Silvana Berki/

Gjithmonë më kanë tërhequr vëmendjen gjërat e vecanta të cdo lloj fushe, sepse njerëz të cilët kanë lënë gjurmë në rrang botërorë janë pikërisht njerëz me aftësi të vecanta. Novelisti Edgar Allan Poe për shëmbull edhe pse jetëshkurtër ( 1809-1849) ka lënë në letërsinë botërore mbas vdekjes një krijimtari mbresëlënëse, me një aftësi të vecantë krijuese ku mbizotëron atmosfera rrëqethëse. Po ashtu në letërsinë finlandeze vecohet Shkrimtari Aleksis Kivi (1834-1872) i cili edhe pse jetoi vetëm 38 vjet, i la letërsisë finlandeze një ndër krijimet më të vecanta si Shtatë Vëllezërit. Dua të vecoj këtu se romani ”Shtatë vëllezërit” për kohën u ndalua në qarkullim për lexuesin dhe madje një shkrim kritike nga Ahlqvist u bëri gati një vrasje të krijimit, kritike të cilën askush nuk e kundërshtoi. Si Poe dhe Kivi vuajtën në kohën e tyre nga sëmundje mendore dhe madje u diagnozuan për crregullime melankolike. E vërteta mendoj unë është se në atë kohë shumëllojshmëria e karakterve njerëzore ishte e cunguar dhe ata që shfaqnin cilësi të karakterit ndryshe nga ajo që pranohej si ”norma shoqërore” shikoheshin me dyshim dhe persona të tillë paragjykoheshin. Koha sot ka evoluar në shumëllojshmërinë e karaktereve dhe jo vetëm kaq, njerëz të tillë stimulohen për t`i dhënë shoqërisë atë që e quajmë të vecantë apo ndryshe duke servirur realitete parë me një sy të mprehtë e shpirtra mbi-sensitive.
Jo pa qellim bëra një qasje të tillë rreth krijimeve të vecanta botërore, sepse tek lexoja librin e fundit me ese të Natasha Lakos, mendova pikërisht këtë; SA E VECANT, në të shkruar, menduar, analizuar. Që nga titulli ”Njeriu si një tjetër”, të jep një kureshtje të zhbirosh brendinë, përse ky titull, si është njeriu si një tjetër.
Pak fjalë për Natashën ashtu sic unë e kam njohur. Kur Natasha mori pjesë në botimin e novelës t`ime të parë në 2013 nga Toena ” Më jep vetëm pesëmbëshjetë ditë”, ishte e vetmja që vlerësoi titullin e librit ndryshe nga ato klishe që ishim mësuar të lexonim shpesh. Tek fliste mua personalisht më tërhoqi vëmendjen mënyra e analizës së saj, një qasje akademike e cila fliste vetëm për fenomenin e tekstit dhe jo lëvdata për të kaluar radhën. Ishte pikërisht kjo mbres për Natashën pse e përzgjodha ndër 30 poetët shqiptar të mirrte pjesë në promovimin e vëllimit antologjik poetik në Finlandë në 2019. Përvec kontributit doja ta njihja edhe më afër filozofinë e kësaj gruaje shqiptare, të cilën koha herë e kishte ndrydhur, herë shtrydhur e ndër dallgëve të ndryshme e sfidash të jetës kishte akoma qeliza të pazbuluara të cilat unë doja ti gërmoja. Ato tre ditë në Finlandë për mua ishin thesar, sepse tek bisedoja me të kuptova se nuk u gabova në përzgjedhje. Ajo që më bëri ta dua këtë njeri ishte pikërisht se në bashkëbisedim ajo vërtet të dëgjonte dhe afrohej me një empati njerëzore për tu admiruar. Aty kuptova feminizmin e saj në mbrojtje të gruas shqiptare, ndërtuar kjo nga eksperienca e kohës totalitariane ku kishte jetuar apo liria e cunguar, e cila hera herës demonstruar me një rrebelim të nënzëshëm. Aty kuptova formën analitike që i bënte fenomeneve të ndryshme dhe kureshtja e saj për Finlandën pa cenuar bukurinë e vëndit të huaj dhe me një modesti të bukur bënte krahasimet pa lënduar askënd. Forma e kritikës së Natashës është ndërtuese, ura mendimesh, ura kulturash, ura njerëzllëku duke më dëshmuar në atë skepticizmin t`im, se ka plot shqiptar të cilët ndajnë po të njëjtat vlera me ato europiane.
