KOSTA NAKE/

MES VARGJEVE KU NDIHET MUNGESA E ATDHEUT NATYRA SI SEND DHE SI SHPIRT

(Vepra 4, Onufri 2010, vëllimi poetik “Njeriu më vete dhe me të tjerë”)

Duke lexuar vëllimin poetik të Camajt, gjëja e parë që mund të kujtosh është kontrata e propozuar prej Faik Konicës për ta shpallur gegërishten si gjuhë të poezisë. Ky dialekt ka një lakonizëm karakteristik të fjalës dhe fjalisë që i jep një peshë më të madhe mendimit dhe një tingëllim më të bukur ligjërimit. Vëllimi është fryt i frymëzimit nga përditshmëria që zbulon një shpirt të ndjeshëm ndaj njeriut dhe një sy të vëmendshëm ndaj natyrës. Më erdhi e veçantë poezia “Larg atyne që flasin si unë” (f.105) jo vetëm se sjell një gjendje të veçantë shpirtërore të poetit, por edhe shpjegon edhe disa peizazhe të vëllimit që duket se nuk janë të atdheut.

“Jam larg atyne që flasin si unë/ sa hana që bie prej rrezje në rreze/e pi qumësht n’vedra lanun jashtë/ për me vu maze./ Hutini i shkambit n’agim/ dhe guri n’ujë përpijnë tingullin/ e kuvendit të keq: n’agim/ njeriu bekon diellin si unë.”

Kësaj po i bashkëngjit edhe poezinë “Ime amë”, (f.54) që thotë gjithçka vetëm në dy vargje, dramën e madhe të ndarjes së detyruar nga familja:

“Je barrë e vrame/në parzmin tim.”

Edhe poezia “Nji poeti të sotëm”, (f.67) mund t’i gjejmë një rrembë autobiografike tek deklarimi:

“Zemra/ndonëse nën shtatë lëkura/akull.” 

Autori do të fokusohet sërish te poeti në një rrafsh më të gjerë te poezia “Zgjimi i poetit,” (f.96), por këtë duke parë te mjedisi si brumë i produktit të tij letrar:

“Ulet balli e prek zemrën e lules/ e çelet nji botë e tanë/ para tamthave të kunoruem mbi nji letër/resh të ngjyeme në diell./…Poeti tret në pusin e pafund/ të ngjyrave si grunë e si diell.” 

Duke qenë shumë afër studios së poetit, mund të ndalojmë pakëz te “Nji libër në pergamenë”, (f.90) dhe vlerësimin e madh për altarin e mendimit të materializuar në letër:

“Në mjedis shndriste tempulli/ i librit n’pergamenë – biblioteka/ me fekse idesh madhështore/ në ballin e gjanë të shekullit.” 

Ndër poezitë që vendosin në qendër njeriun mund të veçoj “Nata e koncertit”, f.39, për përjetimin e artistit gjatë ekzekutimit të veprës muzikore:

“Gjindja vrapon kah dritaret e tingullit/…dirigjenti s’pau tjetër pos tingujsh/ të ndezun brenda nji rrotulle terri.” 

Poezinë “Akrobatja”, (f.43) për artin e interpretimit dhe pikën e vështrimit:

“Akrobatja në fillin e penit/ u kapet reve përpjetë me fletë dragoni/nën sjetull/

e me thembra ari të kulluet.” 

Poezinë “Çka i duhej Uliksit Iraka pa grue?” (f.49) me një qasje të re ndaj temës së antikitetit, një raport i njeriut me atdheun që kalon përmes një lidhjeje të fuqishme shpirtërore, dashurisë, prej ku ngjizet dhe mbahet në këmbë familja.

“Uliksi e Itaka pa grue – dy krena binjoke dhie/ me një bri të thyem: punë e pakryeme.” 

Poezinë “Fragment”, (f.71) për detajet e saj tronditëse: qiellin e atdheut, kripën e varfërisë, mjeshtërinë e punimit të gurit për mbijetesë:

“Niset për gurbet punëtori/ me nji copë qielli në krah/ e krypë deti në kutia pishe/ Në dorë mban nji bahe/ e gur lumejsh në gojë/ në vend të bukës.” 

Poezinë “Lutje për foshnjën në gjumë”, (f.80) me vargje kulmues të dashurisë dhe kujdesit për fëmijën:

“Ti që nuk fle,/mos e le pllumbin me fluturue/përtej murit të dritës/larg kurmthit që fle.” 

