Frano Kulli/

Shënime rreth librit “Brenga e prokurorit”.

“Brenga e prokurorit”, vetvetishëm , në fillesën e leximit të josh drejt një shijeje disi metalike; kjo, përsa i takon momentit përzgjedhës të leximit, që është orientimi i secilit lexues. Po veçmas i atij lexuesit, i cili receptorët e vet i përqëndron të gjithë te teksti letrar, duke e lënë krejt jashtë tyre autorin e tij. Megjithatë, asesi nuk mund të shmanget si një pikë orientuese autori. Aq më tepër që rasti ynë vjen disi i parathënë si rasti i një leximi të vështirë për nga ngarkesa emocionale që të ofron. Sidomos për një tipin e lexuesit, që “plaket” si i tillë i brishtë, që nuk ka pasë në preferencën e leximit lëndë letrare kësisoji, siç është rasti i romanit në fjalë, në të cilin merr trajtë e zhvillohet sfida e dominimit të së drejtës mbi të padrejtën të drejtësisë me bazë ligjin mbi të padrejtën kriminale që e shkarravit dhe e nëpërkëmb të drejtën e ligjin. E, herë-herë e dominon atë deri në kufijtë e shbërjes.

E gjitha kjo ngarkesë është një kërshëri e thellë, po ndërkohë edhe e paragjykuar që të vjen prej titullit më së pari, po edhe prej autorit për së dyti, kur di së largu diçka nga curricula (karriera) e tij jashtëletrare. Por kjo zgjat krejt pak.

E sheh që suprizohesh së bukuri, qysh në faqen e dytë a të tretë kur fillon të kundrosh në të tjera rrahe e në të tjera gjendje fort e fort më të bukura e hiç e aspak të lodhëshme. Dhe të përshkruara mjeshtërisht si të tilla. Ndaj, unë për të vijuar në sa thashë, po ndalem në detajet parathënëse e në larminë e gjuhës, gjithashtu, që janë elemente domethënëse të strukturës së romanit, por edhe sfiduese ndaj paragjykimit deus ex machina, të fillimit të leximit. Pa hyrë në analizën me themel e të hollësishme të teksit letrar, për të cilin s’është rendi sot, unë dëshiroj që ndalesën time me e ba përmes disa detajeve, që për mua e kanë bërë të mundur krijimin e tablosë së impresioneve (Përshtypjeve) të përftuara nga leximi i veprës. E fillon te vizatimi i tavolinës së punës së prokurorit, Martinit; mbushur me dosje të ndenjura e të përditësuara, aso dosjesh-prush për nga përmbajtja e tyre, që ndenjësin në poltronën e asaj zyre e mbajnë si përmbi gjemba; dy foto janë e pandryshueshmja e rekuizitës së saj; fotoja e familjes, e gruas me dy djemtë dhe e Arturit, kolegut e shokut të tij të ngushtë, të vrarë. Dy kolona të forta shumë ku ai mbahej gjatë gjithë kohë-punës së tij të pakufij kohe.

Masandej, shija e athët, për të cilën folëm në krye herë , vjen e zbutet shpejt tek çapon nëpër linjën e butë të dashurisë së Martinit me Elizën e mbështjellë me ngrohtësinë që buron prej lidhjes së përzemërt. Që prej feksjes së ndezur të shikimeve dashuria zhdërvjellohet e vijon me takimin e parë jashtë zyre. Njëri flet për Tiranën, të cilën e ka përzemër njësoj si atëhere kur Tirana nuk kishte ndryshuar si tani, kurse tjetra…Ah tjetra, tjetra flet për Shkodren e saj e për jaret shkodrane. E kështu takimi përvijohet vetvetishëm për në Shkodër. Një sfond i përkryer me moralitet gati puritan i dashurisë, në kontrast të thellë me raportin e përmbysur që ekziton midis moralit dhe imoralitetit kriminal, midis vesit dhe virtytit që qe edhe dilema e madhe që mbisundonte në zyrën hijerëndë të prokurorit. Në atë zyrë, ku vlon me u zgjidhë mëdyshja e madhe në mes Martinit si Martin, si njeri dhe prokurorit, në mes ligjit dhe krimit. Edhe atëherë kur ata janë të ndërthurur së mbrendëshmi, pavullnetshëm, deri thellë në përzjerjen e gjeneve të vetë qenieve të përballura skajshmërisht. Marjan Boja, i pandehur vrasës, me gjasë është biri biologjik i vetë Martinit. E tashti, rrethanat i kanë vendosë përballë. Në dy skajet e përballjes së përherëshme midis së drejtës për një jetë të paqme dhe krimit përkundruall që e dhunon atë.

E gjithë ngjarja bazike e romanit futet mjeshtërisht fort ndërmjet dy lidhësëve të gjetura e bindëse, të gërshetuara me shumë finesë. Kërcënimi fillestar i Arjanës “nëse ti nuk ndryshon materialet në dosje, nuk do të flas me ty siç po flas sot”, që pasohet me letrën shantazhuese dërguar prej oligarkëve, padronë të punëve të pista për të cilat, kishte shërbyer, krejt me padije Marjan Boja, të cilën, paradoksalisht ia sjellin nëpërmjet të nipit të tij. Mesazhi i së cilës, sa kërcënues aq edhe ndërgjegjevrasës është. Thelbi i saj: një gjë që nuk bëhet me para, bëhet…me më shumë para, kaq i egër është. Dhe lidhësja tjetër, ajo në kapitullin përmbyllës “Pretenca para Zotit”, ku sillet rrëfimi i pastorit amerikan me historinë e 100 dollarëshit të të gjykuarit dhe gjykatësit. Fabula që rrëfehet është kjo: Në një sallë gjyqi i pandehuri do të gjykohet për 100 dollarë, detyrim i papaguar.

