “Rrugë që rrjedhin nga duart e mija”. Autori i vëllimit është poeti i mirënjohur Visar Zhiti, shkrimtari më përfaqësues i letërsisë shqiptare sot në botë.

Vëllimi “Rrugë që rrjedhin nga duart e mia”, “Strade che scorrono dalle mie mani”, është përkthyer në italisht nga profesor Elio Miracco dhe i paraqitur në një konkurs ndërkombëtar poezie që mbahet në Camaiore, një qytet i lashtë mesjetar në breg të detit Ligur, një komunë prej 31776 banorësh , në provincën e Lukës në Toskanë, e njohur për bregdetin e bukur të saj, për kishat e saj mesjetare, muzeumet e traditën e qilimave. Në këtë konkurs vëllimi i Zhitit ka fituar Çmimin e Parë ndërmjet dhjetra vëllimesh të tjerë. Madje njëra nga antaret e Zhurisë së Konkursit, Cinzia Demi, kishte ardhur vetë për t’a paraqitur librin në Milano. Mbiemri i saj më tërhoqi vërejtjen e madje në bisedë e sipër para se të fillonte mbrëmja e pyeta nëse kishte ndonjë zanafillë shqiptare, sepse ishte një mbiemër i tillë. Zonja, duke qeshur u përgjigj se nuk kishte dijeni, por nuk e përjashtonte kategorikisht.

Në drejtimin e promovimit t’asaj mbrëmjeje ajo shoqërohej nga e zonja e shtëpisë, gazetarja arbëreshe Melina Scalisse, që fliste me vështirësi shqipen por ishte krenare për origjinën e saj. Ajo kishte në kujdes, mbas vitesh pune në gazetën “Il giorno” “Dita”, Shtëpinë Muze Hapësira Tadini, një personalitet i njohur i kulturës së qytetit të Milanos, një poet e piktor modernist, që e kishte lënë shtëpinë e tij si një muzeum për qytetin e tij. Ndërmjet të tjerëve kishte njohur edhe piktorin shqiptar Ibrahim Kodra mbas luftës së Dytë botërore. Duke shfletuar një album pikturash hasëm edhe në një të tillë të bashkatdhetarit tonë të nderuar e Visari e pyeti drejtoreshën e Museut nëse e dinte se ajo pikturë i përkiste një shqiptari. Gazetarja u përgjigj se do të interesohej për këtë gjë. 

Këto biseda bëheshin pa filluar ende mbrëmja e promovimit, e cila në orën e caktuar e gjeti sallën plot me të ftuar italianë, kryesisht, por edhe shqiptarë. Në fillim shkrimtari Zhiti i u përgjigj disa pyetjeve të organizatorëve që përbëheshin nga profesori Mauro Ferrari e gazetaret Melina Scalisshe, Cinzia Demi e Cristina Daglio. Ai u përgjigj shkurt e me dhimbje, duke treguar disa nga çastet më të vështira të jetës së tij, siç ishin ata të arrestimit, të dënimit e të qëndrimit në kampet e punës së detyruar, që ishin dhe ata që përcaktonin burimin e frymëzimit për një pjesë të mirë të poezive të vëllimit. Një përimtim të thukët të përmbajtjes së vëllimit e bëri në mënyrë bindëse profesor Ferrari, që dukej se ishte mjaft i prekur nga drama jetësore e poetit shqiptar. Ai analizoi disa poezi, duke u ndalur më shumë, jo vetëm në përmbajtjet, por edhe në disa terma të hasura më shpesh si atdheu, liria, dashuria etj. Duke përmbyllur analizën e tij i u drejtua poetit: “Ndërmjet të gjithë koncepteve të trajtuar në poezitë e juaja, cili do t’ishte ai më domethënësi, më qëndrori, më përfaqësuesi i poezisë suaj? Poeti u përgjigj mbas një çasti përsiatjeje: dashuria. Salla shpërtheu në një duartrokitje të gjatë e të fuqishme. Mendoj se ishtebçasti kulmorn i mbrëmjes, thelbi dhe kuintesenca e saj. Me atë pohim poeti shpalli vlerën universale të veprës së tij, që është e barazvlerëshme me vetë jetëgjatësinë e mesazheve që i përcillen lexuesve shqiptarë, italianë, evropianë e botërorë.

Duke patur në dorë vëllimin lexohej në kapakun e parë kjo shprehje: “Visar Zhiti është shkrimtari shqiptar, jeta e vepra e të cilit janë pasqyra më e mirë e historisë së Vendit të tij.” Poshtë këtij vlerësimi ishte në kllapa🙁 Robert Elsie, albanolog kanadezo-gjerman). Në tridhjetë vitet e fundit janë të shumtë vlerësimet e poetit e shkrimtarit madhor shqiptar nga përfaqësues të ndryshëm të kulturës e letërsisë shqiptare e të huaj të Vëndeve  ku vepret janë përkthyer e botuar, por mendoj se kjo shprehje e studjuesit kanadez është një nga pikat kulmore ku Visar Zhiti njëjtësohet me atdheun, një koncept që gjindet shpesh në vargjet e tij, në format e të shkruarit për të shkuarën, të sotmen e për të ardhmen e tij. E shkuara në poezinë lirike të autorit  është në ballë të mesazhit të tij, edhe se fatkeqësisht përfaqëson një kohë të lidhur me kujtime të hidhura, me një jetë që ndërpritet barbarisht nga sistemi politik në lulen e moshës, i cili e trajtoi si armik të tijin, sepse kishte shkruajtur poezi që quheshin  “armiqësore”, që e bëri të vuajë, të ndjehet i huaj në vendin e tij. Poeti ka shprtin e gjërë e, në bujarinë e tij karakteristike, edhe n’ata kushte, nuk e njëjtëson regjimin me atdheun sepse simbioza e dy koncepteve është e paqenë, sepse njëri është i përjetshëm e tjetri i përkohshëm, sepse “Atdheu im me qiellin e qethur si një i burgosur” (“E shtuna e parë e arrestit”).