*

Vendin kryesor në këtë vëllim poetik e zë natyra me gjallesat e saj. Sytë që ndrisin si dy pika uji dhe kënga që pikon në terr:

“Këndon qokthi ndër rreze:/sytë, dy pika uji, ndrisin dhe kanga/ pikon në luginë, në terr./…Kqyre këtë tingull që ra/ e plasi në gurë.” (Mospërfillje, f.41)

Një peizazh mahnitës me një mungesë lisash që të bën të mendosh mungesën e vendlindjes:

“Në mjesditë u shkoq pylli,/ mollza e faqes, e ra në lumë./ Ra dielli e ndriti dhenë e ri,/ rrajë të shkyeme, lisa të përçamë/ e sosjen në vetëdijen time./ …vend i brishtë, ku t’i fshehim sytë/ në ballin tënd pa lisa?” (Mal i rrëxuem, f.47)

Një bukuri që nuk do të perceptohej si e tillë pa bashkëjetesën me bukurinë femërore, një paralelizëm i varur mbi dy krahë krahasimesh:

“U plasarit reja si rrëshiq/ e kullon ujë ndër flokët e grues,/ parzmit e deri në vithe:/ dhimba shkrihet si bora e re/ e i kërkon shtatin dheut.” (Nji ditë vape, f.81)

Ja dhe një tjetër përqasje:

“Nata verore e bukur sa ti/ përgdhel hijen e ballit,/ sjellë kah deti pa dritë.” (Hylleshë e natës verore, f.93)

Sërish një paralelizëm magjepsës mes hijes së gështenjës dhe pllakave të varrit:

“Hija e gështejës ia mbulon vorrin/ ma e randë n’mendim/ se rrasa e shkambit mbi të.” (Hija e gështejës, f.87)

Përjetimi fëminor i dimrit vjen me një shi metaforash që soset te breshëri i grimcave të borës që duken si pjalm:

“Dimni tinzar i vodhi skitë/ e shket brijave me to flutrim/ mbi lisa me orë/ pa ra nji herë mbi borë./ Fejtë e akullit pëlsasin/ nën brijtë e dimnit tue ra/ mbi shtroje n’mëngjes/ e dielli zhytet si gurë n’ujë/ mes breshnizës t’ pjalmit. (Andrra e fëmijës ndër ski, f.89)

Hëna që nuk mund të mungojë në poezië e poetëve, këtu vjen me një personifikim të goditur:

“Hana/mbasi të ketë prendue gjithkund/ ndalet pakëz në dritare/ e kuvend me njerëz të frikës/ prej syni të keq.” (Katund i lanun mbas dore, f.92)

Tonin e trishtë që përshkon vëllimin nuk mund të mos e mbyllim po kështu:

“Gardhi i rrëzuem mbi shteg/ e qafa malesh përreth/ të mbylluna me dhambë ujqish/ në jerm.” (Kallnori apo vetmia, f.107)

RRATHËT BASHKËQENDRORË TË RIPËS

(romani “Rrathë”)

Në vepër fjala “rrathë” përdoret në dy rrafshe kuptimorë, në kuptimin e drejtpërdrejtë fizik si përftim natyror dhe në kuptimin e figurativ dhe simbolik.

Rrafshi më i plotë në kuptimin e parë: “Tue i kundrue mirë e mirë zbuloi se rrathët e dheut, si rrathët e landëve natyrore në përgjithësi, nuk ishin të përsosun… Novelisti i ndiqte me sy për të diktue nëse hijet e avullta të rrathëve tue u imtësue përmbanin shtresa të ndryshme: si rrathë ylberi u thye para tij hija… Mbylli sytë dhe nisi të ndërtonte në përftyrim rrathë të përsosun ngjyrë zjarmi, ylberë mbas ylberësh, breza-breza prej dheut deri në qiell.” (f.146)

Ky përdorim shërben vetëm si paradhomë për të na çuar në thelbin e romanit. Bardhi Pira, ose Përgjegjësi, “…zente një vend të zgjedhun mbrenda sistemit me gjithë ata rrathë që lëviznin aq vrullshëm sa me t’i vra sytë veçse tue i vërejtë. Mbrenda në sistem ai kishte një mori shembrash që do të banin çmos ta shihnin tue fluturue si meteor në qiell të shkëputun nga sistemi, por kur e vërenin se me çfarë zotësie akrobati e mase këcente prej rrethi në rreth mbrendapërbrenda sistemit, nga çdo anë i buzëqeshnin me adhurim.” (f.40-41)

“Merre me mend kuvendin në ndejet e rrathëve të naltë të atyne që sundojnë. Në rrathët e naltë janë të shtrënguem të ulen ballë për ballë në kuvend njerëz me prejardhje punëtorë, fshatarë, bile edhe borgjezë…”(f.93)

Siç duket nga citimet, rrathët këu janë sinonime të klasave dhe shtresave të shoqërisë që nuk përcaktohet me terma politikë, por nënkuptohet se jemi pas çlirimit dhe ka ndodhur një ndryshim i madh që shprehet artistikisht me antitezën parafjalore “andej dhe këndej malit.”

Katundi Ripë me tri pjesët e tij kthehet në simbol të një prone që duhet vënë nën kontroll dhe të merret në zotërim. Në se e tjetërsojmë në një syprinë ujore, mbi të hidhen gurë të madhësive të ndryshme që formojnë rrathët e ndikimit të tyre mbi psikologjinë e malësorëve. 

