Prend Ndoja/

Udha e Kalvarit e banorëve të Becit të Gjakovës në vitin 1999

Festat na largojnë për një kohë nga jeta rutinë dhe na sjellin lumturi dhe harmoni në familje dhe shoqërinë tonë. Përmes urimeve dhe përgatitjeve shpirtërore, ne ia falim gabimet dhe zënkat njëri – tjetrit. Dashuria dhe respekti ndaj njëri – tjetrit afrohet edhe për disa hapa, sepse ato janë virtyte të larta njerëzore që e prangosin urrejtjen dhe i hapin dritaret e shpirtit për ta freskuar me dashuri jetën e tyre. Në ditët festive gëzimi dhe hareja më së shumti reflektohet në fytyrat e fëmijëve. Ata i rrëmben ndjenja e gëzimit dhe e ndjejnë më së shumti praninë e festave dhe kënaqësinë që ato sjellin. Ata me një kënaqësi të veçantë vazhdojnë traditën vendore dhe ashtu të tubuar me plot gëzime, me të qeshurat dhe lojërat e tyre, si për Bajram dhe Pashkë, trokisnin në dyert e Markut, Ibrahimit, Pjetrit, Hajdarit…Me shportat e tyre të stolisura kërkonin vezë të ngjyrosura e dhurata tjera, ndërsa të rriturit bënin vizita nga njëra shtëpi në tjetrën, duke ia uruar festën njëri – tjetrit. Sa e bukur do të ishte jeta me ato tiparet vëllazërore, të kultivuara ndër shekuj me dashuri dhe respekt ndaj njëri – tjetrit. Çdo gjë do të rridhte këndshëm në fshatin tim, sikur Djalli mos të ekzistonte. Por fatkeqësisht, ai ekzistonte e qarkullonte me tërë dinakërinë e tij rreth popullit tim. Në çdo shteg vendoste kurthin e vdekjes. Ai kishte shumë kohë që vriste dashurinë dhe jetën e lirë të popullit tonë. Si në shumë ditë tjera të jetës sonë, ashtu edhe atë ditë prilli të vitit 1999, ai e shndërroi në ditë hidhërimi dhe zie. 4 prilli ishte dita kur festohej festa e Pashkëve. Kjo ditë nuk do të harrohet kurrë nga banorët e fshatit Bec. Toka gjëmonte nga zhurma e tankeve dhe ushtrisë serbe që kishte vërshuar nga të gjitha anët. Burrat e pushkës kishin dalur në male, ndërsa një pjesë tjetër ishin nisur drejt kishës për lutjet dhe mëshirën e Zotit. Kisha ishte mbushur përplot besimtarë, pjesa më e madhe fëmijë, gra e të moshuar. Prifti e kishte filluar meshën dhe të gjithë së bashku i luteshin Zotit për popullin tonë që luftonte për jetë a vdekje. Papritmas u hap dera e Kishës dhe Djalli hyri brenda. Ai djall quhej Millutin Prashqeviq. Ishte i njohur për zullumin e tij në ato treva. Ishte i armatosur deri në dhëmbë dhe shoqërohej me një grumbull policësh. Në dorë e mbante një revole. Duke ecur ngadalë drejt priftit filloi të shante në gjuhën e tij të ndytë. Prifti e vazhdonte predikimin në shenjë proteste ndaj asaj që po ndodhte. Në një moment, ai e ngriti zërin duke iu drejtuar priftit: Ndale lutjen, se unë e kam fjalën! Nuk thuhet më mesha në gjuhën shqipe këtu! Nga rreziku dhe për t‘i dhënë krahë njëri – tjetrit, në ato kohëra kritike qëndronin të bashkuar nga dy e tri familje në një shtëpi, pa marrë parasysh bindjet e tyre fetare. Andaj edhe në meshë ishin të bashkuar pjesëtarët e të dy besimeve fetare. Të gjithë mendonin se gjatë kohës së lutjeve nuk do të ndodhte ndonjë e keqe. Në kishë, Millutini e shtyri priftin nga altarit dhe doli përballë fshtarëve. Duke përdorur metodën e tij, filloi të bënte ndarjen e popullit. Prifti, nga një kënd larg Altarit, tha: Zoti ju bekoftë dhe ju ndihmoftë juve dhe mua! Nuk jemi aspak gabim! Qëndroni së bashku dhe kështu së bashku e keni bekimin e Zotit! Vetëm djalli me mallkimin e tij i ndan të afërmit në mes vete. Dy policë e morën priftin, si të ishte andonjë kriminel dhe e nxorën nga Kisha. Nga hidhërimi që populli nuk ndahej nga njëri – tjetri, urdhëroi: Brenda pak orësh të gjithë duhet të largohen nga fshati. Ai që do të gjendet në fshat pas kësaj kohe, do të vritet ose do të digjet brenda shtëpisë së tij. E diela e Pashkëve u shndërrua në ditë zie. Tërë fshati ishte mbushur me ushtarë e policë. Fshatarët u organizuan që të niseshin të gjithë së bashku dhe mos të ndahen nga vargu, por të qëndrojnë së bashku kudo që të shkojnë dhe çkado që të ndodhë me ta. Ashtu, nën përcjelljen dhe torturat e ushtrisë dhe makinerisë ushtarake serbe, i morën gjërat më elementare nga shtëpitë e tyte, sepse koha nuk priste. Disa me makina, të tjerët me traktorë e disa këmbë, me dhembje të madhe e braktisën fshatin. Ajo ishte dita më e vështirë në historinë e fshatit, dita kur u renditën udhës në ikje nga fshati, i cili mbeti i braktisur. Çdonjëri me lot në sy kishte mbetur me kokën pas duke shikuar fshatin dhe shtëpitë e tyre. Ashtu të lodhur e të rraskapitur, ndaleshin maleve, gatuanin ndonjë bukë për të mbijetuar, gjersa pas shumë ditësh udhës së Kalvarit arritën në shtetin Amë, ku i priste me barëra dhe ushqime aktivisti dhe bamirësi, Zef