-Nuk i kam, përgjërohet i akuzuari dhe gjykatësi bindet në pohimin e tij. Megjithatë , sipas ligjit ai duhet dënuar. Atëherë gjykatësi zbret nga tryeza e tij, i afrohet të akuzuarit, nxjerr nga xhepi 100 dollarë dhe ja shtjen në xhep të akuzuarit…dhe kështu i akuzuari lirohet nga akuza.

Ngjarje lidhëse të tilla, që nuk mund të kalojnë pa ndalesë të fortë me përshtypje tek lexuesi. Sikurse, Martini-prokurori e gjen pafajsinë e shpirtit për “mëkatin” e tij të adoleshencës së herëshme me të ëmën e Marjanit edhe pse “një copëz biologjike” e tija u shndërrua në kriminale.

Këtij përfundimi i prin gjithë formimi psiko-social i prokuror Martinit në raport me të drejtën, qysh heret në fëmijërinë e tij, kur përjeton arrestimin e karrocierit të kooperativës, Rushanit, me një tufë kalamajsh e me një vajzë uloke, për agjitacion e propagandë, vetëm e vetëm se, në rrethanat e mizerjes së jetës së varfër e derte të panumërta, tek rrëkëllen ndonjë gotë raki lëshon fjalë pa “doganë” e për këtë e plandosin në burg…E kur vajza e mjerë mbyll sytë, të atin nuk e lejojnë as ti hedhë një grusht dhé. Qysh këtu, fillon e formësohet thirrja e mbrendëshme për të drejtën e mbrojtjen e saj, që e çon disi kuptueshëm drejt…prokurorit. Por, pa iu larguar asnjëherë vetvehtes së Martinit. Ka diku nga mesi i romanit një rrëfim emocionues të kolegut të “stazhionuar” të tij, Sokolit. Ai i rrëfen Martinit një ngjarje nga koha tjetër, ajo e diktaturës, kur asistonte aktin e ekzekutimit të një të dënuari me vdekje: “Ma kërkon detyra të të pyes, cila është fjala jote e fundit? Ai po më shikonte pa iu dridhur qerpiku. Për çudinë e tij, në ato çaste të fundit të jetës, iu shfaq një njeri që po i shprehte keqardhje. Një njeri që sa herë i ishte shfaqur përballë në gjykatë, kishte qenë i rëndë dhe i kishte folur me ton të lartë, të sigurt dhe të ashpër. Ai më pa me një vështrim që s’do ta harroj kurrë. Nuk i pashë lot në ata sy të zinj e të thellë. Po dyshoja se sytë e mi, më ishin rrëmbushur tashmë. I jepja kurajë vetes. Shefi i policisë dhe skuadra e pushkatimit po më prisnin mua të mbaroja rolin tim formal, të kotë e krejt fals. Kështu e kërkonte ligji. Nejse. Pasi më pa gjatë e me një vështrim therës, ashtu i qetë tha: “Prokuror e kam ba vedin me më dënue me vdekje. Kam vrarë dy djem të rinj 20 vjeçarë, çka nuk e meritoj të jetoj dhe unë. Fjala ime e fundit është të ma bëjnë hallall prindërit e viktimave, që i lashë pa djem.” Tha këto fjalë, hodhi një vështrim rreth e rrotull e duke m’i ngulur sytë, vazhdoi: “Le të rrijë dhe baba jem pa djalë”. I vura dorën në sup, një gjest që tregonte dhimbjen time. “A mundesh prokuror, të më zgjidhësh e të shkoj n’atë botë i lirë, i pa lidhun?” Nuk u mendova gjatë, por iu drejtova shefit të policisë dhe skuadrës së pushkatimit: – Zgjidheni! – u thashë. – Zgjidheni menjëherë! “

E me detaje e ngjarje me kaq ngarkesë emocionale po edhe monologje të personazhit qendror gjithashtu, ka shumë në roman, të cilat, thurur me mjeshtri rrëfimtare po edhe me sens estetik e mbajnë pezull leximin deri në faqet e fundit, tek kumti i Martinit: i kërkoj kësaj trupe të nderuar gjykuese, dënimin e të pandehurit Marjan Boja me burgim të përjetshëm. Ndaloi paksa, mori frymë thellë dhe shtoi: – Madje dhe më shumë…, por ligji është ligj.

E papranueshme, mund të thuhet a mendohet; ka disa mënyra të tjera për t’ju shmangur vendimit “in extremis” për të dënuar me burgim të përjetshëm birin e për të qëndruar në anën e ligjit, gjithashtu. Njëra prej tyre tërheqja dhe përcjellja e pretencës te një tjetër prokuror. Njihen raste në praktikat e mira gjykuese në tribunale shëmbëlltyra për ne.