Guri i parë i madh që pritet të hidhet, është dërgimi i traktorëve në bashkësinë e saj bujqësore që nuk është thjesht ndryshimi i teknikave të lërimit e mbjelljes së kulturave. “Zhurma e traktorëve të parë jo vetëm duhet të zgjojë nga gjumi shekullor njerinë e Ripës, por lypset që ta trandë atë, ta shkundë që të bien prej tij të gjitha frytet e kalbëta të kalesës, doket dhe zakonet e vjetra e besimet tytëse çdo rigate.” (f.87)

Drenashi, një nga karakteret e veprës, çon gishtin prej ballkonit e gërthet kërcnueshëm: “S’ka zot që e ndal mekanizimin e vendit! Rrota e historisë nuk kthen mbrapa edhe sikur të çohen të gjithë fetarët e shtrigat e dheut me ganecat e tyne bisht përmbas!” (f.315)

Lufta e klasave dhe qasjet e kundërta ndaj besimit kanë depërtuar edhe brenda familjes siç ndodh mes Bardhit dhe Drenashit, i pari pjesëmarrës në luftë dhe tani drejtues i një gazetë lokale është në luftë të heshtur kundër atyre që nuk e pranojnë sistemin e ri politik; tjetri zgjidhet kryetari i një sekti fetar që mblidhet dhe funksionon ilegalisht. Bardhi dyshon për sabotim te gjithkush dhe në gjithçka, madje edhe për të vëllain thotë “Secili prej nesh duhet ma parë të spastrojë rrugën para derës së vet.” (f.310) 

Guri i dytë që hidhet drejt syprinës së Ripës është Baci 70-vjeçar, ndryshe Fokloristi, i cili e fal vilën e vet në bregdet për ta kthyer në muze dhe shkon në Ripë për të vazhduar punën shumëvjeçare për mbledhjen e folklorit dhe mbrojtjen e traditës. Vrasja e tij shënon tretjen e rrathëve të kulturës popullore.

Guri i tretë që mendohet se do të bëjë rrathë është Cubi, apo Hija, apo ilegali që shkon të gjejë strehë në Ripë pasi ndaj tij është lëshuar në ndjekje struktura shtetërore. Rreziku prej tij jo vetëm që mbetet hipotetik, por i hidhet një tis misteri si lajm i rremë. Takimi i tij rastësor me Agonin që natën e dytë të shërbimit tregon edhe natyrën e vërtetë të njeriut që është kundërshtar pikëpamjesh dhe jo vrasës.

Guri i katërt është Agoni, i quajtur edhe Novelisti, punonjës i Fletores së qytetit që dërgohet për të bërë reportazhin për mbërritjen e traktorëve në Ripë, njëkohësisht të zbulojë qëndrimin e banorëve ndaj ilegalit. Duke qenë me profesion agronom, Agoni kthehet në njeri të dobishëm për katundin, por duke mos e kryer detyrën e zbuluesit operativ, i komunikohet lirimi nga detyra e gazetarit, gjë që e bën njeri të lirë: “Do t’i ngjitem brijave deri këtu, në kufijtë e dy botnavet dhe do të lëshoj kushtrimin që ta marrin vesh të gjithë se due me jetue në të dy faqet e malit, këndej e andej, si mbas andës… Problemi kryesor asht përmbytja në detin e pakënaqësisë me veten tonë e me tjerë, me rrethin kular në qafë me të marrë frymën.” (f.415)

Agoni rritet si karakteri kryesor i veprës dhe pas kalvarit të vuajtjeve atij i rezervohet një fund i lumtur: takohet me Sosen që dikur e quajti Blegë dhe donte ta merrte me vete “nga faqja tjetër e malit”, mëson se nga akti i dhunshëm ka një djalë me të i cili u bë regjisor duke e çuar përpara udhën artistike të babait të panjohur.

Një gur i pestë që përfton rrathë është Markoci, i quajtur Shkrimtari, i cili bëhet zëdhënës i autorit kur thotë: “Mbas pjekjes së disa kushteve të caktueme, gjaja e re hyn në katund natën si vjedhës, jo ashtu bujshëm si makinat bujqësore.” (f.375) Shkrimtari e thyen atë kujdesin në rrëfimin e gjërave kur zbulon qasjen e popullit ndaj pushtetit: “…qëndrojnë përpara një njeriu të vramë, ilegal, po thonë, dy policë, sikurse i quen populli, dy bythëzez dhe dy nëpunës të komunës, edhe ata dy korrozez.” (f.404)

Rrethi i fundit përfaqësohet nga regjisori i ri që shfaqet para Agonit së bashku me nënën Sose, 20 vjet pasi ka filluar ndryshimi në katundin shqiptar që përveç traktorit i ka bërë njerëzit të flasin me gjuhën e gazetave. Autori parasheh ndryshimin. Dorëshkrimi i Agonit kthehet në pjesë teatrale për fëmijët dhe mirëpritet. Regjisori përdor fjalë të huaja në komunikim si punojmë në “team” dhe kukullat punohen prej shembujve “ex vero,” çka nënkupton një hapje ndaj botës. 

NJË CIKLËL POETIK TJETËRLLOJ

(Vepra 6, Onufri 2010, “BUELLI”)

Në alfabetin fenikas shkronja A lexohet alef dhe do të thotë buall. Edhe forma e kokës së buallit, e stilizuar, i ngjan shkronjës A. Kjo shkronjë lidhet edhe me njeriun e parë të Zotit sepse Adamit i fillon emri po me këtë shkronjë.