Në ndërrim të viteve 2023-2024 u gjënda në Shqipëri dhe e festova me familjen ndërrimin e viteve. Edhe pse ndërrimi i klimës më sëmuri, nuk mund të mos e takoja mikeshën t`ime të mirë ndaj shkova dhe e takova në shtëpi, dhe për të marrë librin e saj të fundit. Isha shumë kureshtare, se cfarë do të na afronte Natasha kësaj radhe me atë mëndjen e saj brilante. Me një dëshirë zhbiruese dhe kurioze fillova ta lexoj librin sa hyra në aeroplan dhe reagimi im i parë ishte një Ohhh. Sa dëshirë kisha të lexoja të tilla tekste. Tekste të vecanta, si Poe, si Kivi, si Juha Hurme ku po me të njëjtën vecanti afrohej Natasha. Unë nuk jam ndonjë analiste e letërsisë shqiptare, por tek lexova librin e fundit mora të drejtën si pasionante e letërsisë të tregoja mendimet e mia në lidhje me librin me ese dhe po ashtu duke e gërshetuar me eksperiencat e mia në rrugëtimin t`im letrar.
Kur e mbarova librin edhe u lumturova/pasurova për një krenari të tillë kombëtare që kemi mes nesh, por edhe u trishtova. U trishtova kur mendova librin t`im të fundit ”Na ishte njëherë Shpresa” (2019) botuar këtu në Finlandë ku për hapje të librit kërkova bashkëpunim me dr.Gazmend Krasniqi. Atë që unë i kërkova Krasniqit ti jipte publikut finlandez në librin t`im, më së miri e kishte bërë Natasha në këtë libër të sajin. Qasja për poezinë shqiptare deri në ditët e sotme në librin t`im antologjik vinte e njëanshme, dhe informacioni për poezinë e jugut pothuajse mungonte krejt, thua se poezia shqiptare na kishtre lindur vetëm në veri. Mendimi im për t`a hapur parathënien rreth poezisë shqipe më tepër Gazmendi as e përfilli, sepse as nuk reagoi fare. Një bashkëpunim i cuditsdhëm dhe unë do konkludoja me plot gojën pa pikë etike apo përgjegjësie. Rezultati i kësaj pune të mangët u duk një vit më vonë kur dr. Miikka Laihinen në kritikën e tij rreth antologjisë shqiptare shkruan se ”interpetimet e bëra nga Krasniqi mbeten të pahapura, pa një skelet të mjaftueshëm analitik, interpretimet përfundojnë në pluhurin e mbeturinave eterike pa asnjë lloj vlere illustruese.” ( 21.3.2020).
Kur ndërkohë libri Njeriu si një tjetër është enciklopedia që kërkoja t`u servirja edhe unë në librin t`im në 2019 finlandezëve. Megithatë, të mos hallakatem tek dështimet edhe pse libri im për forcën dhe iniciativën është një ndër librat më te sukseshëm sot, ajo që më dha libri i Natashës ishte pikërisht fryma e duhur. Njeriu është frymë. Natasha i bashkon kaq ëmbël e me kaq zgjuarsi shpirtrat e vecantë që i sollën si letërsisë botërore edhe asaj shqiptare një trup të përbashkët, i cili është shfaqur gati njëlloj në kohë të ndryshme. Përvec vecorive që ajo di ti bashkojë edhe thelbin e asaj që fola në fillim të shkrimit, karakteret e vecanta. Ajo që i karakterizon këta autorë, të huaj apo edhe shqiptare jetuar jashtë e brënda vëndit, është e kaluara e tyre, me një brishtësi emocionale që i karakterizonte deri në tragjedi personale. A do të kishin mundur të jepnin të gjithë këta vepra të vecanta po të mos ishin të vecantë në karakter? Nuk e besoj. Ndaj sot flitet për ”gjenitë”, që nuk janë asgjë tjetër përvec njerëz me vecori të rralla në karakter nga njerëzit e zakonshëm. Dikush ka një memorie më të zhvilluar se të tjerët, dikush ka emocione të pakontrolluara, dikush vecori autistike prej nga shqisa e shtate është më e shzvilluar etj. Këta njerëz nuk duhen ndrydhur për të qënurit ndryshe por stimuluar për të nxjerrë më të mirën e tyre. Këtë qasje e ka bërë mrekullisht edhe Natasha në librin e saj. Ajo me