Po fundja, a s’është kjo letërsia ? Letërsia e tejkalon realitetin, madje pretendon ta ndikojë atë. Dhe letërsinë e mirë, posë të tjerash e bën edhe gjuha e zgjedhur. E unë, s’mund të rri pa i risjellë këtu edhe pak, fare pak shembuj për këtë sa thashë: “të mban pezull në askund”, “përtej dritares dukej edhe terrinë”, “sytë e saj të bukur…sy vrasës”, “ndjente një angështi të përherëshme”, “familjar i përplotur”, “njerëz prej gize”, “bisedonin: ashtu si me fjalë ere a stërkala të heshtura shiu”, “djalli fluturon me erën”, “kapërthyerje ndjenjash etjerë, etjerë.

Të dashur miq, desha me ju thanë se kam lexue një roman të mirë. I dashur Ahmet, urime megjith zemër.

Kurse si botues më lejoni me shpreh edhe një dëshirë: do të kisha dashtë që “Brenga e prokurorit” të ishte botim i “Botimeve Fishta”.

Romelda Bozhani

Romë, Itali/

Një natë dimri, tërë feksje dritash, në qytezën tonë italiane prej tetë mijë banorësh, u gjend një maçok i vrarë. I kishin vënë flakën me fishekzjarret e mbetura të Vitit të Ri dhe maçoku, që rastësisht qëlloi të ishte edhe jetim, edhe qorr, edhe plak, edhe i vetmuar, edhe grindavec, sipas atyre që e njihnin, ishte përpëlitur disa minuta mes flakësh e kishte ngordhur. Nuk dua ta mendoj dhembjen e kafshës së gjorë, ato çastet e tmerrshme, që ndajnë jetën dhe vdjekjen e një maceje, si të ishte jeta dhe vdekja e një njeriu, por dua të ndalem te jehona që pati ky rast në jetën tonë, në qetësinë e kësaj qyteze, që i ngjet çdo province tjetër, pa bujë e bëma të mëdha. Bubëlloi çdo gjë atë ditë. U ngritën të gjithë në këmbë për të gjetur fajtorin. Domethënë, në tetë mijë banorë: italianë, shqiptarë, rumunë, indianë, afrikanë, gra, burra, shoferë, pjatalarës, kuzhinierë, shitës, shtëpiake, sehirxhinj etj, duhet të gjendeshin ata dy, ose tre, ose një adoleshent bjerrakohës, që kriminel e bëri vrasja e një kafshe e jo e një njeriu. Erdhi ekipi i një televizioni kombëtar për të bërë lajm. Foli kryetari i bashkisë, kryetarja e shoqatës në mbrojtje të kafshëve, policia po e po, qytetarë të rastësishëm, njerëz të ngeshëm jo të rastësishëm. Doli në televizor, me shapkë në kokë, regjisori ynë i vetëm, që në kohë të lirë bëhet edhe i vetmi biletashitës, në të vetmin teatër të qytezës. Citoi ca vargje të Dantes e fët e fët donte të jepte zgjidhje. “Është çështje qytetarie”, tha. “Ka vdekur çdo ndjenjë, çdo gjë e bukur që na nderonte më parë”, shtoi me nxitim. U panë e u studiuan videot e zonës, u bë thirrje për rigjetje të atij njerëzillëku të dikurshëm, që, sipas brezit të vjetër, asnjëherë nuk i përmbush ca standarte në ditët e sotme. U premtua që fajtori do të gjendej, shoqëria do të aktivizohej më shumë për të ndërtuar modele për të qenë e jo gjysma gjel e gjysma kapua, si ky brezi i fundëm, etj, etj.

E treguar kështu, duket sikur bëhet fjalë për ca ngjarje, që s’i përkasin botës sonë prej homo balcanicus. Ne s’kemi kohë e mendje të merremi me vrasjen e një maceje. Ne, vdekjen e kemi ende prej mishi e gjaku njeriu. Por, ja, që këtu, në një provincë të qetë italiane, që shërben si konvikt periferik i një qyteti të madh, ka ndërgjegje të mendohet se ç’do të bëhet me këta kriminelë të vegjël të së sotmes. Sepse kriminelë i quajtën. Në të tilla raste, një pyetje me zarar, fshihet atje poshtë, thellë, tek secili prej nesh. A mund të bëhen kriminelët e mëdhenj të së ardhmes, këta fëmijë që sot s’patën mëshirë të vrisnin një maçok endacak?! Po pse jo?! Edhe pse, jo domosdoshmërisht, them unë. Por nuk jam e sigurtë. Dhe nuk besoj se ndokush tjetër do vinte dorën në zjarr. Psikologjia, aq më pak.

Me siguri, di vetëm një gjë, që për çdo krim, apo përdhunim, për çdo ngritje zëri, apo mbledhje grushti, për çdo kanosje vetullash, apo mospagim taksash, etj., këndej ane, kërkohet llogari e, në të njëjtën kohë, kërkohet edhe zgjidhja. Fajtorët e çdo thyerjeje rregulli, normeje, apo kriteri tjetër të një jete të shëndetshme, të vendosur nga një shoqëri e shëndetshme, edhe neve duhet të na bëjnë përshtypje, siç rëndom ndodh këtyre anëve. Është kohë e turbullt në Perëndim, por drejtësia funksionon ende dhe pse çeta e profetëve, domethënë turma, në rrjetet sociale, kërkon “gjak”, në mënyrë figurative dhe drejtësinë e pretendon si të vetmen zgjidhje.