E kisha ndeshur mbiemrin Mekshi në Pishkash të Librazhdit, por duhej të lexoja Camajn që të zbuloja se mekshi qenka bebja i buallicës. Sakaq kthehem në vendlindje, sepse im gjysh mbarështonte byej dhe buallica dhe çdo vit bënte kurban një buall njëvjeçar në vendin e shenjtë të Inonishtit. Nuk e di në se kjo kishte lidhje thjesht me bektashinjtë, apo shkonte edhe më thellë në kohë me vetofrimin e buallit si ushqim për njerëzit. Nga Devolli hidhem në Shkodër ku poeti kërkon origjinën e malësorëve të Veriut te bualli që gdhend gurin, bashkë me poetin i bien me not lumit të kohës që rezonon me lumenjtë e antikitetit. Fillon e formësohet një legjendë që niset nga thesari mitologjik i vlerësuar si kafsha më e shenjtë në tokë. Këtu fillon e flatron poezia. Poeti ka bërë këtë zgjedhje, jo vetëm se e gjen atë edhe si emër mali në rrafshin lokal, por edhe te simbolika e buallit si manifestim i dëshirave tona, si element i tokës si planet, simbol i trimërisë mirësisë, forces dhe respektit.

Kau dhe bualli ishin një fis pastaj u ndanë: kau mori kodrat, bualli ujërat.

  Mekshi mundet me qenë djalë fis/gurgdhendës ose/ shoku i atij që i bie lumit m’not/për dritë të hanës/ e s’i shtrydhet kamba gjak/ tue ecë shtatë male zdathë/dhe mbasi të pushojë shiu/ylberi me dorë të vet i ven/shtatë ngjyra mbi krye. (f.62)

Pastaj vjen çasti i shpalosjes së forcës që shkon plotësisht me elementët legjendarë dhe që në kushte natyrore është sa për dy qe së bashku:

Si e lidhën me krye për lis/ buelli priti e priti/ kur ku po i bie tuni spatës në ballë./ Dy burra i shtinë dy shtylla/ ndër kambë/ dhe i treti i lidhi herdhet për drugë./Vetima e marsit i plasi ndër sy,/ këputi leqe, rrxoi lisin,/theu shtylla, vrau njerëz e iku. (f.65)

Fundi i legjendës:

Plasi vetima në Malin e Thatë…/Buellin tim e mori bri më bri/kokrra e zjarmit nën mriz./Erdhi era tym lëkure të djegun/ e shkrum ashti ndër gur/ dhe askush s’e hangri mishin/ e vramë rrufeje në Qytetin e Ri/ e askund. (f.79)

Behar GJOKA/

Rastësia e solli që këto ditë të shijoja komedinë “Vdiq mbreti-rroftë mbreti” vënë në skenë nga teatri kombëtar, të autorit Ferdinand Hysi, nga të paktët autor që vijon ta lëvroi dramatikën e shqipes. Rastësitë dhe kënaqësitë paska raste që përputhen dhe ndërkaq të vënë në mendime, mbi fatin e dramaturgjisë shqipe. Komedia Vdiq mbreti-rroftë mbreti, vënë nga teatri kombëtar, për lojën e bukur të aktorëve, për skenat dhe mizaskenat regjizoriale, por edhe për ndërfutjen, në masën e duhur, të tipareve të teatrit muzikor, dhe të lëvizjeve koreografike, vjen me kualitet. Them kështu, nga emocionet e forta që provova, si dhe nga efekti çlirues, që krijoi shfaqja në sallën e tetarit. Regjizorja, aktorët, skenografia, duhen përgëzuar jo vetëm që kthyen kokën nga dramatika shqipe, por edhe për një shfaqje cilësore, në tërësinë e marrëdhënieve artistike.

Në lidhje me dramatugjinë shqipe, jemi në një situatë të debatueshme, ka teatër shqip në Tiranë, Prishtinë, Shkup, apo në disa qytet të Shqipërisë dhe të Kosovës etj. Megjithatë, në secilin prej këtyre teatrove, më tepër vihen drama të autorëve të huaj. Nuk është e keqja e madhe te vënia në skenë e dramatarugjisë botërore, që dihet se ka suksesin brenda, gati të garantuar, ndonëse jo gjithherët realizohen si shfaqje. Problemi qëndron në anën tjetër të medaljes, në fatin e dramaturgjisë shqipe, ajo që është, me nivelin e dëshmuar në tekste, mbetet në hije, pra e pajetësuar në skenë. Duke mos u vënë në skenë, pra duke munguar në sprovën unike me teatërdashësit, dramatika e shqipes, fiket dhe zhduket nga skena. Debatit të kahershëm, të zhvilluar në mes regjisoreve dhe aktorëve, në jo pak raste, në mungesë të autorëve, të eksperimenteve të leximit të teksteve të shkruara në gjuhën shqipe, që duhet zhvilluar, nuk ia kemi dalë, që të kemi një ekulibër në mes teatrit shqip dhe dramturgjisë shqipe.