Ndoja. Ai i strehoi të gjithë banorët në fshatin Shën Kollë. Banorët e fshatit Bec nuk do t’ua harrojnë kurrë nderën dhe mikpritjen vëllezërve të tyre nga Shqipëria. Populli ynë përjetoi momentet më të vështira që kanë mundur të ndodhnin ndonjëherë gjatë historisë kombëtare, më flijime, tortura fizike, psikike, morale… Por edhe armikut ia dha goditjen që e meritonte. Në duelin me Millutinin doli përballë stërnipi i Lekë Dukagjinit, Kanuni. E ekzekutoi me disa plumba në ballë Djallin. Ne, sot, kemi arsye të mburremi me qëndresën, unitetin dhe solidaritetin e vëllezërve dhe motrave tona në atë kohë. Qëndrimi i popullit si një familje e përbashkët ishte arma më e fortë kundër armikut. Sot, vërtet kemi shumë arsye të gëzohemi, sepse jetojmë të lirë e celebrojmë të lirë. Ne e zotërojmë tokën tonë. Të gjejmë, pra, forcë të falim, që të çlirohemi nga urrejtja, por mos të harrojmë se, armiku kurrë nuk fle!

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Për hir të së vërtetës, quhej Andon Çako, ndonëse identifikohet gjerësisht si “Çajupi”. Me këtë emër mundi të mbarte në krijimtarinë e tij gjurmë të pashlyeshme të vendlindjes, Zagorisë, ku gjendet mali prej nga derivon pseudonimi i tij letrar.

Pas shkollimit bazë, do ta linte Zagorinë për t’iu bashkuar të atit, Harito Çakos, veprimtar në lëvizjen atdhetare. Atje do të ndiqte një kolegj francez, prej të cilit kultivoi njohuri të larmishme. I pajisur me botëkuptim europian, do t’i drejtohej Gjenevës, ku në vjetët 1887-1893, kreu studimet për drejtësi.

Më tej, u vendos në Kajro dhe nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Do të hiqte dorë nga kjo detyrë për t’iu përkushtuar lëvizjes patriotike të shqiptarëve të ngulimeve të Egjiptit. U bë figurë protagoniste e shoqërisë atdhetare e kulturore të atjeshme, përmes përpjekjeve për të siguruar mbrojtjen e interesave të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar.

Përmbledhja poetike “Baba Tomorri” (1902) që përfshin edhe komedinë “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr”, veçohet si vepra e tij kryesore. Në gjallje, u botuan “Përrallat e La Fontenit” (1921) përshtatur prej tij në shqip, “Lulet e Hindit” (1922), një sërë vjershash të letërsisë sanskrishte. Pena e tij u vlerësua edhe në rrafshin e publicistikës të kohës, sidomos me pamfletin “Klubi i Selanikut” (1909).

Ndërkaq, la në dorëshkrim pjesën më të madhe të veprave të tij, sikurse mund të përmendim poemën “Baba Musa lakuriq”, tragjedinë “Burri i dheut” dhe komedinë “Pas vdekjes”.