Në Ballkanin tonë, gjërat funsksionojnë pak (ose shumë!!!) më ndryshe. A i mbani mend, dikur?! Kazane të tëra plehrash që digjeshin për sport e për gajasje, lagje të pushtuara nga turma të dhunshme kokësopatash, pemë të masakruara, toka të marra me përdhunë, puseta uji të vjedhura, plehra të hedhura nga ballkonet, ballkone të dala arna-arna shtëpish të ndërtuara pa kritere e pa leje, mace të llahtarisura, që kërcenin pupthi bishtëprera, syqërruar, me flakë të vëna në putra, në qime, në mustaqe. Këta janë kriminelët tanë të vegjël, të së djeshmes, që s’na e kanë prishur ndonjëherë gjumin. Ndërsa sot, i ke aty, jashtë, brenda, gjithkund, çuditërisht edhe në kompjuter, me emër e mbiemër, që shkruajnë e zezë mbi të bardhë, se si heronjtë e tyre të drogës, të vrasjeve, të dhunës, janë heronjtë e tyre të përditshëm e të përjetshëm. Kriminelët tanë të djeshëm, nuk i ka ngrënë meraku dje e nuk do t’i hajë meraku as mot. Janë shtrirë gjerë e gjatë e gju më gju me shoqërinë dhe me çetën virtuale, që i hanë duart gjithmonë. Komentojnë, u dalin përkrah vrazhdësisht dhe ashiqare bëmave të kriminelëve të të gjitha kohëve, të të gjitha racave. Ata përligjin krimin si burrëri. Skafistin e quajnë punëtor të guximshëm, që punon fort për të mbajtur familjen me bukë. Hajdutit i urojnë “me krahë të lehtë”, bosin e krimit dhe të drogës e quajnë vetëm bos dhe i heqin kapelen. Atij që i shet hashash fëmijëve tanë, fëmijëve të të tjerëve, nëpër sheshe, nëpër shkolla, nëpër rrugë, domethënë, gjithkund, nën hundën tonë, ia qajnë hallin se edhe ai ka familje. Kush përkrah e ushtron, domethënë, bën vajzat të ushtrojnë prostitucionin, është i zoti, që ka hapur vend pune në kohë krizash. E kush ushtron dhunë psikologjike, s’vihet re se ne njohim vetëm drurin, hurin dhe kamxhikun. E ç’mund të thuhet për kriminelët?! Ne, kriminelin e duam, martohemi e shtrihemi me të deri në shtrat të vdekjes. Rasti i fundit i thirrjes së thanatosit, ndodhi vetëm pak ditë më parë, në Shkodër.

Në buzë të Bunës shtrihet e pajetë një grua e re me fëmijët e saj. Ende. Përgjithmonë. Ky krim, duhet t’i rëndojë më shumë ndërgjegjes sonë, se sa dheut që e mbajti dhe s’tregon dot të vërtetën. Ajo bukuri e mjerë është viktima e sotme e një shoqërie të dobët, siç jemi ne, që nuk i denoncojmë e nuk i dënojmë kriminelët e vegjël të së djeshmes. Ata, të cilët, sot, dënimin me burg për lëndë narkotike, për vjedhje, për thyerje ligji, për përdhunime, apo krime të tjera “të vogla”, nuk e quajnë turp, po përvojë jetësore. Ata, që të keqen nuk e shohin si njollë të pakthim në jetën e një qytetari normal në një shoqëri normale, por e kanë qepur si lëkurë të dytë dhe i japin format e trupit të tyre.

Në tokën tonë, bajlozët nuk dalin nga deti, por i kemi aty, mes nesh. I prekim çdo ditë, u japim kafe, u japim dorën e ata shtrihen ngado, si venduza, në çdo qelizë të shoqërisë e kërkojnë gjak, këlthasin hosana për antiheronjtë, na thonë mirëmëngjes në rrugë e na dërgojnë “zemra” në kompjuter. Janë ngjitur edhe deri lart, në foltoret e dijes, nga ku, për habinë time e të ca njerëzve të paktë, për të cilët drejtësia vazhdon të jetë peshorja e vetme e jetës dhe e vdekjes, e së mirës dhe së keqes, del një profesor i famshëm i çetave të profetëve, që, ex cathedra, në mënyrë krejt primitive, kërkon gjak të vërtetë, hakmarrje e vetëgjyqësi. Mos u ngutni ta quani “intelektual”, apo “profesor” këtë njeri. Edhe ai s’është gjë tjetër, veç një bajloz ballkanik.

Prof. Begzad Baliu/

Rreth tri vjet më parë kam publikuar një njoftim për lexuesit tonë në fb se në kërkim e sipër kam zbuluar një referencë, e cila bënte të njohur se shkrimtari dhe përkthyesi më i mirë nga gjuha shqipe në gjuhën serbokroate dhe anasjelltas Esad Mekuli (1916-1993), kishte lënë në dorëshkrim veprën e Jeronim de Radës “Këngët e Milosaos” (Pesme Milosau). Le të kujtojmë këtu se Esad Mekuli ka përkthyer shkrimtarët e letërsisë serbe, malazeze, kroate e boshnjake (Mazhuraniqin, Njegoshin, Karaxhiqin, Kërlezhën e shumë të tjerë) në gjuhën shqipe, si dhe në gjuhët e tyre ka përkthyer shkrimtarët tanë: Ismail Kadarenë, Rexhep Qosjen, Hevzi Sulejmanin, Enver Gjerqekun, Azem Shkrelin etj.