Drama vetiake, sado e rëndë dhe e dhimshme është një grimcë e dramës së përgjithëshme, në të cilën asnjë nuk është i përjashtuar:

“Në bankën e t’akuzuarve

S’u ula vetëm unë, po edhe ti

Gjykatës isha edhe unë 

A e di

Ne njëri tjetrin dënuam

Shqipëri!”  (“Bashkë”)

Në një çast të theksuar dhimbjeje e pezmatimi poeti shkruan një vjershë me pesë vargje: 

“Njihuni me skeletin tim

Jam unë – pa ëndërrat e mija

Pastaj më jepni ç’të doni,

Përsëri skelet do të mbetem” (“Skeleti”) 

Por ai “skelet” gjen forcën në vetvete të jetojë, të shkruajë poezi të cilat i arkivon në kujtesën e tij jo të zakontë e të shokëve të vuajtjeve, sepse nuk mund t’i hedhë në letra prej frikës së kontrolleve të policisë që mund t’i shkaktojnë një ridënim, një masë e shpikur vetëm nga komunistët shqiptarë, e të cilin e kanë provuar shumë njerëz të dënuar. Ai “skelet” përsiat në mëndjen e tij e i kushton një poemë kompozitorit të madh gjerman Wagner, për të cilën padrejtësia shqiptare do t’a padisë penalisht se “është i frymëzuar nga një “kompozitor borgjez, individualist dhe pesimist”. Në poezitë e tij poeti shpirtmadh nuk zë në gojë ata kolegë të tij që përgatisin akt – padinë e tij në zyrat e Sigurimit të Shtetit, duke “ndërpretuar” vargjet e tij:

“Tani qaj unë për ty Wagner!

Arti qan”  (“Mbi piano”)

Ai skelet pa ëndërra arrin në sublimitet, në madhështi, në shkruarjen e një poezie që titullohet “Perëndesha e mbrojtjes  Copëra mermeri”, kushtuar njeriut më të dashur që njeriu mund të ketë në jetën e tij, Nënës. Është një monument mermeri i Karrarës, një përmendore e pavdekëshme letrare e njëkohësisht një simfoni bethoveniane që ngjitet deri tek Krijuesi, një fletë antologjie që mund të qëndrojë krahas firmave më të njohura të poezisë botërore. Tema e atdheut përsëritet më shumë në poezitë, duke vërtetuar brumin e poetit të lidhur me rrënjët e tij, aq sa të habisë profesorin italian që e gjen disi “të tepruar”, jashtë kohës. Çështje mendësish e konceptesh….

Po aq i fuqishëm si koncept mbetet edhe dashuria në poezitë e Visar Zhitit. Ajo është dhurata e Krijuesit për njerëzit, që siguron vazhdimin e jetës nëpërmjet riprodhimit, që shoqërohet me ndjenjat më të mrekullueshme, që fillojnë me tërheqjen fizike dhë ëndërrat e rinisë e mbarojnë me kënaqësitë e rritjes së bijve e nipave e mbesave, duke shënuar kështu vetë historinë e njerëzimit: 

“Asnjë grua nuk do të bëhej nënë

Po të mos zhvishej së paku një herë lakuriq”  (“Lakuriqësia”)

Në zymtësinë e jetës në kampet e punës së detyruar një djalë i ri bashkëvuajtës i tregon historinë e tij tragjike të arratisjes së një çifti të dashuruar, në të cilën vajza vritet nga rojet e kufirit. Ishte një skenë rrënqethëse kur vajza e plagosur për vdekje i thotë djalit me gjysmë zëri: “Ik, ik ti shpëto….të pëshpëriti dashuria. “ Poeti i kushton asaj tragjedije të dashurisë një poezi të titulluar “Arratisja”. Ai veprim që quhej nga Kodi penal i Shqipërisë komuniste si “tradhëti ndaj atdheut”, gjen në pendën e autorit frymëzimin më fisnik e mirëkuptimin më të plotë.

“Çdo dru dëshironte inicialet

e emrave tuaj t’i gdhendte

mbi lëvozhgën e kujtesës”

Për poetin ajo tragjedi e dashurisë meriton edhe pavdekësinë në kujtesën e vetë natyrës, madje edhe në Parajsën e Krijuesit. Ai e mbyll poezinë me dy pyetje, që gjejnë përgjigje në vargun e fundit:

“Ku, ku dergjet dashuria e vdekur? Ku

As qyqja s’e di?

Në të gjithë tokën e atdheut dergjet”  í”Arratisje”)

Por dashuria mbetet gjithmonë oazi në të cilin prehet shpirti i tij i plagosur nga privimi i lirisë. Në fantazinë e tij, një poezie me titullin “Dashuria” i jep këtë përfundim:

“Vetë po nisem nëpër natë dhe vetëm

Do të kërkoj, do të kërkoj, do të kërkoj

si dora që endet nëpër dhomë, në errësirë

për të gjetur qiririn e shuar.”