Çajupi ndërroi jetë në Kajro, më 11 korrik 1930.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

Lazer Stani/

Dy ose tre javë nuk e takova më Petron (Marko) edhe pse dilja pothuajse çdo mbrëmje nga Kafeneja e Gazetarëve. Nuk e pashë as në bulevard ku bënte shëtitjen e tij të zakonshme. Mendova i shqetësuar se mos ishte i sëmurë, por aty për aty e ngushëllova veten: ndoshta është ulur e po shkruan, mendova. Kur e pashë një të shtunë në bulevard, më mbetën sytë te kaçurrelat e thinjur e të pakrehur. Palltoja që mbante veshur m’u duk më e vjetër se kurrë. I lodhur, i drobitur, hapat i hidhte ngadalë, po trupin e mbante drejt dhe nuk shihte as majtas as djathtas. Nuk pata guxim t’i flisja. M’u duk sikur do t’ia prishja atë udhëtim të vetmuar drejt askundit. Shkova dhe u ula në kafene, duke pritur se mos kthehej aty dhe ai me të vërtetë u kthye. U ngrita në këmbë sapo u fut në kafe dhe e përshëndeta. Erdhi drejt meje dhe më përqafoi si një bir të humbur. U ul në kolltukun e vjetër, ndërsa unë i bëra shenjë vajzës që t’i sillte kafenë.

“Lazër, nuk e marr vesh njeriun,” më tha. Humbi në mendime, pastaj nxorri paketën dhe ndezi një cigare. Unë në atë kohë nuk e pija duhanin. Ndiqja me sy currilin e hollë të tymit që dilte nga cigarja, bënte disa spërdredhje të mundimshme në ajrin e ndenjur dhe humbiste në asgjë. “Si jetët tona,” mendova.

“Dua të shkruaj një roman, më tha. Retë dhe Gurët. Gurët nuk lëvizin, qëndrojnë aty ku ishin përjetësisht, ndërsa retë vijnë dhe shkojnë, ikin dhe kthehen, duke derdhur lotët e të ikurve në gjollat e gurëve…”

Kapi mjekrën me dorën e majtë dhe e shtrëngoi mes gishtërinjve.

“Ja, tha, ta zëmë se janë dy vëllezër: njëri sa rritet merr rrugët e botës, ia mbath nga sytë këmbët, u bjen kryq e tërthor shteteve, shkollohet, dashuron, harbon, kurse vëllai tjetër, nuk shkulet nga fshati, kullot bagëtitë në mal, punon tokën, mban nënën dhe familjen. Po çdo mëngjes dhe çdo mbrëmje, sytë i shkojnë nga deti, sheh renë që vjen prej andej, sjell shiun që derdhet mbi gurë. Atij ky shi i ngjan me lotët e dhimbjes së vëllait mërgimtar. Po jeta e cilit vëlla ka më kuptim? Nuk e marr vesh. Gjithmonë, edhe kam dashur edhe të ik, edhe të rri…”

U kthye nga unë dhe më pyeti se a shkruaja.

“Shkruaj, i thashë, po nuk kam botuar asnjë gjë. Dhe nuk besoj se do m’i botojnë ndonjëherë”.

“Shkruaj, tha, shkruaj sa të mundesh. Unë nuk kam shkruar as pesë përqind të atyre që kam menduar”. I shqiptoi këto fjalë me një zë të shuar, të pikëlluar, të pashpresë, sikur pas këtyre fjalëve pritej shkatërrimi, rrënimi, asgjëja.

“Na thuaj ndonjë gjë për të qeshur, m’u drejtua papritmas. Dhe unë i tregova historinë e sekretarit të parë dhe të kurvës që kërkonte shtëpi, që e kisha dëgjuar ato ditë. Qeshëm të dy, por Petro më fort. “I zgjuar kopili”, tha dhe vazhdonte të qeshte.

Pasi u ndamë, unë mendjen e kisha te librat e tij të pashkruar, librat që do të mbeteshin përjetësisht të mbyllur në kafkën e tij. I imagjinoja në radhë njëri pas tjetrit, të vendosur në bibliotekën time; të rinj, të sapodalë nga shtypi, me kundërmimin e fortë të letrës. A do t’i shkruante ndonjëherë ata libra, a do t’i lexoja unë ndonjëherë?! E dija se, në atë moshë që ishte, nuk do t’ia dilte kurrë t’i shkruante, por të paktën atë romanin “Retë dhe Gurët”, kisha përshtypjen se do ta lexoja ndonjë ditë. Ai me siguri po shkruante këtë roman, mendoja. Aty për aty u kujtova për të gjithë librat e mi që kisha në kokë dhe me marrëzinë e një të riu, mendova i ngazëllyer se kisha gjithë kohën e botës për t’i shkruar. Atëkohë nuk e dija se shkrimtari nuk arrin ta shkruajë kurrë librin e tij më të mirë dhe ai, libri më i mirë, si një vrimë e zezë gëlltit edhe shumë libra të tjerë rreth vetes. Librat më të mirë të shkrimtarit mbeten gjithmonë të pashkruar, misteret më të thella të pashprehura, ndjenjat më intime të ngujuara.