Mbështetur në dokumentet e kohës, botimi është propozuar dhe paraqitur si projekt i Programit të punës shkencore të Sektorit të Arteve të Shoqatës së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, të datës 18. 10. 1976, projekti i parë i Akademisë së ardhshme, i nënshkruar nga sekretari i Sektorit të Arteve Prof. dr. Rexhep Qosja, ku ishin përfshirë edhe veprat dhe studimet për Pjetër Bogdanin, Tahir efendi Boshnjakun, Hilmi Maliqin, Haxhi Imer Lutfi Paqarizin, Hivzi Sulejmanin dhe Esad Mekulin.

Në pikën tre të programit ishte planifikuar përkthimi i poemës liriko-epike të Jeronim de Radës, “Milosao”. “Vepra në fjalë e De Radës, – thuhet në arsyetimin e shkurtër – është një prej veprave më të rëndësishme të periudhës së romantizmit në letërsinë shqipe. Konsiderohet se fillimet e romantizmit shqiptar mund të përcillen historikisht në praktikën letrare duke filluar prej kësaj vepre. Në qoftë se kihet parasysh se ajo është botuar në vjetin 1836 atëherë është e qartë edhe rëndësia e saj historike letrare. Me botimin kritik të përkthimit të kësaj vepre në gjuhën serbokroate do t’i ofrohet opinionit jugosllav një vepër e rëndësishme dhe një mundësi që historianit të studimeve komparative të letërsive ballkanike sadokudo ta kenë parasysh edhe letërsinë shqipe. Vepra do të botohet edhe me një parathënie, në të cilën do të flitej më gjerësisht mbi romantizmin shqiptar po ashtu si edhe për vetë veprën e përkthyer”.

Sikur mund të shihet prej Programit, ky është i vetmi projekt i planifikuar jashtë trashëgimisë historiko-kulturore të Kosovës dhe i vetmi projekt, i cili ishte planifikuar të botohet në gjuhën serbokroate. Në këtë Program pune gjithashtu nuk theksohen emrat e autorëve të projekteve apo bartësit e tyre, e në këtë rast as përkthyesit. Vetëm më vonë do të kuptohet se përkthyesi i kësaj vepreje ishte caktuar Esad Mekuli, por asnjëherë nuk do të kuptohet kush do të bënte përgatitjen e botimit kritik të saj, kur dihet se një përgatitje të tillë, brenda Akademisë, mund ta bënte vetëm Profesor Idriz Ajeti. Profesor Ajeti dhe shkrimtari Enver Gjerqeku, në fund dalin recensentë.

Në vitin 1980, në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës diskutohet Plani botues i punës së Seksionit të Gjuhësisë, Letërsisë dhe të Arteve për vitin 1980 dhe për periudhën 1981-1985. Në krye të planit për vitin 1980 del titulli Akademik Esad Mekuli: “Këngët e Milosaos”.

Në fund të vitit 1986, Seksioni i Gjuhës dhe Arteve propozon disa aktivitete të tij për vitin 1987, ndër të cilat edhe “botimin e veprave të Jeronim de Radës”, që në esencë është botimi i veprës së De Radës “Këngët e Milosaos”, por me gjasë shënimi u mbajt gabim nga sekretari i Seksionit Akad. Svetomir Arsiq.

Nga një Procesverbal i mbledhjes së seksionit të Gjuhës, Letërsisë dhe të Arteve të Akademisë, i mbajtur më 12. 11. 1987, në të cilin mungon Esad Mekuli, mësojmë se në “lidhje me realizimin e detyrës për botimin kritik të “Këngëve të Milosaos” të Jeronim de Radës në gjuhën serbokroate, u konkludua të bisedohet me bartësin e kësaj detyre”.

Për herë të fundit përkthimi i veprës së De Radës “Këngët e Milosaos” është diskutuar në vitin 1989 në Seksionin e Gjuhësisë, Letërsisë dhe Arteve. Në këtë takim bëhet Propozimi i Programit të punës, në të cilin, në pikën katër thuhet se. “Akademiku Esad Mekuli, ka përgatitur përkthimin e “Këngëve të Milosaos” të Jeronim De Radës, në gjuhën serbokroate. Pritet të kryhet parathënia e këtij botimi. Duhet të sigurohen mjete financiare për këtë botim”.

Po këtë është vit është shkruar edhe recensioni i Akademikëve Idriz Ajeti e Enver Gjerqeku për Bashkësinë Vetëqeverisëse të Interesit për Shkencë dhe Kulturë, të cilës i kërkohej mbështetja financiare e botimit të kësaj vepreje, megjithëse prej gjendjes në të cilën gjendet dorëshkrimi i ruajtur në familjen e Esad Mekulit edhe pas vdekjes, më 1993, mund të flitet për një përkthim dhe pjesërisht shqipërim, por ende nuk mund të flitet për një dorëshkrim, i cili plotëson kërkesat për një botim akademik. Sikur mund të shihet prej tri faqeve të skanuara, dorëshkrimi është ruajtur në dy nivele: në plan të parë është teksti i shkruar me makinë. Në plan të dytë është versioni i redaktuar me laps grafit dhe në plan të tretë redaktimi, plotësimi, dhe madje rikëndimi me laps kimik. Për një botim të ardhshëm duhet bashkuar këto tri gjendje dhe përmbyllur versioni përfundimtar.

Le të shpresojmë se do të realizohet ky botim ashtu sikur ishte planifikuar në vitin e largët 1976.