Ndjeshmëria e poetit trazohet nga një figurë vajze që kalon çdo ditë para telave me gjëmba e shkon në punën e saj të përditëshme si mësuese, si infermiere, si prostitutë apo si…. çdo tjetër hamëndje e djemve të burgosur, së cilës ikushton një poezi të zjarrtë të titulluar “Mirënjohje”. Do të kisha dashur t’a sillnja në këtë shkrim të gjithën, por po mjaftohem me pak vargje:

“Ç’je ti, agullimë e bardhë, 

apo vetë ëndërra?

Mos je fati që na mungon?

Të shohim, të shohim, të shohim

Por s’të ndjekim dot 

veçse me sy….

Kur të kthehesh

nëse s’do të kthehesh

në gjumin e secilit do të hysh 

Si në një mullar bari të shkatërruar

nga shtrëngatat.

Falma….. të burgosur….

Prangat rëndojnë më shumë se gurët e varreve.” 

“Mirënjohje”

Treshja zotëruese e motiveve kryesore të vëllimit të Visar Zhitit “Rrugë që rrjedhin nga duart e mia”mund të përkufizohet me termat atdhe, dashuri e liri. Poeti ka një gamë më të gjërë argumentash që trajton në veprën e tij, por un shkurtimisht po merrem kryesisht me këtë treshe, duke respektuar edhe mendimin e folësve mbi veprën e tij. Një poet që ka hyrë në burg sepse ka shkruar poezi, pa tjetër që në qëndër të mendimeve e frymëzimeve të tij do të ketë lirinë. Shkrimtari i madh italian Umberto Eco shkruan kështu për poetin shqiptar:

“Shihni….. ndodhia e Visar Zhitit: i mjaftoi të shkruante poezi, të quajtura “të trishtueshme dhe hermetike”, pra armiqësore për regjimin ….. dhe fitoi me të drejtë dhjetë vite burg. Poezia i shtie frikë regjimeve autoritare e diktatoriale, edhe se flet vetëm për trëndafila, si në rastin e Zhitit”

Shkrimtari italian e rendit poetin shqiptar në rradhët e atyre njerëzve të nderuar që, në botën jo demokratike, në sajë të dhuntive e vullnetit për t’i shërbyer vlerave të vërteta të njerëzimit, janë të paracaktuar të luftojnë për idetë e tyre të humanizmit e demokracisë e shpesh të flijojnë një pjesë të jetës ose vetë jetën për triumfin e tyre. “Liri, gja aq e shtrenjtë sa e din vetëm ai  qi për te s’i dhimset jeta” shkruante para tetëqind vitesh poeti më i madh i Italisë, Dante Aligieri.

“Liri, të dua,

Ty të besoj, 

Nëse ti je zëri, 

Unë jam gojë

Kur ti bëhesh harku,

Unë jam shigjeta

Të ngulem dua 

Tek e vërteta…..

Mos pastë arkivole 

Për këngën time.”

Kjo është besojma e poetit shqiptar në poezinë “Kënga është e mundur”. Ai e shpall atë hapur pa frikë, pa ndrojtje duke qënë gjithmonë koherent me vehten si mësues, si i burgosur politik si deputet i republikës, si diplomat i saj, si atdhetar, si luftëtar pende, si njeri. Në këtë kompleks nuk mund të mungonte ideali kombëtar, të cilin ai e trajton në poezinë “Vajza me flaut” Kosovës, ku nxjerr në pah një realitet të dhimshëm për popullin e tij:

“Ku fillojnë kufijtë e Shqipërisë

Fillojnë shqiptarët e sakrificave”

Është një e vërtetë që frymëzon këta dy vargje monumentalë, një padi e tërthortë e fatalitetit dramatik të historisë së shqiptarëve, një plagë e hapur prej më shumë se një shekulli në kurmin e drobitur të Shqipërisë.

Kështu poetit të burgosur një tufë delesh që kulloste jashtë kampit të dënimit i kujton jetën normale që zhvillohet jashtë telave, duke i zgjuar zilinë, por edhe një mendim të huajtur nga mitet e lashtësisë:

“Po sikur të futeshim fshehurazi

poshtë barkut tuaj,

të kapeshim pas leshit tuaj të bardhë

si pas mrekullisë

që kur t’ju numëronte ciklopi

te porta e hekurt

të dilnim dhe ne, jashtë dhe larg, drejt lirisë?”  “Një kope delesh”

Shumë vite më vonë, nga një vizitë në  kopshtin zoologjik, poeti në përsiatjen e tij filozofike e mbyll poezinë e tij “S’më pëlqen kopshti zoologjik i Tiranës” me këta dy vargje:

“Me lirinë e gjallë të të gjithëve

                                                          Dhe unë jam më i lirë.”

  Ishin këto disa nga përshtypjet e mija vetiake nga leximi i këtij libri poezish, i dhënë  tashti në gjuhën e tyre edhe lexuesve italianë. Për aq sa mund t’a vlerësoj edhe përkthyesi Elio Miracco meriton një përgëzim të veçantë, sepse i ka qëndruar shumë besnik mendimit të autorit. Sigurisht edhe vargjet e lira e kanë lehtësuar përkthimin, por pa dyshim ky botim në Vendin e poetëve është jo vetëm një sukses vetiak i poetit tonë por edhe i poezisë shqiptare të pas komunizmit. Ai ndihmon në dhënien e përfytyresës së vërtetë të Shqipërisë socialiste, i parë jo nga arkitektët e regjimit, por nga ana e atyre që e pësuan atë në shfaqjet e tij më mizore, në dhunën e diktaturës, që nuk njohu kufij e caqe poshtërsie njerëzore. 