Kur u botuan kujtimet e Petros, pas vdekjes, nxitova të shkoj në librari e ta blej, sepse mbi kopertinë ishte dhe titulli i romanit të munguar “Retë dhe Gurët”. Ishte një intervistë e gjatë, me vetveten, një rrëfim për të trija kohët e jetës së tij, por jo libri i pashkruar i Petro Markos. Shkrimtari librin më të mirë të tij, atë të pashkruarin e kishte marrë me vete, si një libër të mbyllur që ne nuk do ta lexonim kurrë.

Fragment nga eseja “Libri i pashkruar” për shkrimtarin Petro Marko

Prof. Ermira Alija/

Tema ime mori shkas nga gjurma që kishte lënë tek unë perceptimi i dikurshëm i tregimit “Njeriu që ndiqte kuajt” dhe filmit “Pylli i lirisë”; tekst shumë i njohur dhe film shumë i shikuar në atë kohë. Qoftë kur kam lexuar tregimin, qoftë kur kam parë filmin, kam ndier një skarco (rrëshqitje bosh) brenda vetes dhe nuk e kam kuptuar mirë marrëdhënien e zgjeruar të personazheve me kafshët dhe natyrën. Ishte një hapësirë që më ka lënë gjurmë, ndoshta në pritje të një emërtimi a komunikimi të mëtejshëm … gjë që, siç kam mësuar më vonë, e bën letërsia e mirë. Nga ana tjetër, në këtë lidhje, më ka tërhequr vëmendjen edhe raporti i narrativitetit të të njëjtit subjekt nga letërsia dhe kinematografia, gjë që ka ndodhur me disa vepra të Naum Priftit, por ku do të veçoja për arsye të raportit me natyrën, tregimin e filmin vizatimor “Pika e ujit”. Interesi për këtë përballje ka mbetur gjerësisht edhe sot e gjithë ditën. Por në kuadrin e asaj që parashtruam më sipër, kjo çështje për mua shtronte edhe një pyetje: A kishte ndonjë lidhje ky raport me skarcon që ndieja dikur?

Mendoj se një nga faktorët që e dallon një shkrimtar, është fokusi ndaj objektit të vet të shkrimit. Vetë shkrimtari, Naum Prifti, në një intervistë të 2010-ës, kur iu bë pyetja: “Cila është sfida për të shkruar?” iu përgjigj se është … shtyrja e vetvetishme … për të shprehur ndjenjat e tua[1]…

Mendoj se çdo shkrimtar i vërtetë, në periudha diktaturash më tepër, por jo vetëm, përkundrazi gjithmonë, sfidën e madhe e ka me ruajtjen e vetvetishmërisë apo ngasjes (siç e quan Bogdani), si nevojë e brendshme për të dalë prej përmbajtjeve të formalizuara. Kur Carl G. Jung flet për kërcënimin e individit në shoqërinë bashkëkohore, thotë se: Masa e shtyp edhe aftësinë e mundshme të secilit veçmas për të shikuar dhe menduar realisht, ajo i tërheq në mënyrë imponuese drejt tiranisë doktrinare dhe autoritare.[2]

Një rrëfimtar është i detyruar të fokusohet diku. Fokusi është tregues i parë për shkrimtarin.

Tek “Pika e ujit” Naum Prifti ka vendosur një vajzë në një pikë uji, duke projektuar jetën e njeriut mbi jetën e molekulës (botës inorganike). Kurse tek “Njeriu që ndiqte kuajt” ka projektuar jetën e një qenieje shoqërore mbi raportin me natyrën:

… Ata që ishin në gjendje të mirë … shkonin në kafene, uleshin nëpër tryeza,…Vlashit s’i mbushej mendja të ulej në atë vend. I kërkonin me të vërtetë një diçka të rëndë që s’mund ta bënte.

Fokusi i rrëfimit të Naum Priftit është shumë i gjerë. Tek “Pika e ujit” ai lëviz horizontalisht nga shpella në përrua, në lumë, kalon urën, qytetin e shkon deri thellë në det…, kurse vertikalisht nga errësira e shpellës së malit në thellësitë e ujrave të detit dhe pastaj mbi re e … rikthehet… thuajse si  cikël jete. Edhe tek “Njeriu që ndiqte kuajt” hapësira perceptive është përsëri e gjerë dhe jo e zakonshme për njerëzit. Është si një ripozicionim i njeriut në natyrë. Ruajtja nga sugjestioni masiv e epidemia psikike, ruajtja nga masivizimi individit, ruajtja e individit si unikal, si talent irracional janë karakteristika të këtij krijimi.