(Hyrje nga një studim më i gjatë)

Prishtinë, maj 2024

Kemi zgjedhë, ndër shkrime të Mustafës, tri copë qi na duken të shënueshme pse në to shfaqen në mënyrë të gjallë lidhjet e jetëshkrimit të tij me ngjarjet e vendit t’onë, sidomos me ato të Shqipnís së Mesme prej kah âi e kishte zânafillen.
Spikasin në styl, si në nji pasqyrë të qartë, cilsít qi e pajisshin : mprehtësí gjikimi, ndiesí e thellë nderi vetiak e kombtar, prirje me tregue troç mendimin e vet në çdo rasë e pa tutë të kurrkúj. Le të vërehet në shkrim përpiknija dhe përshtatmenija në shprehje dhe, hove hove, nji shkelqim buzëqeshjeje qi i ep shije tregimit. Në përshkrim të ndodhíve të jetës së tij bje në sý njerzija e natyrëshme burrnore qi urren e i ikë edhe mâ së mbuluemes ndienje mburrjeje por njiherit edhe prûjtunís (modestie) kallpe.
Copa e tretë Qytet’i im botohet këtu për të parën herë. Falënderojmë Dr. Bashkim Merlikën, të birin e Mustafës, qi na e dha për të begatë me tê shtyllat e së përkohëshmes s’onë. Copa u shkrue në Niagara Falls të Shteteve të Bashkueme t’Amerikës, me 1957 ase 1958, pak kohë para se Ai t’u ndante këso bote. sht shkrimi i fundit i Tij, fragment i nji vepre má të shtrîme qi vdekja e këputi në gjymsë.
Larg atdheut, si të donte me shfrye nji mall qi i a shporonte zêmrën, Mustafa përkujton Krujën e vet; i a kujton mâ parë vetes e mandej né. I stërprovuem nga goditjet e nji fati mizuer të pamerituem, i përulun e i shtruem vullëndesës së Zotit, me mênde të kthiellueme e të paqueme nga përvoja e gjatë e nji jete plot përpushje e travajë e nëpër të cilat njofti besnikín ngushulluese të miqve dhe sulmimet idhnake të kundërshtarvet, në vend mikpritës ku e hodhen tallazet e politikës shqiptare dhe botnore, Mustafa Kruja nxjerr nga mbamendja motet e shkrimuna të djalnís së vet. Endë në shkrim ngjarje e përshtypje dhe i shoshitë qetisht, pa turbullim gjakimesh (pasjonesh). Tashmâ gjaku ka humbë vrullet e e dikûrëshme. Ai e ka krye, si pjesëmarrës aktiv, detyrën e vet ndaj kombin. Shkruen për me u lânë të rijvet trashëgimin e përvojës së tij dhe të breznís së tij. E në shkrim, depërtue fund e maje nga nji déll përmallimi ku shkrepëtin – pa u kujtue Ai aspak – nji shkëndí poezije plot humanitet, qet krye shpresa se idealet, ushqye prej Tij e prej Shqiptarvet të 1912-ës pa mujtë me i realizue, do t’arrîhen nga masa e ré. Ndiesít e denduna njerzore, zhdërvjelltija e përshkrimit të vendeve dokeve veshjeve, skalitja mjeshtrore e typave të ndryshëm, kët shkrim të Mustafës e radhojnë ndër copa proze mâ të kullueta, të lidhuna e të ngjyrta të letrësís shqipe.
ERNEST KOLIQI