Por po kthehem prap tek mbrëmja milaneze e promovimit t’atij vëllimi. Mbas paraqitjes  së profesor Ferrarit e mori fjalën gazetarja arbëreshe Melisa Scalisse, e cila foli me mjaft  kompetencë, duket se e kishte lexuar me mjaft kujdes vëllimin duke shënuar ato që i kishin interesuar më shumë. Ajo foli me simpati për poetin duke vënë theksin mbi stilin dhe idetë e poezive, duke u ndalur në disa prej tyre. foli edhe për përvojën e hidhur të jetës së autorit. I bëri jehonë kujtimeve të saj të rinisë në fshatrat e Kalabrisë kur atje kishte shkuar për një sërë koncertesh e shfaqjesh Ansambli Shtetëror i këngëve e valleve në vitet tetëdhjetë.  Tregoi për ndrojtjen e frikën që kishin artistët të bisedonin me vëndasit, sepse, simbas saj ata i quanin spiunë. N’atë rast ndërhyri Visari i cili e siguroi zonjën se frika e tyre rridhte nga fakti se ata i kishin spiunët me vete e jo nga mendimi se vëndasit ishin agjentë. Problemi ishte për arttistët se për biseda të lira me italianët duhej të jepnin llogari në policinë e fshehtë kur të ktheheshin në atdhe.

Pastaj zonja Demi, që vëllimin e kishte brejtur për t’i dhënë vlerësimin e duhur u bë nismëtare e leximit të nëntë poezive në shqip dhe në italisht. Në shqip ato lexoheshin nga bashkëshortja fisnike e jetës së shkrimtarit, Eda, ndërsa në italisht nga zonja Demi. Poezitë e lexuara në rradhë ishin këto: E shtuna e parë e arrestit; Rrjeshti i këpucëve të burgosura; Rileximi i Don Kishotit; Arratisje; Thesi i të burgosurit; Mirënjohje; Nesër; Shekulli i fëmijëve; Shpirti i im; Mendim rinor.   

Të gjitha poezitë u shoqëruan me duartrokitje të vazhdueshme, shprehje e vlerësimit dhe mirëkuptimit të mesazhit të tyre. Folën pastaj edhe katër a pesë të pranishëm mjaft pozitivisht për poezitë  dhe autorin, ndërmjet të tjerëve italianë e shqiptarë edhe një shkrimtare bjelloruse që vuri në dukje me keqardhje se në kushtet në të cilat ka qënë poeti shqiptar janë rreth 1500 të burgosur politikë si pasojë e lulëzimit të diktaturës në vënd. Ajo kërkoi vëmëndje nga qytetarët e botës së lirë edhe për viktimat e dhunës bjelloruse. 

Ato dy orë që vazhdoi mbrëmja e promovimit qenë një rast i bukur njohjesh, shkëmbim mendimesh e miqësimi e të gjithë falënderuan poetin shqiptar që u kishte krijuar atë rast me botimin e veprës së tij, por edhe organizatorë te këtij aktiviteti kulturor të rëndësishëm. 