Jemi në fillim të fillimit, sepse mbizotëron mendimi se nuk ka dramaturgji shqipe, aq sa nevojitet, dhe mbi të gjitha me nivel të ngritur estetik, prandaj me sa duket, do të mbahet në këmbë teatri shqip, me vepra të huaj. Arti dhe letërsia, pra edhe drama nuk kanë atdhe, por farktimi i dramaturgjisë, pavarësisht gjuhës, hapësirës, kohës së shkrimit, ngjet në skenë, aty ku njerëzia, prek realitetin e përditshëm, ndonëse të përthyer në konvencat artistike, si dhe shijon makthet dhe arritjet. Debati për praninë e dramaturgjisë shqipe, duket se më tepër i ka mbetur ora, te një pargjykim i studimeve letrare, të moteve të realizmit socialist, se dramaturgjia është më e prapambetur se gjinitë e tjera. Kjo rethanë dhe qasje, e mangët dhe e ngushtuar, ndërkaq ndërpreu zhvillimin organik të letërsisë, pra edhe të dramaturgjisë, të veprës së Santorit, Gramenos, Çajupit, Nolit, e sidomos të Haxhiademit etj. Edhe dramaturgjinë, ashtu si letërsinë dhe mendimin verifikues, e futën në shtjellat e dobisë së sistemit, të nevojës për të propaganduar, fitorjet në humbje të monizmit, dhe shumëçka u vu në shërbesë të ideologjisë së kohës. Baza e nisjes së debatit, përmbi mungesën e dramaturgjisë, e vendosur në pargjaykimin se mungon, së është më e prapambetur, krahasuar me gjinitë dhe zhanret e tjera, kam drojë se ndikoi për të mos parë veprën e gjerë dramatike të Kasëm Trebeshinës, veprën e larmisë dramatike të Teki Dervishit, tekstet e përveçëm të Anton Pashkut, Beqir Musliut, Martin Camajt, tekste e ndaluara të Minush Jeros e Kujtim Spahivolit. Pra, pa dalë prej rrathëve të paragjykimit, të optikës verifikuese, si e prapambetur, nuk ka shanse që debati për dramaturgjinë të jetë real dhe dobiprurës, për shpluhurosur tekste e shkruara, si dhe për të krijuar një atmosferë tjetër, të marrëdhënies organike, të dramaturgjisë me teatrin shqip.

Pyetjes së shtruar në krye, sa a ka dramaturgji shqipe, do të duhej që t’i përgjigjeshim me argumentin e leximit të teksteve, e rrëmimit nëpër dorëshkrime, e një përpjekje që teatri, i problemeve të njeriut shqiptar, pavarësisht se ku jeton, të jetë pjesë e udhëtimit drejtë qytetërimit, ku teatri, komedia, drama, jo sho, që synon marrjen e vëmendjes dhe të kohës, e jo ndikimin për të shijuar katarsën. Shfaqja e komedisë “Vdiq mbreti-rroftë mbreti”, e parë si tekst, pra si pjesë e dramaturgjisë shqipe, ku zbulojmë ligjërimin e poezisë dhe të dialogut identifikues, më tërhoiq. Po kaq, realizimi i disa karaktereve që të mbeten në mendje, si pjesë e marrëzisë ku endemi, si peng i kohës që kalon, pa të sotme dhe të nesërme, veprimet dhe situatat dinamike, japin shpresë dhe një mundësi për të hetuar dhe shijuar, praninë e dramaturgjisë shqipe.

Njeriu i kohëve moderne, ka nevojë për shumë gjëra, por koha nuk i mjafton për ta shijuar dhe zbuluar botën, aq me tepër për të lexuar libra. Dramatrugjia, komedia, drama apo tragjedia, ka dy rrethana mbijetese, të jetësohet në skenë, që nuk të merr shumë kohë, për të përthithur vlerat e endura, dhe të ndikojë në procesin e përjetimit të katarsës, që ruan marrëdhëniet me humane dhe me civilizmin. Komedia Vdiq mbreti-rroftë mbreti, të merr disa momente, duke të dhuruar kënaqësi, por vetiu ndikon për të menduar që edhe nëse nuk ka dramaturgji shqipe, tepër e diskuteshme, të nxiten politikat kulturore për ta vitalizuar atë, si pjesë e jetë së njeriut, si paqyra ku kundrohesh në pak kohë.

Nga Visar Zhiti

Ne shkuam nē shtēpinē e tij nē New York… ēshtē poet i madh amerikan, – Edgar Allan Poe, – sa bukur i kumbon emri si poezia e tij, qē Fan Noli u ka bērē shqipērime tē shkēlqyera… “Korbi”… “Annabel Lee”… – kēshtu po thoshim rrugēs me bashkẽqytetarin tim, gazetarin Dalip Greca, kryredektor i “Dielli”-t atēhere, kur po mē çonte nē atē shtēpi… e bardhē, tipike amerikane, me çati, me verandē, e ēndērrt, e rrethuar me kangjella si me vargjet… Ka shkruar dhe tregime tē shkurtra plot mister dhe llahtar… si jeta – po vazhdonim bisedēn, – i ke lexuar? Edgar Allan Poe ēshtē figurë qendrore e romantizmit nē SHBA, e fiksionit gotik, i fantashkencẽs, ēshtē shpikësi i zhanrit të letērsisē detektive, shkrimtari i parë amerikan që mundi ta sigurojē jetesēn vetëm duke shkruar, por pati jetē tē vēshtirē… s’mjaftonin paratē, etj, etj, – dhe heshtēm, teksa i binim rrotull shtēpisē.