Vlashi (personazhi kryesor) zhvendoset pjesërisht nga marrëdhëniet shoqërore: ai edhe … kur qëllonte që e pyesnin, në kish hasur filan njeri, përgjigjej kurdoherë me një farë dyshimi, pa qenë i sigurt: “Sikur e pashë…” – thotë shkrimtari duke vazhduar të japë detaje të kësaj marrëdhënieje minimaliste me jetën shoqërore:

–       Ke para? – e pyeti tregtari…

–       Ku i gjeta unë paratë? – ngriti supet Vlashi, sikur të ishte habitur nga kjo pyetje.

Një pjesë e kritikës është munduar ta ndriçojë këtë zhvendosje të personazhit me personin real nga është frymëzuar Naum Prifti. Por përtej kësaj, Fromm mendonte se … Vetë fokusi i perceptimit shpreh në mënyrë indirekte pulsimet e njeriut[3]. Duke e parë letërsinë si përthyerje në psikë të një realiteti, vëmë re se Naum Prifti paraqet nga afër veprimet e personazhit kryesor, Vlashit dhe në momente të caktuara duket se bëhet një me psikologjinë e tij: Zgjedhja e formës së përshkrimit, fjalët e autorit rrëfyes dhe mënyra si shkrihen me fjalët e personazhit, tregojnë shumë.

Ka pasur përsëri në kritikë mendime, të cilat raportin e Vlashit me kalin e argumentojnë si raport superior të njeriut në raport me kafshët. Janë mendime që nuk mund të refuzohen, por përsëri do të donim të shkonim më tej:

Pavarësisht se tregimi në pikëpamje strukturore ka argument shtytës kapjen e kalit, ai në tërësinë e vet është si një hymn për mrekullinë e natyrës me gjithçka ka. Vlashi duket si personazhi që jeton një marrëdhënie harmonike me të, ndryshe nga njerëzit e tjerë që … rrufisnin kafenë me zhurmë dhe hapnin biseda të kota e të pambaruara …

Përshkrimet e raportit të Vlashit me natyrën dhe kafshët janë si gjurmë të mbetura të gjuhës së përgjithshme të komunikimit të të gjitha qenieve: … Prapa, me hapa të shpejtë e të vegjël, e ndiqte shoku i tij, Arapi, një qen me qime krejt të zeza e me veshë të varur.

…Arapi e shikoi Vlashin në sy, duke u munduar të kuptonte qëllimet e të zotit. Ai tundte bishtin pa pushim dhe priste urdhër.

–       Prit, prit, – i foli Vlashi qenit, – akoma s’e kemi gjetur atë që kërkojmë.”

–       Mos ki frikë, o bir, mos ki frikë, – u mundua ta qetësonte Vlashi, duke i shkuar dorën mbi kurriz. Kali ndjeu ledhatimin e dorës dhe u tulat i nënshtruar…

Vlashi u ul pranë tij dhe i foli:

–       Tani e kemi hak të çlodhemi, se u këputëm. Këtë që pësova sot nga ti, s’e kam pësuar nga asnjë kalë tjetër…Tani do të rrimë pak këtu…dhe do të shkojmë në fshat, se na presin. Kam edhe gruan sëmurë…

Nëse frika e kafshëve vjen si rrjedhojë e zhvendosjes së tyre nga habitati natyror, Fromm shkruan se, kur një simbol është jashtë nesh, është po ai që simbolizon diçka brenda nesh[4]. Ky lloj konceptimi, mendojmë se nuk është thjesht dalje nga recetat e kohës, por nënkupton një marrëdhënie te thellë shumështresore të shkrimtarit me jetën, gjë që jep mundësi për interpretim shumëdimensional.

Fakti që Naum Prifti konvencionalizon në mënyrë të tillë, jo vetëm tek personazhet që përmendëm, por edhe te krijime të tjera, si: “Stika”, “Krehër për peshqit”, “Çesma e floririt” etj., është një tregues i intuitës së autorit që don ta konfirmojë qenien njerëzore prej një thellësie konceptuale… Nga ana tjetër, kjo tregon thelbin e fiction-it të Naum Priftit që i rri krejt mirë letërsisë së tij që nuk vë kufij me letërsinë për fëmijë.