KOSTA NAKE/

Rastësia kthehet në një rregullsi, marrëdhëniet tona me fqinjin grek herë pas here kalojnë amplituda të mëdha, siç ishte ajo e fundit me zgjedhjet e 14 majit të vitit të kaluar në Himarë. Romani ka tërhequr në oborrin e vet skandalin e ngritjes së varrezave të ushtarëve të vrarë gjatë luftës italo-greke të vitit 1940 duke treguar zhvarrime të njerëzve që s’kishin lidhje me të, madje duke i kthyer në ushtarë edhe skeletet e grave dhe fëmijëve, për më tepër duke e kthyer në një biznes që dëmton edhe figurën e klerikut që merr urdhra nga lart njëlloj si nëpunësit e shtetit. “Ka një erë tjetër, një dimër tjetër që nuk ka lidhje me stinët. Ai është dimri, era e të cilit ulërin në varret e hapura të fshatit K.” Incidenti kulmon me bërtitjen e konsullit grek, sikur të ishte zot shtëpie. “Për një çast m’u duk sikur mbeta pa atdhe.”
Këtë fakt e shfrytëzon autori për të arritur nëpër një rrugë të tërthortë. Si refren që përshkon gjithë veprën është pyetja e prindit për fëmijën “A ke frikë?”, pyetje që merr përsipër të kthehet në bartëse të mesazhit për një nga linjat e subjektit. Është detyrë e prindërve dhe jo vetëm e atyre që të përgatitin fëmijët për jetën dhe një nga hapat e parë është përballja me frikën. Gjyshi Aranit Gusmari niset nga Tirana me të nipin për të kaluar disa netë në mal në një kohë të re. Kur ishte fëmijë ai, rreziku kryesor ishin kafshët e egra; tani rreziku kryesor është njeriu, sepse vendi i strehimit të përkohshëm është kthyer në rrugë ilegale për trafikantët e drogës dhe prostitutave.
Ashtu si një udhëtar që ndez një zjarr për t’u ngrohur dhe pastaj ai përhapet me shpejtësi rreth e rrotull, edhe riti i kthimit në vendlindje për ta përcjellë dashurinë për te brezat që vijnë, befas zbulon një transformim tronditës – braktisjen e fshatit. Së pari, moshat e afta për punë i ka përpirë emigracioni, i cili, përveç karakterit ekonomik të lëvizjes, ka krijuar edhe probleme dhe drama shoqërore siç është ajo e çiftit Llazar dhe Sibora Gjini. Së dyti, ndryshimi i sistemit, edhe pse nuk përmendet nga autori, ka sjellë një ftohje të akullt në marrëdhëniet mes njerëzve, të cilët nuk e shohin njëri-tjetrin në sy, por u vidhen vështrimeve. Njerëzit duken të lodhur nga puna dhe kanë filluar të kërkojnë rrugë të shpejta pasurimi duke bërë që të shtohen të burgosurit. Nga ana tjetër krimi po bëhet më i fuqishëm se ligji, njerëzit e ndershëm në radhët e organeve të drejtësisë nuk japin dot drejtësi sepse u vijnë urdhra nga lart nga njerëz të padukshëm për opinionin shoqëror. Një nga personazhet shtron pyetjen retorike së cilës i përgjigjet po vetë: “E kupton në ç’kohë jetojmë? Në kohën e imoralitetit më të fëlliqur.”
Rikthehemi atje ku dhemb dhëmbi e vete gjuha, autori u bën apel të gjithëve: “Shkoni dhe u thoni njerëzve të mos kujtohen për të vdekurit vetëm kur iu prishen varret. Sepse varret që harrohen, prishen, varret që kujtohen, nuk guxon njeri t’i prishë.” Skenat me zhvarrosje dhe pazare ia lënë vendin një vështrimi të gjatë duke u kthyer në vjeshtën dhe dimrin e vitit 1940. Aty do të shfaqet nëntogeri grek, poeti Odise Elitis përballë nëntogerit italian.
Edhe sikur të mos kishte ndodhur ngjarja e fshatit K., kujdesi për të vdekurit mbetet një çështje universale, por tepër e ndjeshme në Ballkan ku nacionalizmi nuk fle, por vetëm dremit. Në këtë roman ka dy fjali me peshë të madhe: “Kujtesa fillonte nga varret” dhe “Gjëja më e vështirë është të mbrosh jetën e të vdekurve.” E gjejmë edhe jashtë kufijve të sotëm të Shqipërisë me romanin e Kim Mehmetit “Shpërngulja e të vdekurve.”
Romani bëhet interesant me ndalesat që bën aty-këtu për trajtesa filozofike që lidhen me vdekjen, me qafën e njeriut, me ikonat, me burgjet, me nacionalizmin, me pleqërinë, me jetën, me vetminë, etj. Vdekja është e ftohtë si një gur kilometrazhi i lyer me gëlqere, për t’u kujtuar njerëzve sa kilometra kanë përshkuar, por që nuk tregojnë edhe sa kilometra kanë mbetur për t’u përshkuar. Të mendosh për vdekjen nuk do të thotë që ke frikë prej saj. Njeriu mendon për vdekjen për të kuptuar jetën. Njeriu mendon për vdekjen për të kuptuar njeriun. Po e fshehe frikën, ajo bën fole brenda teje dhe nuk pranon të largohet. Çdo kohë ndërton burgjet e saj. Nuk janë në burg të gjithë ata që duhet të jenë. Tërë bukuria e vetmisë qëndron tek të jetuarit mes hollësive të jetës të së tjerëve.
Dialogu është interesant dhe shpesh merr mbi vete pjesën e vet nga barra filozofike. Emrat e personazheve janë pothuaj të parëndësishëm para karakteristikave të tyre: Simoni ishte o një vit më i madh, o një vit më i vogël se Tedi, dhunuesit e varreve janë një i madh dhe tjetri i vogël, kur shkojnë drejt fshatit T., takojnë njeriun me një sy prej qelqi, bashkëpunëtori i priftit që mbledh kocka quhet Skuth dhe blloku i tij me kapak të verdhë mbante brenda misterin e mashtrimit.
Autori ka një ndjesi të madhe ndaj natyrës, ka njohje të thella për faunën dhe brenda veprës ka një leksion artistik për gjallesat, madje njeh dhe gjuhën e tyre. Një inventarizim i shpejtë i tyre shërben si dëshmi për këtë.
Dy pëllumba që djali i merr në Selanik dhe i lëshon për t’u kthyer në fshat dhe ndjekja e tyre nga skifterët shndërrohen në një finale sa madhështore aq edhe tragjike dhe marrin vlerë analogjike me kthimin e emigrantëve në vendlindje.
Përdorimi i gjerë i metaforave në peizazhet e natyrës krijon lirizëm që ka karakterizuar edhe prozën e shkurtër të autorit që në botimet e hershme. A do të jetë brezi i ri i ndjeshëm ndaj tyre?
“Të gjallë dhe të vdekur” përmban gjithçka duhet të ketë një roman: të vërtetën, të bukurën, tronditësen, qartësinë dhe shijen e mirë. Ai karakterizohet nga natyrshmëria paradoksale, nga skenat tragjike, nga rrëfimi i stilizuar poetikisht, nga fryma nostalgjike për të shkuarën, por edhe me ngjarje në bashkëkohësi me ato të gazetave, nga ngritja e narrativës mbi imagjinatën dhe kujtesën.