fanatizëm intelekti ka marrë gati në cdo ese te sajën dy shkrimtarë me kombësi të huaj, jetuar në kohë të ndryshme, dhe bën një parantezë me ëmbëlsi tregon aq bukur frymën e cdonjërit sesi lëviz në kohë duke u rigjeneruar deri në ditët tona. Dhe pikërish këtë qasje të dy boteve/kohërave ajo e bën duke e sjell veten e saj si një tjetër e rishfaqur në pikënisje të ndryshme kohore. Natasha në esetë e veta duket sikur bisedon me autorë të huaj e vëndas, por më tepër me lexuesin. Në fakt, ky ështe edhe qëllimi i eseistëve të krijojnë një urë bashkëbisedimi me lexuesin duke i dhënë atij një tabllo të qartë për mendimet e veta, të cilat mund të jenë krejt ndryshe me lexuesit dhe madje deri sfiduese.
A sjell ky libër përvec të vërtetave edhe gjetje të reja? Mua për vete më pasuroi. Ku mund ta njihja unë më parë lidhjen e Bogdatit me Heraklitin? Apo Naim Frashërin me Uolt Uitmanin? Apo Mjeda me Sibeliusin? Këtë ua rekomandoj lexuesve ta rigjejnë gjatë leximit, ashtu sic i rigjeta edhe unë.
Duke e përfunduar mendimin t `ìm nuk mund të le pa përmendur edhe një zhgënjim të vogël gjatë leximit, ku ashtu si Arian Leka edhe Natasha, kur përmendin vizitën e tyre në Finlandë 2019 ftuar nga Unë në promovimin e librit t`im, mua disi më anashkalojnë, sikur kanë frike për reputacionin e tyre, që unë të them të drejtën nuk e kuptoj se ku do të cenohej. Ndoshta në Shqiperi egziston njëllojë paragjykimi për krijuesit shqiptar që jetojnë jasht trojeve amë dhe për t`u ruajtur nga këto paragjykime vendosin të mos ballafaqohen me atë që i themi etikë profesionale dhe ti japin Cezarit cfarë i takon cezarit. Gjithsesi pa dashur të kritikoj Natashën, mendoj se më tepër mund të jetë një pakujdesi e vogël, por që për njerëz si unë e vogël” ka domethënie të madhe për punën që kam bërë. Unë nuk jetoj në Shqiperi, dhe ndoshta syri im kritik nuk ndihmon në ndryshimin e këtij fenomeni aty në Shqipëri, e gjithsesi nuk më pengon të flas hapur për ata që duan të kuptojnë. Por edhe ju duhet të na kuptoni. Jetoj këtej nga veriu i Europes që 34 vite dhe në librin e fundit të Erkki Kiviniemit ”Mbartësit e zjarrit”, qoftë për cështje etike u lumturova kur pash emrin t`im të përmendej sëbashku me emrin e poetit Poal Polanski si kalimtarë për egzistencën e tyre në këtë shtegëtim. Pikërisht EGZISTENCA- është dhimbja e emigrantit, që cdo gjë e bëjnë për humanizem, atdhedashuri dhe jo materializëm. Erkki sic duket e njeh këtë dhimbje edhe pse vet nuk e ka njohur emigracionin. Natasha nga ana tjetër ka përmendur gati në cdo autor egzistencën e tyre dhe fundet gati tragjike, kështuqë fenomeni i emigrantit nuk duhet të jetë i panjohur. Ndërsa bota ku jetoj, qaset me tjetër ”farennes”, pa të zhdukur asnjë meritë në luftën personale për egzistencë, duket sikur vlerat koha herë i zbeh, herë i ngre në forma të cuditshme, sic i ka ngritur këta autorë përzgjedhur nga Natasha në mungesë të tyre.
Një libër i arrirë, të stimulon deri në vetreflektim. Mendoj që gjithkush që do e lexoj librin e Natashës do të stimulohet duke e parë veten si një tjetër, si tani p.sh. unë po e shoh veten sikur të shkruaj një tjetër. Faleminderit Natasha që je, që egziston dhe që i ke mbijetuar kohës me vecoritë e rralla që të karakterizon mënyrën e rrëfimit, të shkruarit të menduarit. Ti thua ne libër ”por edhe të mësohesh me veten nuk është e lehtë.” Të gjesh veten do të thotë të jesh vetvetja.
Ky libër duhet të jetë në raftet e lexuesve finlandez, gjë qe nuk arrita t`a sjell dot më herët me librin t`im.