QYTET’I IM
Nga MUSTAFA KRUJA
(Pjesa e parë)
Kush i afrohet Durrsit me vapor nji mëngjesi të kthiellët e hýn n’atë liman, po të hjedhë sýt atje larg kah veriu e veri-lindja, do të shohë nji varg malesh qi, në majën mâ të naltën, s’i kapërcejnë 1200 metra. Ndër këto dallohet mâ së bukuri Mal’i Krujës, qi ka mu në rrafsh me faqen e tij, nji ndërtesë banimi për vizitorët e Shêjtit Sarisalltik, a Sallsataik, si thonë Krutanët. Duket madhështuer e i egër, krejt shkâmb i thatë e thikë përpjetë. Tue I ulë sýt pak mâ poshtë kah rrânxa e këtij mali, shtegtari shquen qartas ndërtesa të bardha si bora. Janë kullat e qytetit të Krujës nja 600 metra nalt prej rrafshit të detit.
Atje pa mbërrîmë ende deri në fund, veç sa mbaron shkâmbi dhe ka mundsí kazma me gërmue pak dhé, rânë e zhur bashkë me bâmë themela, fillon Kruja e Kastrijotit, Akça Hisar’i (Qyteza e Bardhë) e Osmanllijvet. Deri sod s’janë bâmë gërmime arkeologjike (), prandej nuk dihet se kur e prej kuj ka qênë themelue. Atje afër tij kah ana e Tiranës gjinden gërmadhat e nji qyteti të vjetër, qi Gjon Gjergj von Hahn-i ka mendue se do të jenë ato të Albanopolis-it të përmêndun prej Ptolemeut në të dytin shekull mbas Krishtit. Ka vallë ndonji lidhje Kruja e gjallë me këtë qytet të vdekun veç afërsís?
Topografisht Kruja ndehet ndërmjet malit të vet e Krastës qi mund të quhet nji vazhdim i tij deri në fushë. sht nji qytet pesmijë frymësh, () kodrash e luginash, qi për me i dalë prej nji skânji në tjetër kâmbsorit i duhet me ecun, me hapa të zakonshme, nji gjysmë ore e deri në nji orë. Banesat fillojnë me u shtrîmë prej lagjes së Varoshit, në rrânxën mâ t’eprën të malit, kah dy krahët, n’atê të veri-perëndimit deri afër Dro-s, përroit qi shënon kufînin e malit e të qytetit me lagjen e Abázaje, dhe në juglindje deri në Xaharí afër Zgurdheshit, të parit katund të Rrânsís, qi të çon ke përroi e gryka e Cudhînit në krah tjetër të malit. Prej Varoshit vêndi shkon tue u përvjerrë pak në të djathtë e të mângjët e lagjet tue u voglue. Teposhtë shtrihet po n’atë mënyrë deri ke rrânxat e Krastës. Qêndra nën Varosht disi sheshohet me dý fushat e Tallajbés (të Allaj-beut: allaj, turq. Regjiment; Allaj-Bej “= komandant regjimenti) e Kumllukut (rânishtës) dhe deri në Pazar, ke dyqanet, qi vijnë pak mâ poshtë.
Tallajbeja âsht nji emën vêndi i vjetër, turqisht, sikurse u shënue e si shumë tjerë të qytetit t’onë. Nuk âsht nji fushë e madhe, bashkë me Kumllukun, aty ngjitun me tê e pak mâ i ulët, dý fushore qi nuk dij a përbâjnë aqë metra katrorë sa nji nga sheshet e mëdhaja të qytetit të Romës. Por mbrênda qytetit hiq Namazgjahun ku falet bajrami, s’gjên tjetër rrafshore veçse larg në periferí. Kur kishte nevojë Shteti turk me mbajtun ushtarë atje, ushtrimet ushtarake n’atë shesh u bâjshin e n’atê u ngrihshin çadrat. Kjo ka edhe nji historí të vogël qi i a kam mbërrîmë un. Në 1906 atje qe derdhun gjak njeriu kotnasikot. Gjatë luftës së dytë botnore italjanët e kanë mbushun me ndërtesa ushtarake.
Kazaja (nënprefektura) e Krujës dikur shkonte jo me sanxhakun (prefekturën) e Durrsit, por drejtpërdrejt me atê të Shkodrës e ishte e përjashtueme, si ajo me malet e veta, prej çdo detyrimi kundrejt Shtetit. Por mandej, mbas tanzimatit, (reforma çentralistike) të Sulltan Mexhidit (1839-1861) desh () Stambolli me i shtrîmë ligjët moderne pak nga pak kudo qi s’i haste sharra në gozhdë me popullsít e vêndit, të cilat bidatin, dmth. nji rregull jete të re e shihshin si nji herezí e prandej e urrejshin. Asokohe Pushteti qêndruer e kishte damë Krujën nga Shkodra e lidhun me Durrsin. Ndonse edhe vetë Durrsi varej prej vilajetit (guvernoratit) të Shkodrës, nënprefekturat e tij: Kavajë, Shijak, Tiranë, i kishte të shtrueme. Kështu dojshin me e bâmë Turqit edhe Krujën. Nji herë i ndërrojnë qarkun, mandej shkallë-shkallë kërkojnë me ahtrîmë reformat e vêndeve edhe atje. Në 1906 qe rend’i xhelepit të gjâs së trashë. Qytet e katunde kundërshtojnë, s’duen kurrsesi qi t’u numrohen gjedhet e të paguejnë xhelep për to. Në Kurbî populli çon krye me armë në dorë. Vriten gjind, digjen shtëpija. Nji ditë prej ditsh edhe katundatët e tjerë rrâjnë në qytet për të protestue ke Mirallaji (Allaj-beu i mâhershëm qi gjêjmë ke emn’i sheshit të Varoshit), komandant’i fuqis së mbledhun në Krujë për t’i bâmë ballë nji kryengritjeje mâ të gjânë se ajo e Kurbînit. Të tânë janë t’armatosun. Se kurrë, deri ke Durgut Pasha në 1910, s’kishte mendue e provue ndonji herë qeverija turke me u a hjekun armët Shqiptarvet. Koloneli turk merr pozicion për projë. Në Tallajbé ishte fuqija e tij ndër çadra e ai e qet jashtë me armë në dorë e të rradhueme në beft. T’anët ishin grumbullue në Kumlluk e aspak s’e kishin mendue me bâmë shamatë me ushtrín. Ata kishin shkue atje vetëm për me protestue, me qamë hall, me u lutun. Parija e tyne kthehet prej Kolonelit ke turma e i rrëfen se s’kishte pasun vullëndim prej tij. Koloneli i kishte thânë parís se urdhni i Mbretit duhej të vente në vênt. Ç’me bâmë atbotë? Parija kshillon me u shpërdamë nji herë e mâ vonë me u mbledhun në kuvênd me qetsí. Por âsht e dijtun se ndër turmat e nxeme kush i bie thumbit e kush patkoit dhe në rasa t’atilla shpirtnat janë gati me shpërthye ndër akte të papeshueme. Ushtri e popull i armatosun gjinden kundruell. Nji djalosh qi nxirrte shkëndija sýsh s’i a bân nji e dý, mbërthen hutën e i ep zjarm kundra ushtarvet. Kaqë u desh. Ushtarët të komanduem e të rradhosun rregullisht, fillojnë zjarmin batare kundra turmës qi s’kishte marrë asnji masë. Atëherë po, shpërdahet gjindja, por me tëmerë e panik, mbasi lên të vramë në fushë të Kumllukut 22 burra. Ky gjak, veç nuk shkoi krejt kot për qëllimin qi kishte ai popull atëherë. Qeverija turke s’nguli kâmbë mâ për xhelepin e gjedheve të Krujës.
*Botuar nga Ermest Koliqi ne vitin 1973 në “Shejzat”.