(Romani “Të gjallë e të vdekur” i Nasi Lerës, Dudaj 2013)

Gjon F. Ivezaj/

Në lëtërsinë e vjetër shqipe gjejmë fort pak vjersha lirike. Edhe ato pak poezi që kemi janë në pjesën ma të madhe vjersha të përshpirshtme. I pari poet shqiptar që botoi vjersha lirike është Pjetër Budi. Ky, në veprën e përkthyeme që mban titullin „Doktrina e kërshtenë”, botue më 1618 në Romë, shtypi afër dy mije vargje, të ndame në 19 vjersha. Budi âsht i pari që përdori tetërrokshin tonë popullor të tipit trokaik. Këto poezi, sadoqë në pjesën dërmuse janë përkthye e përshtate prej italishtes e latinishtes, me ndonji vjershë origjinale aty këtu, kanë randësi të madhe historike për poezinë shqipe. Mbas këtyne vijne viersha e shkurtë e Luke Bogdanit dhe ajo e Lukë Sumës, botue si peng nderimi në fillim të veprës së Pjetër Bogdanit. Këto dy vjersha u botuen më 1685. Poezia lirike shqipe shënon nji hap përpara drejt zhvillimit të saj me cfaqjen e poetit të talentuem Pjetër Zarishit dhe bejtexhijve si: Ibrahim Nezimi, Hasan Zyko Kamberi, Muhamet Kyçyku etj. Mirëpo, lulzimi i vërtetë i poezisë sonë fillon në periodën e Rilindjes, sadoqë poezia shqipe pat ba disa hapa të suksesshme edhe ma parë mbatanë Adriatikut, ndër Arbëreshët e Italisë. Kjo poezi pat fillue të zhvillohet qysh kah fundi i shekullit XVII me veprimtarinë që zhvilluen poetët: Nilo Katalano, Nikollë Brankati, Nikollë Filia, Jul Variboba etj. Porse, si u theksue ma nalt, poezia shqipe mbështetet mbi baza të shëndosha
qysh nga viti 1836, kur botohet poema e parë shqipe „Këngët e Milosaos” e de Radës. Tematika e re, të cilën solli de Rada me këtë vepër, zuni nji vend ma të gianë në veprat e tij të mavonshme. Me cfaqien e
Naim Frashërit në letërsinë shqipe, poezia lirike zuni nji vend të randë-sishëm dhe c’prej kësaj kohe ajo shenoi suksese të njimbasnjishme.
Mbas Naimit, veprojnë nji varg poetësh të tjerë si Ndre Mjeda, Cajupi, Filip Shiroka, Luigi Gurakuqi, Mihal Grameno, Asdreni, Ali Asllani, Lasgush Poradeci, Fan Noli, Hilë Mosi, Kristo Floqi, Migjeni etj., veprimtaria e nji pjese të të cilëve kalon edhe në shekullin tonë.

Gjatë Rilindjes, poezia lirike shqipe iu kushtue gati kryesisht lëvizjes se atëhershme kombëtare. Frymëzimet kryesore të sai qenë lufta për liri dhe dit ma të lume. Shumica e poetëve të asaj kohe si De Rada, Naimi, Vaso Pasha, Mihal Grameno etj. Qenë njiherit udhëheges dhe luftarë të paepun të lëvizjes clirimtare. Ata luejtën rol të madh jo vetëm
me veprat që krijuen, por edhe tue themelue shoqni, tue drejtue gazeta, tue hapë shkolla etj. Deri në vitin 1825 poezia shqipe kishte ba njifarë zhvillimi të vogël, porse në rrugën e saj ajo kishte hasë në shum pengesa. Deri në këtë kohë ajo qe nji poezi ku mbisundojshin përkthimet dhe përshtatjet me
karakter fetar. Ma vonë ajo fitoi përherë ma tepër edhe karakter origjinal. Edhe poezia e shekullit XVIII qe në filim nji poezi me frymë fetare.
Mirëpo, dalngadalë në te filloi të zajë  njifarë vendi edhe jeta e popullit.
Kjo vlen në rend të parë për poezinë e Jul Varibobës. Sa i përket krijimit të poezisë lirike shipe me frymë laike, kjo meritë i përket Ibrahim Nezimit e sidomos Hasan Zyko Kamberit. Në krijimet poetike të këtyne dy viershëtorëve, jeta shqiptare filloi të zajë nji vend të dukshëm. Mi-
rëpo, poezia e bejtexhijve e shekullit XVIII e XIX pat pësue nji ndikim
të madh prej letërsisë orientale dhe gjuhës së pushtuesit. Përpos kësaj, ajo në pjesën dërmuese pat karakter fetar.

Poezia lirike e Rilindjes solli tema të reja. Poetët de e lavruen këte, i kushtuen kujdes të madh pastrimit të gjuhës prej fjalëve të hueja. Kjo tematikë, që filloi me krijimet e de Radës, zuni vendin kryesor me veprat e Naimit, të cilat filluen të botohen tue fillue prej vitit 1886.
Naimi trajtoi temat aktuale të asaj kohe, tue i këndue atdheut të vet, bukurive dhe pasunive të saj, jetës së popullit punues. Në fillim të shekullit XX, letërsia e Rilindjes kaloi në realizëm me cfaqjen e Cajupit.

Prof.Dr. Begzad Baliu/

Docendo discitur

(Duke i mësuar të tjerët mëson edhe vetë)

Profesor Gjovalin Shkurtajt, vepra e të cilit e ka nxitur hulumtimin për këtë studim! Me nderim!