Behar GJOKA/

Debati se kritika letrare është ndërmjetës me lexuesin, e për një pjesë tjetër të lexuesve, se është absurde që në marrëdhënie me letërsinë të ketë ndërmjetësim, është i hapur. Madje, më tepër debatin e yshtin dhe ushqejnë, ata që nuk e kanë haberin se çfarë është kritika letrare, në marrëdhënien me tekstin letrar, si dhe me shkencën letrare, ku mendimi akademik, bashkë me historinë e letërsisë, teorinë letrare, përfshinë edhe kritikën letrare. Po a ka nevojë për ndërmjetës lexuesi i letërsisë?! Sërish si përherë, në marrëdhënie me letërsinë, pra edhe me letërsinë e sotme, shfaqet pyetja, që më tepër tenton që të rrokë thelbin e letrares, sepse ndërmejtësimi më tepër është një zgjatim didaktik, i një kohe tjetër, kur kritika shihej si syri magjik, me zbulu devijimin nga modeli i realizmit socialist. Në syrin tim, është term i pagjetur, me shumë gjasa një stisje e rimarrë nga modeli i realizmit socialist, për ta patur nën kontroll kreativen, por mjerisht edhe vetë lexuesin. Pse mendoj i pagjetur, për termin ndërmjetës, sepse leximi i librave të caktuar, të çon në interesa të caktuara, në interesa shkencore te libri shkencor, për interesa letrare te libri letrar, pra në interesa nga më të çuditshmet, e pothuajse të pashpjegueshme.

Pra, nevoja për të lexuar, secilin libër, letrar apo joletrar, është një kërkesë e brendshme te njeriu. Në këtë kuptim unë do të thoja se a ka nevojë për gazeta, për revista të mirëfillta, që të afirmojnë autorët dhe të kritikojnë dukuritë që vihen re në tekstet e shkruara, por padyshim që të marrësh përsipër që të shtjellosh idenë se nuk duhet të ketë poezi erotike, kjo është veçse një marrëzi “heroike”, e kohës së Babaqemos. Teksa flasim për poezinë, vjen në mend porosia e L. Poradecit, mjeshtrit të poezisë, kur thoshte: “Poezia kërkon fuqi të madhe shpirtërore. Poezia duhet të jetë personale. E tillë, që, si ti, të mos ketë mundur ta ketë bërë njeri gjer më sot dhe që, si ti, të mos mundë ta bëjë tjetër njeri sot e njëmijë vjet.”, që bart vlerë edhe sot e gjithë ditën. Poezia nuk lexohet tematikisht, poezia, proza dhe çdo gjë që emërtohet letërsi, lexohet estetikisht, pra nëse ne duam që të shkojmë te letërsia e mire, duhet që ta lexojmë vetëm si tekst, sepse duke e lexuar si tekst do të kuptojmë nëse ka shumë ujë, ujë apo ka edhe estetikë dhe art e kështu me radhë. Në këtë kuptim unë do të thoja se kritika e recensës, kritika e prezantimit, kritika e reagimit ndaj librave cilësorë, pra kritika letrare e mirëfilltë, tashmë duhet që të shoqërohet edhe me atë që quhet verifikim i vlerave estetike dhe, porse edhe verifikim i heshtjes së mungesave, në tekstet që bartin vlera dhe jo në librat që shkarrashkruhen, sa për të bërë emër dhe famë. Unë nuk mendoj se kritika apo studimet letrare që merren me historinë e mungesave, që do të ishte një kontribut krejt i lodhshëm dhe mendoj se do të mbyteshim me një pikë ujë, në atë që quhet, kinse det i letërsisë dhe do të humbim në atë pyll të tmerrshëm, ku është e vështirë që të ndash letërsinë nga jo letërsia, vlerën nga antivlera.

Megjithatë, përveç raportit personal dhe shijes, kreatives dhe leximit, pamëdyshje të rileximit, përveç raportit ndërmjetës le të themi, sepse kështu dikush e pranon, ndonëse është një term që të kujton motet e realizmit socialist, kohës kur kritika letrare, vihej në mes letërsisë dhe lexuesit, madje sipërmerrte të udhëhiqte letërsinë, nëpër shtigjet e shkatërrimit të formës letrare. Me interes në këtë ligjëratë, është përfundimi Roland Barthes, kur thotë: “Kritiku nuk mundet me asgjë që të zëvendësojë lexuesin. Madje, në fund të fundit ai nuk është veçse një lexues. Prandaj, duhet t’i themi lamtumirë idesë se shkenca e letërsisë mund të na mësojë kuptimin përfundimtar të veprës, për sa kohë libri është një botë.” Ka një raport të përjetshëm, tek e fundit se me librin e mirë, librin modern, librin jo thjeshtë të blerë, jo thjeshtë të lexuar, përgjigjja nuk jepet dot në këtë moment, kur nuk ke lexuar libra të autorëve të kësaj periudhe. Ka gjithmonë një akt të parë që zgjon interes, vetëm nga leximi, ka gjithmonë një moment të dytë që me domosdo do ta argumentosh zgjimin e interesit, ose nevoja për rilexim, që nuk ka ardhur për arsye jashtëletrare. Unë kam gjithmonë parasysh tekstet dhe jo autorët kur flas për letërsinë, pavarësisht kohës dhe hapësirës, kur dhe ku u shkruajt një tekst letrar, sepse teksti në të gjitha rastet e tejkalon autorin, si gjasa të komunikimit me lexuesin.