– Do na dalin fantazmat e tij? – buzēqesha.

M’u nēpērmendēn tē gjitha kēto sot, nē 19 janar, qē ēshtē dita kur lindi Edgar Allan Poe 215 vjet mē parē…

Dhe nē nderim tē atij qē mē çoi te ajo shtēpi, pērktheva njē poezi nga origjinali, paksa çlirēt. Se shtēpia e vērtetē e poetit ēshtē poezia e tij.

ĒNDĒRR BRENDA ĒNDRRĒS

Nga Edagar Allan Poe

Merre kētē puthje nē ballē

Dhe duke ikur nēpēr shkallē

Premtoj qē jam i gjallē.

Tē besoj, tē kam nē zemēr,

Qē ditēt e mia ishin ēndērr.

Dhe nēse shpresē kemi pak,

Nē njē ditē a nē njē natē,

Nē njē vegim ose jo,

S’ēshtē zhdukur kurrē ajo.

Gjithē ç’jemi e shohim me ēndje

Ēshtē ēndērr brenda njē ēndrre.

Qēndroj i vetēm mes zhurmave

Bregut tē ftohtē tē torturave.

Me rērē mbush dorēn time, –

Kokrriza ari gjithē vezullime.

Sa pak! Nga gishtrinjtē pastaj

Nē ç’thellēsira mund tē çajnē,

Ndērsa unē qaj, – ndērsa unē qaj.

O Zot! Do arrij tē kuptoj?

A ka njē kapse ta shtrēngojē?

O Zot! Ç’mē shpēton vallē

Nga e tẽ pamēshirshmes dallgē?

Gjithē ç’jemi e shohim me ēndje

A ēshtē ēndērr brenda njē ēndrre?

____________________

Nē shqip nga Visar Zhiti

KOSTA NAKE 

PISHTARËT E DASHURISË

(Vepra 3, Onufri 2010, novela “Pishtarët e natës”)

“Pishtarët e natës” është një prerje kohore e malësorit prej fillimit të shekullit të kaluar deri në lëvizjet patriotike për pavarësi që kalojnë vetëm tangent rërë bjeshkës, pa ndryshuar rrjedhën e jetës buzë Drinit. Është një vepër që tregon lidhjen e fortë të njeriut me tokën si burimi më i sigurt i ekzistencës dhe i vazhdimësisë së jetës. Vepra fokusohet te Nika që ndahet jo vetëm nga vëllazëria, por edhe nga familja e vet për të rrëmbyer tokë nga shkëmbi, për të shfrytëzuar gjuetinë si mjet financiar të ndryshimit të madh:  zgjerimit të ligjshëm të pronës nëpërmjet blerjes. 

Nika mishëron dyzimin e malësorit që beson në qenie mitologjike e njëkohësisht ka besim në ndjekjen e riteve të besimit. në një zot të vetëm. Ai beson në ekzistencën e orëve dhe të zanave, nuk u përmend as emrin, përdor eufemizma për to, nga ana tjetër e sfidon besimin se Fundina është e pushtuar nga orë e zana, atje hap e zgjeron toka, e kthen në vend të banueshëm nga njerëzit, megjithëse vetëm ai mund të qëndrojë për një kohë të gjatë në një vend të tillë. Dimri gjithmonë e bën dyshues dhe bestytës, gjatë kësaj periudhe ai jeton me frikën e qenieve të mbinatyrshme. Nika e parandjen vdekjen. Ai sfidon frikën për të gjuajtur, pasi sipas besimit popullor në kafshë gjendet dhe shpirti i qenieve të mbinatyrshme, ka përfituar prej gjuetisë të mirat materiale dhe ka arritur të shtojë pasurinë, e ka arritur të blejë toka të reja, t’i sigurojë familjes të ardhmen. Por e gjithë kjo e di që do t’i kushtojë. E vetmja gjë që nuk shkel mbi paragjykimet është sepse nuk ua zbulon bijëve sekretet e gjuetisë. Gjithsesi, gjuetia është e ndaluar, prandaj dhe vdekja i vjen prej saj. 

Nika u ngjan kreshnikëve: “dy metra i gjatë, hija e tij përzihej me hijet e lisave e të currave, me sy shigjetë që në dritën e qiriut e të zjarmit shkëlqenin si krena gjarpijsh mes vetullave të trasha.”  Ai mallkon me shprehje të hiperbolizuara karakteristike të eposit, shpërthime të vrullshme që mbartin zemërimin e njeriut dhe përcillet përmes zërit që ngjall frikë tek njerëzit dhe natyra: “…nuk shante, por nemte e truente tue thirrë gjamë e vetëtimë që t’i gjuente me kokërr të vet, me rrëfenë, e të çfaroste çdo send të gjallë që i shkelte dhenë.” “Fjalët e tij burrnore tmerronin shtazë e njerëz dhe depërtonin jehonë në jehonë prej shkambit në shkamb dhe shuheshin tue ra në pushim larg gjije e humnere, përkueshëm, si petk i mbajtun prej të njëjtit trup, sepse andej pari shungullonin vetëm zani i Nikës e bubullima e motit të keq, ndërrueshëm simbas rastit e kohës.” 