Hulumtimi, përgatitja dhe botimi i kësaj vepreje, sikur nuk ka një të ngjashme në punën time shkencore. Pas kalimit nga Instituti Albanologjik në Fakultetin e Edukimit, si ligjërues i lëndëve “Gramatika e gjuhës së sotme shqipe” (Fonetika dhe Morfologjia), “Morfologjia historike”, dhe “Fonetika historike e gjuhës shqipe”, kërkoja tekste alternative për studentë a grupe të caktuara programesh. Nuk i kuptoja kolegët, të cilët përdornin kryesisht një tekst për ligjërata dhe një tjetër për hulumtime më të avancuara. Për mua, të nxënit e lëndës nga studentët fillonte me tekste didaktike shkollore, pastaj me ato normative, si dhe përmbyllej me tekstet akademike më të avancuara. Në këtë kërkim e sipër një ditë më ra në dorë teksti universitar i Profesorit tim të nderuar Gjovalin Shkurtaj, Shqipja e sotme, Tiranë, 2010, që mbante dy nëntituj: Kulturë e të shkruarit dhe e të foluri, si dhe Bazat e gramatikës së shqipes standarde. Prej njohjes së biografisë së tij kisha mësuar se ai kishte mbajtur lëndën e gjuhës në disa fakultete e programe, por prej tekstit të tij mund të shihej se si e kishte përshtatur atë për disa nga temat e studentëve të Fakultetit të Arteve, në Universitetin e Tiranës. Më bëri përshtypje mënyra se si i ka trajtuar temat, pothuajse krejtësisht me diskursin e komunikimit letrar. Temat, të cilat duhej të diskutoheshin me studentët hapeshin si çështje përditshmërie, vazhdonin me shembujt konkretë, kulmonin me sinteza akademike dhe përmbylleshin me pyetje, detyra e ushtrime gjerësisht motivuese.

Në ciklin e parë të ligjëratave “Kulturë e të shkruarit dhe e të folurit”, veç tjerash ishte përfshirë një temë, e cila mungonte në të gjitha botimet e kësaj natyre në fonetikat dhe gramatikat e shqipes, përkatësisht në tekstet normative të kësaj lënde, që i njihja unë.

Pas rregullave të përgjithshme të drejtshkrimit, si dhe fenomeneve e dukurive fonetike, në libër ishte përfshirë edhe një tekst për Fjalëshpejtat(60-61), i cili natyrshëm përcillej edhe me temat për Frymëmarrjen, Cilësitë e zërit, Theksin e fjalës dhe Theksin logjik. Deri sa për dy temat e fundit kishim informacion të teksteve normative, për Fjalëshpejtat dhe Cilësitë e zërit dija jonë ishte elementare.

Jam befasua ndërkaq kur në hapje të ligjëratës sime, kam kuptuar se studentëve nuk ju mungonte dija elementare për fjalëshpejtat dhe kjo njohje nuk kishte të bënte me leximin e tekstit të ligjëratave, po me një përvojë të marrë nga kultura e përgjithshme e të nxënit të gjuhës angleze.

Këtu filloi edhe interesimi im për të hulumtuar këtë pasuri gjuhësore, përtej atyre dy faqeve përgjithësuese të Profesor Gjovalin Shkurtajt në një vëllim më të madh, nderimi për të cilin madje më është shtuar deri në atë masë sa këtë vepër ta botoj në shenjë respekti për kontributin e tij në fushë të mësimdhënies së gjuhës shqipe dhe hulumtimeve gjuhësore përgjithsisht.

Besoj se ndihmesa e Profesorit Gjovalin Shkurtaj do parë në tri rrafshe a në tre përbërës përkushtues për temën që më është shfaqur edhe në tri drejtime:

për fjalëshpejtat, dija e përgjithshme dhe studimet ishin modeste jo vetëm në studimet shqiptare po edhe në kërkimet shkencore të popujve fqinj;

prania e fjalëshpejtave në dijen universale ishte mjaft simbolike; dhe më e papritura, fjalëshpejtat ishin mjaft të pranishme jo vetëm një kohën tonë po edhe në traditën kombëtare.

A nuk ishin këto tri prej arsyeve pse unë ndërmora një projekt të kësaj natyre, i cili fillimisht kishte përmasën e një kërkimi për një studim modest, pastaj edhe të një materiali të hapur për tu botuar në revistën “Gjuha shqipe” të Institutit Albanologjik të Prishtinës dhe së fundi, për ta kurorëzuar edhe me një vepër të veçantë.

Arben Iliazi/

Edhe shkrimtarët çamë ishin në fokus të organeve policore dhe Sigurimit të Shtetit, si persona të dyshuar kundër regjimit dhe për rrezikshmëri të lartë shoqërore, pasi llogariteshin se mendonin ndryshe. Ishte pasojë e një fobie nga kasta qeverisëse ndaj komunitetit çam në tërësi.

Ishte diçka paradoksale, e pabesueshme dhe e rëndë.

Pesë vjet burg për Mitrush Kutelin, vetëm e vetëm sepse në biografinë e tij kishte pasur deviacione të bindjeve politike. Ky është “shpërblimi për merita” që i rezervoi në vitin 1948 pushteti komunist Dhimitër Paskos, të njohur ndryshe edhe me pseudonimin Mitrush Kuteli, me origjinë nga Arta, vlerësuar si një nga shkrimtarët më të mirë shqiptarë të shekullit të shkuar, apo më saktë si themelues të prozës moderne shqipe.

Në kohën e diktaturës Lidhja e Shkrimtarëve ka qenë vendi ku është bërë presioni më i madh. 

Të gjithë e keni dëgjuar emrin e shkrimtarit tonë të shquar të humorit e satirës Qamil Buxheli.

Shkollimin fillor e kreu në konviktin Çamëria në qytetin e Sarandës. Në fund të viteve `50-të, përfundon studimet e larta në Moskë, pranë Institutit të njohur Letrar Gorki.