Saimir A. Lolja, The Nation-Free Recipe – How the Triple Entente served Comintern, 2^nd ed., Austin Macauley Publishers, New York, 2024.  ISBN 978-1-6497973-4-6

www.amazon.com/Nation-Free-Recipe-Triple-Entente-Comintern/dp/1649797346/ref=sr_1_1?

Pse është i domosdoshëm të preket shpejt? Dhe rilexohet, sepse lexuesi tani përparon duke zbuluar çka akoma nuk thuhet, pasurohet në çfar dihet dhe lartësohet mbi çfar kuptohet. Brendia e tij shtrihet në Europë, Mesdhe, trojet shqiptare që nga fillimi i shekullit XX e deri tani. Ngjarjet, njerëzit në to, idetë, regjisorët janë të gjithë e të gjitha jo rastësi dhe të lidhura me një fill që vazhdon edhe tani. 

Globalistët e sotëm janë ish internacionalistët (komunistët) e dikurshëm të cilët qenë universalistët e mëhershëm. Doni të kuptoni më thellë pse e çfar po iu habit në Europë dhe Shqipëri 33 vitet e shkuara dhe tani? Apo pse demokracia lindi e ndryshkur në Shqipëri më 1991? Ia gjeni fillin përgjigjeve në mbi 100 vite më parë në libër. 

Kur Europianët po ndriçonin vetveten, Renes Descartes shkrojti në vitin 1637: “Cogito, ergo sum” (Jam kur mendoj). Që domethënë se çdokush dëshiron të jetë vetvetja. Prandaj ata që e lexojnë librin kalojnë para, ngjiten më lart dhe ndjehen më mirë.

Libri fillon me shkrimin “Universalizmi dhe Nacionalizmi” të Dhjetorit 1943 ku “…Komunisti kërkon: Hiq dorë nga vllau tënd i gjakut dhe unë të bëj vlla me të gjithë njerëzit e kësaj bote.” Përgjigja që i jepet dhe të tjerat janë aty.

Në faqen tjetër është një pyetje që iu bë dy oficerëve britanikë në një fshat të Dibrës në Maj 1944: “Siç e dini, tre parti politike janë në Shqipëri: agjentët e Gjermanisë, agjentët e Rusisë dhe agjentët e Anglisë. Ajo është e kuptueshme, por ajo që asnjëri nga ne nuk e kupton është se përse agjentët e Rusisë paguhen me ar anglez”. Përgjigjen e jep ky libër pas 80 vitesh dhe e cila vlen për të kuptuar të tashmen dhe 130 e më shumë vitet e shkuara.. Dhe pak nga pyetjet e tjera të cilat përgjigjen në libër, ndryshe nga si mendohet, janë:

Trojet shqiptare në fillim-shekullin XX u krasitën deri në rrëzë. Pse e si, nga cilët? Çfar ishin Lufta I Botërore dhe Lufta II Botërore? Tre Jugosllavi (Serbi më të Mëdha) u krijuan në shekullin XX. Pse e si, prej kujt? Kënga e luftës së shenjtë sllave (Svyashchennaya Voyna) ose e xhihadit sllav këndohet akoma. Kur e ku?

I njëjti shi monedhash prej ari dhe ndihmash në armatime, stërvitje, ndërlidhje, organizime, veshje e ushqime ra gjatë Luftës II Botërore mbi Jugosllavi, Shqipëri dhe Greqi. Kujt, nga kush, pse?

Ku shkuan qindra ton ar i grabitur popullatës me dhunë e tortura në vitet 1945-1946?

Çfar ishte e ashtuquajtura Perdja e Hekurt pas Luftës II Botërore dhe zgjatim i kujt vije ishte?

Pse ndodhi çmenduria e vitit 1997 në Shqipëri para luftës që i dha lirinë Dardanisë më 1998-1999?

Të vërteta absolute nuk ka dhe pyetja që i kumbon secilit është me mbetur mbrapa, anash dhe pa busull apo me qenë më afër të vërtetave dhe me busull të vajosur? Përgjigjen dhe energjinë e merrni kur ta shfletoni këtë libër tani, i cili ka një brendi që nuk gjendet në librat e tjerë. 

Do të kënaqeni me librin sepse sytë po iu lexojnë një përmbajtje të munguar deri tani, dhe do mendoni, do ndjeni vetveten, e do jeni të ndriçuar për të tashmen dhe të ardhmen. Domethënë nuk do jeni një askush pa busull, por një dikush i zgjuar dhe me busull. Nëse e gjykoni veten të ditur, e shtoni duke zbuluar në libër. Nëse doni të zbuloni se keni shkrojtur në libër, e lexoni. Nëse doni të zbuloni se jeni autor në libër, e prekni. (Ndërkohë, në librarinë Adrion-Tiranë ndodhet po ky libër në shqip: Receta Pa komb, botimi I.)

Saimir Lolja