Portretizimi i Nikës realizohet edhe përmes hiperbolizimit të thashethemeve për të, pasi Nika ka kohë që ka krijuar distancën kohore dhe hapësinore me të tjerët, aq sa gruaja dhe fëmijët fillojnë të zgjojnë përfytyrimin e njeriut të jashtëzakonshëm që ka lidhje me Orë e Zana. “Ata kallzuen edhe për mrekullinë e pishtarëve të natës dhe për Nikën, burrë gjigant, i veshun në lëkura e sukuj zhgunash, me një za që mbushte me shungullimë lugina e bjeshkë; gjithçka kallëzohej bindshëm se ai paska punë edhe me Orë e Zana.” Lena u krijon të bijve përfytyrimin e njeriut që duhej respektuar e pasur drojë prej tij: “Fliste ashtu sikur Nika të ishte zoti i ernave…” si Lena, të bijtë dhe të afërmit fillojnë të kenë hijen e dyshimit, në këtë mënyrë thuren legjendat rreth tij. 

Portretizimi i Nikës plotësohet me besimin i tij në qeniet e mbinatyrshme, në bestytnitë si gjahtar, në ankthin e vetmisë, në dëshirën për të qenë me një grua, qoftë kjo dhe zanë. Duhani që kultivon dhe përdor Nika është pjesë e ritualit mikpritës. Ai paragjykohet pasi nuk njeh me emra nipat, mbesat, gjakun e tij dhe nga ana tjetër mikpritja e tij nuk ka humbur asgjë nga madhështia primitive, nga besa, nderi, bujaria. Kjo mikpritje paksa paradoksale shërben si urë lidhëse me botën. Ai luhatet mes frikës dhe guximit për të jetuar e punuar vetëm, ky dyzim e ka bërë akoma më të afërt me të mbinatyrshmen. Nika e parandjen vdekjen, atij i përsëritet e njëjta ëndërr: vrasja dhe ringjallja e një ujku. Frika e tij lidhet me besimin se kafshët janë bartëse të shpirtit të qenieve të mbinatyrshme. Gjithë pasurinë e tij ai e ka siguruar përmes gjuetisë, të cilën ia pohon vetëm të shoqes. Vdekja e Nikës shihet si përmbushje e ëndrrës paralajmëruese. Jeta dhe vdekja e Nikës janë rindërtimi dhe portretizimi arkaik i malësorit që jeton mes natyrës më shumë se mes njerëzve, që gjithçka e mëson rreth vatrës së zjarrit, nga miqtë që u bie rruga, siguron jetesën me tokën dhe egërsirat e malit, që ëndërron për fuqinë e mbinatyrshme, parandjen të ardhmen, ruan e përçon traditën, kur vdes vishet me rrobat më të mirat, vajtohet me gjamë e fjalët më të zgjedhura, dita e vdekjes bëhet ngjarja më e rëndësishme se e gjithë historia e jetës së tij. 

Mjaft interesante është figura e Lenës, bashkëshortes së Nikës që ka një zhvillim në rritje. Nga bashkëshorte që duron dhunën fizike të burrit, ajo kthehet në një kultivuese të traditës patriarkale tek fëmijët e vet dhe kulmon me një behar dashurie në moshën 40-vjeçare, pasi ka përballuar thashethemet që mund ta bënin xhelozinë vrastare, pasi ka ndjerë pushtetin e vet në Gurrë, pjesërisht të deleguar prej Nikës që më shumë punon e jeton në Fundinë. Dëshira e saj për të patur një fëmijë tjetër, kur të tjerët tashmë janë rritur, është një lloj emancipimi i brendshëm shpirtëror që materializohet me ato eceejaket mes Gurrës e Fundinës me pishtarët që i kanë dhënë emrin novelës dhe me atë përkujdesjen e shtuar ndaj burrit e shprehur te këmisha e përgatitur me qëndisma për të.

NJË SHKUNGULLIMË QË M’I SHEMB PËRQASJET

(Vepra 3, Onufri 2010, novela “Shkundullima”)

Inxhinieri arbëresh Vitoi kthehet në fshatin e lindjes që po braktiset nga të rinjtë. “Katundësit e kishin ndie veten të fyem nga fjalët e mërgimtarëve kundër Vinoit, kinse të gjithë ata që qenkan të zotët e vetes e lankan vendlindjen, dënue me qenë e banueme vetëm prej pleqsh, grash e fëmijësh.” (f.159)

Kaq më mjaftoi për të krijuar një përqasje me fshatin shqiptar të ditëve tona. Shtëpitë e braktisura kanë filluar të mbulohen me danga lëmyshku e bari, të tjera të rrënohen dhe inxhinierit i rekomandojnë të bëjë një shtëpi të re jashtë fshatit në vend të rimëkëmbë të vjetrën. Mirëpo Vitoi ndreqjen e shtëpisë së vjetër e shikon si çlirim të ndërgjegjes  pas pendesës së braktisjes. Ai vjen vetëm për dy muaj, por miqësia me Ntonen e bën të qëndrojë tetë muaj dhe të hedhë idenë e ndërtimit e urës mbi Përroin e Thatë. “Kuptimi i të mirave që binte ura u gdhend thellë në ndërgjegjen e popujve të lashtë.” (f.130) Kjo ide e shkund fshatin dhe novela mund të ishte titulluar “Ura” për simbolikën  e saj. 