Megjithëse një shkrimtar tepër i njohur dhe themelues i humorit modern, filluan t’i bllokonin librat dhe t’ia hiqnin nga qarkullimi, t’i ndalonin edhe dramat dhe komeditë, duke i bërë “gjyq popullor” para punëtorëve. Madje Qamilin dy herë e degdisën në fermën e Sukthit dhe në Elbasan, ku punoi për shumë vite si i internuar.

Qamil Buxheli ishte shkrimtari që i ka botuar për herë të parë krijimet e Bilalit, dhe pse me cen në biografi, sic thuhej atëhere.

Ndaj shkrimtarit Bilal Xhaferri, Qamili kishte treguar një kujdes të posaçëm prej botuesi e miku, duke botuar për herë të parë krijimet e tij.

Por siç rezulton nga dokumentet e arkivit, laku për humoristin kishte shkuar gjer në zgrip dhe atë e mbante në dorë vet kryeministri i kohës, Mehmet Shehu. 

Shehu i shkruante drejtpërdrejt diktatorit, duke theksuar se pas Bilal Xhaferrit, duhet të ishte doemos Qamil Buxheli, i cili, ka punuar shumë kohë me të në qytezën e Sukthit, ku ishte ishte caktuar me masë dënimi, duke e vënë foljen ka punuar në thonjëza, për t`i dhënë gjithë kuptimin e një pune gjasme instruktuese dhe bashkëpunuese armiqësore me të arratisurin. Sigurisht, afiniteti dhe vlerësimi i Qamilit për Bilalin, kishte të bënte para së gjithash me bindjen e tij se ai ishte mjaft i talentuar dhe shpresë e mbarë për letërsinë. Por vinte doemos edhe si përkrahje njerëzore për mikun dhe për patriotin që e kishte nga anët e veta.

Nuk po ndalem shumë te Bilal Xhaferi, pasi dihen tashmë vuajtjet dhe gjithë kalvari i shkrimtarit  të talentuar, i cili është ndjekur gjatë gjithë jetës së tij nga sigurimsat, që e ruanin dhe e spiunonin se çfarë bënte. 

Por duhet të themi se në rastin e Bilal Xhaferit dhe shkrimtarëve të tjerë çamë ka një tejkalim të ligësisë. 

Më duket si skenari ndaj Hilmi Seitit, ndaj Taho dhe Teme Sejkos, Tahir Demit dhe pjesëtarëve të tjerë çamë, me të të ashtuquajturit “grup armiqësor”.

Namik Mane u shfaq si një poet i talentuar në fillim të viteve 60-të. Në vitin 1967 u anëtarësua në Lidhjen e Shkrimtarëve. Por ia pezulluan librat për shkaqe politike, i hoqën dhe të drejtën e botimit nga të gjitha organet letrare.

Në vitin 1968 e internuan në Hamallaj të Durrësit, së bashku me Bilal Xhaferrin. Ekziston një dokumentit ku udhëheqësi komunist Rita Marko e sulmonte si armik dhe shok të Bilal xhaferit.

Një tjetër shkrimtar i njohur që vuajti 6 vjet burgim ishte Bedri Myftari, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve, edhe ky shok i afërt i Bilal Xhaferit. Autor i disa librave në prozë dhe poezi, ku spikatin krijimet me motive nga Çamëria.

Më 1971 u arrestua si kryetar i të ashtuquajturit «grupi i të rinjve kundër vijës së partisë në art dhe letërsi» dhe, si shumica e anëtarëve, u dënua për agjitacion e propagandë. Për 20 vjet iu hoq e drejta e botimit. 

Nuk mund të rrimë pa përmendur këtu folkloristin e shquar Fatos Mero Rrapaj, autorin e librit testament “Këngë popullore nga Çamëria”, që na bëri krenar të gjithëve në vitet ’80, kur u botua me parathënie të Ismail Kadaresë.

Fatosi u arrestua dhe u burgos nga regjimi komunist për qëndrimin dhe pikëpamjet e tij kundër nacionalizmit e shovinizmit grek e sllav. Gjithë jetëm mbeti i varfër dhe i nëpërkëmbur, pa asnjë përkrahje nga shteti, vetëm se iu përkushtua folklorit të Çamërisë.

I njëjti fat ndoqi edhe Ibrahim Hoxhën, historianin dhe folkloristin e shquar, i provokuar dhe i survejuar gjithë jetën, me lloj-lloj mënyrash, nga informatorë të fshehtë apo oficerë të sigurimit të shtetit. E akuzuan për agjitacion propagandë dhe u dergj për disa kohë në burgjet skëterrë. Duke i shkatërruar arkivin e dorëshkrimet për Çamërinë.

Në vitet e regjimit komunist u dënuan për agjitacion e propaganda dhe  kundër vijës së partisë në art dhe letërsi edhe disa shkrimtarë të tjerë me origjinë çame, anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve si Agim Mato, me izolim dhe heqjen e të drejtës së krijimtarisë, Tanush Kaso me 13 vjet burgim, Rasim Bebo me internim dhe izolim të plotë, etj.

Shkrimtarët çamë bëjnë pjesë te ajo kategori e vogël intelektualësh, që guxuan dhe nuk u pajtuan me cënimin e lirisë. Në atë kohë, ata bënë diçka kurajoze për të mos degraduar artin e tyre, duke zhvilluar talentin dhe fantazinë në një terren plot kurthe.

Mitrush Kuteli

Qamil Buxheli

Bilal Xhaferi

Bedri Myftari

Agim Mato

Rasim Bebo

]

Namik Mane

Tanush Kaso