Në këtë periudhë janë botuar edhe libra të politikanëve të mirëfilltë, por që tashmë nuk i mban mend askush, kjo tregon se tek e fundit ishte një përpjekje për t’u çuditur vetë dhe prandaj duhet të kthehemi te pjesa serioze e marrëdhënies me letërsinë, jo me letërsinë si kontribut, me letërsinë jo si situatë ku secili shpërndanë grada apo merrë grada, me letërsinë e çmimeve, kur juri që nuk ndjekin atmosferën e lëtërsisë së sotme (me gjasë pa u lexuar librat), shpërndajnë dokoratat e radhës, gjë që po rrënon garën, por vetëm me letërsinë si materie artistike. Po kaq, në turravrapin për të fituar famë me anë të letërsisë, në këtë kohë u lëshuan gazetarë, opinionistë, aktorë dhe ambasadorë, e ku di unë, me bindjen se janë të famshëm në fushën e tyre, dhe ia kalëruan letërsisë. Jo, ndërkaq do të thosha se letërsia është bota e të gjithëve, është universi, fryma, është tek e fundit e sotmja dhe e nesërmja, është shpirti tek e cila, secili “zhgarravit”, shkruan atë çka bota do ta pranojë apo jo, e në mënyrë të veçantë, koha e mban ose e lëshon dikur në humnerë si bëzhdile. Do ta pranojë në kuptimin që do ta hipotekojë si vlerë, ose do ta lërë anash, por që gjithmonë këmbëngul në një pike, pa lexuar tekstet, nuk ka gjasa të flitet për librat dhe autorët. Ne, banorët e shekullit të njëzet e një, edhe në dhëniemarrje me letërsinë, mbartim një mentalitet të pushtetit të djeshëm, sepse pushteti i djeshëm merrte përsipër sesi duhet të shkruash, edhe sot pavarësisht lirisë së kushtëzuar nga kushtetuta dhe të drejtat, mentaliteti është po ai, sepse burokracia kulturore dhe letrare, merr përsipër të udhëheq letërsinë dhe mendimin për të, që të ndërmend situatën e sugjerimit të Tomas Eliotit, mbi “shijen e mbrapshtë të leximit”. Të mos harrojmë përvojën e mjeshtrave të shkrimit, ku do të veçoja një pohim të Ernesto Sabato-s, teksa shprehet: “…vetëdija e njeriut është jokohore: ajo përmban të tashmen, po është një e tashme e mbushur me të shkuarën dhe e ngarkuar me projekte për të ardhmen…”, te libri “Shkrimtari dhe fantazmat e tij”. Kur them te burokracia kam parasysh burokracinë kulturore dhe letrare, ku burokracia nuk siguron shijen e tij, por sugjeron paragjykimin e shijes së tij, për zëvendësuar tekstin me famën, që e shkatërron letërsinë, sikur moloja teshat.

Nga Mëhill Velaj, New York/

Të mençurit e Rilindjes Evropiane si Dante dikur, kanë thënë se “poeti është një lloj profeti i cili ia hap portat parajsës.” Andaj pena poetike dhe magjia letrare që na ofron Gjekë Marinaj është sfiduese për lexuesit por njëherësh edhe një shkallë katarzimi e thellimi në fenomene letrare të cilat shquhen për stilin e veçantë, elegancën e të shkruarit, mjeshtërisë dhe rezonimit letrar, por edhe rekapitullimit përsëritës që të lë pa frymë kur lexuesi reflekton për planin ideo artistik dhe mesazheve herë-herë meta psikologjike.