Ndërkohë që Naum Prifti shkruante “Njeriu që ndiqte kuajt”, Konrad Lorenc (Laureat i çmimit Nobel në vitin 1973), një prej themeluesve të etologjisë, në autobiografinë e tij citonte se: “Dëshira për të mbajtur një kafshë buron nga lidhja e gjatë me natyrën. Kjo lidhje është analoge me ato funksione të njeriut, si emocionet e dashurisë, shoqërisë së pastër dhe ndershmërisë[5]”. Ndërkohë që vazhdonte se: “Konkurrenca midis qenieve njerëzore shkatërron me brutalitet të ftohtë dhe djallëzor… Nën presionin e kësaj furie konkuruese, ne jo vetëm kemi harruar atë që është e dobishme për njerëzimin në tërësi, por edhe atë që është e mirë dhe e dobishme për individin.  

Frojdi flet për artin që ndihmon për të kapërcyer barrierat që lindin midis çdo Uni të veçantë dhe të tjerëve[6]. Ne mendojmë se këtë Naum Prifti si shkrimtar, e realizon duke ndërtuar një raport dinamik jolinear mes kohës absolute dhe aktualitetit, nëpërmjet pamjeve të plota, të cilat bëhen ide për shkrimin e skenarëve ose bëhen vetë skenarë.

Në karakteristikat për skenarin Béla Balázs shkruan: …Në film, siç e kemi thënë disa herë – gjithçka që shihet e dëgjohet projektohet në imazh në të njëjtin rrafsh së bashku me njeriun dhe formohet një material figurativ homogjen[7]… Kurse Wegner thotë se …të gjitha fakultetet që merren me studimin e kinematografisë në universitetet amerikane e kanë zanafillën tek fakultetet që janë të përkushtuara studimit të fjalës;… Pa dyshim, fjala e shkruar është e menduar gjithnjë të jetë më shumë se një mjet komunikimi[8]…

Nuk e di nëse ka botime të skenarëve ndër vite, por një krahasim i këtyre tregimeve dhe skenarëve përkatës do t’i bënte nder letërsisë dhe diskutimit mbi ndërdisiplinaritetin e arteve.

Vetë Naum Prifti rrëfen se: …Tani, pas shumë e shumë viteve, mendoj se kam qenë tregimtar i lindur, edhe pse kam shkruajtur në disa gjini.  …Shpesh dashamirët më quanin Çehovi shqiptar dhe kjo natyrisht më përkëdhelte sedrën, po ndërkohë e ndieja se kahjet tona ndryshonin. Çehovi vinte buzën në gaz e tallej me çdo gjë të shëmtuar të jetës ruse, ndërsa unë përpiqesha  të zbuloja anët  pozitive …

Nëse lidhim fjalët e shkrimtarit me përmbajtjen e përgjithshme të tregimit, ne kuptojmë se rikthimi tek natyra nuk është rastësi, por një përpjekje e shkrimtarit për të zbuluar thellë tek ajo të mirën dhe të bukurën e humbur nga njerëzit, gjë që tingëllon aq aktuale edhe sot:

…Po natyra bujare sikur kish dashur t’i shpërblente banorët me diçka tjetër dhe në vend të tokës me vlagë, u kish falur një pyll të dendur… Sado që ai ishte një pyll i mahnitshëm, me kurorat e vgjerit dhe të artinjave si çadra, që merrnin nën mbrojtje pemët e tjera më të vogla, bukuria e tij as që përmendej fare, sepse s’i hynte askujt në punë…

Kurse Mieke Bal thotë se … rrëfimet e vogla janë të vetmet që kanë rëndësi… unë nuk mendoj se ato i kanë zëvendësuar narrativat e mëdha … përkundrazi mendoj se kanë qenë gjithmonë … të strehuara … siҁ strehohet një kulturë e shtypur nga një e lulëzuar, për të lehtësuar komunikimin e ideve[9].  

 Është e vërtetë që, siç thoshte Naum Prifti, letërsia e mirë e ka jetën më të gjatë se të autorit, ashtu siç jemi të bindur sot se letërsia e Naum Priftit do të jetojë aq gjatë sa kërkimi i tij i thellë në shpirtin e jetën njerëzore.