Së pari, fshati është treguar konservues si vetëdijë e mbrojtjes së identitetit arbëresh, ata kanë sheshin e fshatit me emrin Skanderbeg. Ura do të ishte një hapje kontakti me të tjerët dhe asfalti do të sillte zhvillim ekonomik dhe mund ta kthente në qendër atraktive për turistët. Nga ana tjetër kjo do të sillte rrezikun e asimilimit.

Së dyti, fshatrat fqinje nuk donin një përparim ekonomik dhe kulturor të popullatës arbëreshe. Ndoshta edhe për shkak të refraktarizmit arbëresh të sintetizuar në fjalët e Ntones: “Na jemi të gjithë njerëz të qetë, por sikur ndokush të përpiqet me na nxjerrë me rranjë këndej, do të shihje si egërsohemi na!” (f.169)

Së treti, edhe brenda fshatit ka qëndrime të ndryshme. Ata që kanë mbetur në fshat, gjenerata e vjetër me në krye kryetarin e komunës, e shikojnë me smirë këtë projekt dhe e mbajnë të kyçur për familjet e tyre, prandaj Vitoit i duhet ta zgjasë qëndrimin në pritje të ardhjes së studentëve, pasi “përvoja e kishte mësue se vetëm të  rijët i pranojnë risijet krejt natyrshëm, pa paragjykime, instiktivisht tue pasë gjithnjë parasysh të mirën e ardhmërisë së tyre (f.128). Në ato rrethana iu desh ta fillojë duke e shpalosur projektin te nxënësit e shkollës. Himni i tokës që shpaloset te novela “Pishtarët e natës”, rimerret edhe këtu në deklarimin e Vitoit: “Dhenat nuk shiten. Mbaje mend! Çdo nismë ashtë aventurë: industria, ndërtimi i pëllasëve apo i urave. Ajo që mbetet ashtë toka!” (f.152)

Ideja e ndërtimit të urës zhvendoset përkohësisht me forcimin e miqësisë së Vitoit me Ntonen që kurorëzohet me bashkëjetesë. Ntonia bëhet kështu përfaqësuesja e së resë që duke qenë edhe mësuese, u bën ballë thashethënave dhe përpjekjeve të emtës Mara, e cila është njëkohësisht tezja e Vitoit, për t’i ndarë dy të rinjtë. “Katundi u mësue me dashnorët e vet, pa ta mbrendë do të ishte ndie thatina e vorfnisë shpirtnore, andaj sosën edhe thashethanat.” (f.168)

Qetia e fshatit prishet edhe nga zbulimi i të fshehtave që mbante brenda. Ntonia mëson se i ati, pas vdekjes së gruas, paska patur marrëdhënie me dadon Marë, mëndeshën e saj. Vëllai i Ntones, antipodi i Vitoit, mohuesi i vendlindjes, vjen natën dhe merr nga shtëpia objekte të çmuara që lidhen me historinë e familjes.

Vitoi, pas idesë për ndërtimin e urës dhe bashkëjetesës me Ntonen, shihet me pakënaqësi edhe për dëmin që sjell si gjahtar “po e qet fare egërsinë!” (f.161)

Komunitetit arbëresh i shtohet edhe lypësi i verbër Lorku me qenin e tij, bartësi i lajmeve brenda arbëreshëve.

Ngjarja merr një kthesë të papritur. Vitoi shkon të qortojë tezen Mara që ishte treguar e padrejtë me Ntonen dhe “parandjeu se diçka e tmerrshme strukej edhe mbas dritës së syve të saj, si një hije që hidhej prej një lande të mistershme mbi katund…” (f.171)

Të nesërmen Vitoi shkel me këmbët e veta trasenë e ardhshme që do të lidhë fshatin me detit dhe ndodh shkundullima, një lloj cunami në tokë dhe në det që mund të përqaset pjesërisht vetëm me vërshimet e Drinit. Pikërisht këtu Camaj m’i rrëzon të gjitha pritshmëritë, kjo shkundullimë që mund t’i referohet një dukurie reale natyrore, edhe pse e paralajmëruar në sytë e plakës Marë, më vjen si një deus ex machina që i jep fund qëndresës identitare. Vala e detit godet edhe katundin arbëresh duke shkaktuar viktima, Mara digjet bashkë me shtëpinë ku ka rënë zjarri, Ntonia e mbetur pa strehë, shkon të kryeqendrën e krahinës, Vitoi nuk merr asnjë përgjigje prej saj dhe pas tetë muajsh largohet “i vendosun të prejë çdo urë me vend të vet, pa i thanë kujt lamtumirë.”(f.184) 

E megjithatë zezona e përgjithshme rrezaton ngrohtësi në komunitetin arbëresh. Tragjedia në rrafsh vetjak, mbushet me dritë në rrafshin komunitar, banorët që “s’kishin kah t’ia mbajnë” (f.185), vendosën të ndërtojnë një katund modern dhe sot, mbas shumë motesh, në katolinat turistike shihet edhe ura mbi Përroin e Thatë.