---

[1] https://www.gazetatema.net/kulture/in-memoriam-naum-prifti-mjeshter-i-rrefimit-dhe-i-dialogut-i394697

[2] Carl G. Jung, Psikologjia analitike, Sh. B. “Fan Noli”, Tiranë, 2006, fq 86

[3] https://www.ifefromm.it/rivista/2014-xx/1/interpretazione/12.pdf

[4]https://www.ifefromm.it/rivista/2014-xx/1/interpretazione/12.pdf

[5] https://veterineret.com/per-dashamiresit-dhe-pronaret/2652-2/

[6] Sigmund Freud, Psikanaliza e artit dhe e letërsisë, Dituria, 2000, fq 26

[7] Béla Balázs, Filmkultura, Albin, Tiranë 2008, fq 258

[8] Hart Wegner, Lamtumirë fjalë, botimet ideart, Tiranë 2006, fq 67

[9] Revista Simbol, nr 5, Tr-Pr-Shk, 2015; pjesë nga intervista e Mieke Bal, f. 14 – 22

Nga Eleni Karamitri/

Krijimtaria e shkrimtarit Naum Prifti, përmbajtur idesë së globalizimit në letërsi, vjen e integruar me kohën, novatore, pjesë e modernitetit letrar në letërsine shqipe. Në të shkrihen mjeshtërisht tradita me modernen, realja me fantazinë ku mendimet arrijnë shpesh në përsihatje filozofike. Si një nga shkrimtarët shqiptaro-amerikanë me ndikim në diasporë, Naum Prifti u bë zëri intelektual shqiptar që i dha shumë letërsisë shqipe bashkëkohore dhe letërsisë së diasporës shqiptaro-amerikane. Figurë shumë dimensionale, protagonist i kulturës shqiptare, Naum Prifti u rezistoi me dinjitet viteve të tranzicionit duke ruajtur personalitetin e tij. Prirja natyrale dhe puna e palodhur, e bënë njeri të shquar. Studiuesi Robert Elsie, e cilëson shkrimtarin Naum Prifti ne Historinë e letërsisë shqiptare(1997) ndër autorët kryesorë të letërsisë bashkëkohore shqipe, duke veçur tek vepra e tij, ndër të tjera, thellësinë e mesazheve artistike, skicimin e mprehtë të karaktereve, shkallën e lartë të humanitetit. Naum Prifti erdhi në letërsinë shqipe kur ajo ishte në kërkim të zërave të rinj duke u bërë denjësisht pjesë jetike e pandarë, në trupin e kësaj letërsie. Harmonik me veten dhe me të tjerët, ky autor dallon për këtë cilësi të admirueshme të karakterit të tij. Ndryshe nga letërsia deskriptive e skematike, në intimitetin e tij artistik, ndjen frymën lirike dhe vërtetësinë e ngjarjeve. Qytetërues në mesazhet që transmeton është bashkudhëtar me të gjitha moshat. Me stilin e kursyer nga tepëria e lodhshme e fjalëve dhe përshkrimeve, Naum Prifti është tipik në cilësimin mjeshtër i rrëfimit, kur me pak thuhet shumë. Kritika letrare të ndalet në faktin që në gjininë e prozës së shkurtër dhe letërsisë për fëmijë, kemi të bëjmë me një model shkolle letrare të kultivuar nga ky autor, pararendës i brezit të ri të krijuesve që i solli letërsisë ndryshime të spikatura e dimensione të reja. Gjatë krijimtarisë së tij ka mbi 100 tituj veprash të botuara në gjini të ndryshme po në një nga intervistat, autori pohon se gjinia më e preferuar e tij është tregimi. Në të vërtetë, letërsisë nuk ia jep vlerën gjinia, po lirizmi dhe realizmi. Gjëja më e vështirë në krijimin letrar është ruajtja e ritmit të brendshëm, ekuilibri që nuk duket po ndihet dhe që nuk mësohet, është intuitiv. Kur e pyetën Rafaelon, piktorin e famshëm italian, se nga e nxirrte atë bukuri aq të bindshme të “Madonne-ve” të veta? përgjigjja ishte: Da una certa idea,1) pra prej nji ideje të përftuar nëpër intuitë të një shpirti bujar, mendje të kthjelltë, depërtuese (intuitive), me nji fantazi e gjallëri të posaçme. Eshtë pikërisht veçantia sensuale e të menduarit dhe të shprehurit, me të cilat shkrimtari Naum Prifti ndërthur mendimin e ndjenjën në forma filozofike dhe artistike si vlera të idealeve të kombit dhe si pjesë e kulturës shqiptaro-amerikane. Me njohuritë në fushën e mjekësisë diagnostikoi psikologjinë shqiptare, shpirtin njerëzor dhe e lartësoi atë duke i dhënë frymë pa bujë, me ndjeshmëri e shpresë për ta jetuar jetën edhe kur është e vështirë. I vlerësuar me Penën e Artë, kujtohet me fuqinë e magjishme të penës profesionale letrare e publicistike.

Në vitin 1991 për shkrimtarin Naum Prifti fillon jeta në emigracion, në gjirin e shqiptarëve të Amerikës. Lëvizja gjeografike ndikoi për mirë në jetën dhe krijimtarinë e shkrimtarit. Ndihej me se fundi i lire. U ambientua shpejt por me vete mori mallin dhe nostalgjinë. Përgjigjja ishte: Unë kudo që shkoj jam një copë Shqipëri.2) Me natyrën e tij të qetë e modeste deri në madhështi, me dhuntinë për të parë çdo gjë me syrin e artistit, ai vijoi pa u lodhur punën krijuese duke u bërë pjesë aktive e Komunitetit Shqiptar në Amerikë dhe diasporë. Në emigracionin e largët , ku mënyra e jetesës ndryshon nga Shqipëria, kërkohet përkushtim për të mbajtur gjallë jetën kulturore dhe punën e filluar nga patriotë me emër në Amerikë. Jo kushdo i ka shkuar deri në fund kësaj rruge. Në vitet 1996 dhe 1997, kujtojmë ndër botimet në Amerikë, librat Shekulli 21, mendime dhe opinione dhe Kombi, rrugët e bashkimit kombëtar. Të dy këto botime prestigjoze janë dëshmi e punës prej vizionari të shkrimtarit Naum Prifti për të ardhmen e kombit. Ato vijnë si përpjekje objektive e zhvillimit të shoqërisë shqiptare në shtrirje kohore përqendruar në zgjidhjen e çështjes kombëtare. Duke ngacmuar mendimin intelektual dhe duke e vënë në lëvizje këtë forcë mendore, Shekulli 21 dhe Kombi vlejnë si projekte madhore drejt ardhmërisë. Diktatura e la një jetë të ndarë familjen Prifti në dy kontinente. Larg syve e pranë zemrave jetuan vëllezërit Prifti për dekada të tëra. Kontributi i tyre për çështjet shqiptare nuk u ndal dhe është sot vlerë e shtuar në arkivat historike e letrare shqiptare e të huaja. Koha e solli që ky vlerësim i merituar, t’u japë mundësinë të jenë pjesë aktive në organizatën Panshqiptare Vatra dhe në gazetën Dielli. Peter Prifti, shkrimtar, studiues e veprimtar politik, një nga personalitet e shquara të kulturës shqiptaro-amerikane në diasporë, dishepulli i devotshëm dhe nxënësi i fundit i drejtpërdrejtë i Fan Nolit, në vitet 1958-1959, ishte Sekretar i Vatrës dhe redaktor i gazetës Dielli. Në vitin 1995, shkrimtari, studiuesi, përkthyesi, personalitet i kulturës shqiptare, Naum Prifti, zgjidhet Sekretar i Shoqatës Panshqiptare Vatra, detyrë që e mbajti për 15 vjet duke kontribuar aktivisht në gazetën Dielli e Illyria me shkrime letrare, historike e shoqërore. Zë i veçantë intelektuali, Naum Prifti, njihet si bashkëthemelues i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë (The Albanian- American Writer) 2001 dhe anëtar i përkushtuar i saj deri në fund të jetës. Me statusin e kryetarit dhe anëtarit të devotshëm, dalloi për eruducionin e tij si intelektual e si shkrimtar në eventet kulturore që zhvillonte në New York dhe kudo në Amerikë kjo shoqatë (ShShShA).

Naum Prifti e Peter Prifti, janë zëra të fuqishëm, përfaqësues dinjitoze e të përhershëm të botës shqiptare, që me shkrimet, studimet, ligjeratat dhe opinionet e tyre, kanë ndjekur rrugën e Vatranëve të hershëm duke bërë që vlerat identitare të kombit tonë, të njihen në rrethet shkencore, diplomantike e kulturore në Shqipëri, Amerikë e në gjithë diasporën. Këto janë parathënie e titujve që do t’i shoqëronin në këtë jetë dhe përtej saj, si pasuri e trashëgim për brezat që vijnë pas. Atdheu duhet të jetë më i ndjeshëm ndaj ikonave të tilla të kulturës e historisë, që diaspora shqiptare nuk i harron por i çmon e i cilëson si Nder i Kombit.3) Me ecurinë dhe bashkëkohësinë e krijimtarisë së tij, Naum Prifti njihet sot një prej shkrimtarëve me emër që i përket epokës së historisë moderne intelektualisht dhe artistikisht.

Referenca

1) Zemra shqiptare, Kulture, 27.09. 2010

2)Gazeta Tema, In Memoriam: Naum Prifti, 17 qershor 2023.

3) Simpozium i Federates Pan Shqiptare Vatra, Illyria , New York, 16-18 nentor 2010,

In Memoriam: Ne kujtim te Profesor Peter Priftit.