E lexova me një frymë ketë vëllim poetik, ku te pjesa “Dashuria dhe fati” reflektohet për një dimension krejt tjetër letrar e shpirtëror, kulturor e human, nga poetet tjerë të cilët hapësirën qiellore të dashurisë nuk e shohin të shkëputur nga melankolia dhe instinktivja. Këtu qëndron magjia poetike e plani ideoartistik i këtij poeti të përmasave mbarëkombëtare. Marinaj e nuhat, përjeton, shijon dhe e jetëson dashurinë në një dimension me të lartësuar se sa e bukura e estetikja, me lart se shija e ëndrra, dhe më lart se e përkohshmja, sepse fuqia e tij mendore, përvoja empirike dhe intuita e tij e bëjnë të meditojë për fenomene me të lartësuara jetësore. “E mbi të gjitha zgjodha dashurinë”, shprehet Shën Pali në letrën e tij dërguar Korintianëve. Pra këta përbërës letrarë janë uji, dielli dhe mendimi. Poeti është gjithmonë i etshëm për dashuri dhe atdhedashuri.

Këtë natyrë e përmbajtje kanë edhe poezitë Metabolë; Unë dhe Ti; Ajo u nis për Evropë; Paraparajsa; Dusitës, ku e kaluara, e tanishmja dhe fryma e së ardhmes shpirtërore të dashurisë marrin trajta më të lartësuara, më sublime dhe më me nivel parajsor. Autori është i aftë për të mbajtur peshoren më delikate në sferën e kuptimit estetik, andaj vëmendja letrare ndaj tij është nder për letërsinë shqipe.

Poetit Marinaj i pëlqen të përballët me jehonat e së kaluarës dhe përmes së tashmes ti bëjë ballë aventurës se mendjes dhe shigjetave e Odisediadës së jetës.

Marinaj nuk beson në martirizim në dashuri, por në pastërtinë e shpirtit përmes artit poetik. Protagonistja e librit, Dusita, është jo vetëm fati i tij jetësor e ideoartistik, por edhe dielli që i përcjell hapat mistik të poetit drejt qëllimit qiellor. Vetëdija për dashurinë e bën të magjishëm në dashuri poetin. Ai është vetë katarza e memorizimeve e vetës së tij, sepse përtej fatit njerëzor ai di t’i jap kuptim jetës dhe dashurisë që nuk mbaron kurrë.

Ja si shprehet poeti përmes vargut të tij mjeshtëror:

Një tis i nxehtë na skuq në fytyrë,

Zemrat qëndresën e fundit avullojnë,

Gjoksi yt troket, i imi i thotë “hyr!”,

Dashuritë, dashuritë i lëmë të dashurojnë.

Këto vargje janë thelbi i mesazhit poetik i këtij libri, i cili përmes mendjes se ndritur të Gjekë Marinajt merr dimension tjetër letrar, sociologjik, etnik e shpirtëror. Të tilla motive të nën shtresuara e adresuara të zemrave e ligjeve të kësaj bote, pra dashurisë dedikuese, kanë edhe poezitë Në përvjetorin e martesës; Më ëmbël se ç’puth vesa Bjeshkën; Le të mbeten ca gjëra përgjysmë; 24 Orë dashuri, të cilat janë reflektime poetike që dinë të luftojnë dhe të ndjejnë ngrohtësi edhe kur “Dimri tek fishkëllen një melodi të vjetër pagane” në ndër-dijen krijuese të një personaliteti që mban mbi shpatulla atlasin e botës e kujtesës që dhemb e rigjallërohet nga zjarri Sizifian.

Poezitë e Marinajt karakterizohen me filozofinë e shprehjes, mjeshtërinë e faktorit semiotik, hera-herës vargut hermetik e mbi të gjitha dominimit poetik të artit të kulluar letrar. Në vargjet e Marinajt gjenden ëndërrimet, frymëzimet dhe mendimet që reflektojnë një segment të rëndësishëm të jetës së tij.

E ëmbël është jeta për poetin Marinaj në dimensionin e tij shpirtëror, por edhe uthullim sa i përket horizontales njerëzore. Ai në këtë mes ka zgjedhur përndritjen dhe “amshimin” metafizik. Këto motive poetike i gjejmë në poezitë Ajo e bën horizontin të skuqet; Silueta e një vajze; Duke lexuar poezi me Dusitën; Afërdita etj., të cilat së bashku zbrazin zjarrin e dashurisë, harmonisë, etikës se unit, dhe mirëkuptimit tek përmasat e një dashurie dedikuese ku lirshëm mund të themi unike në llojin e tyre.

Poezia Do më falnin të gjitha gjykatat e botës është një lirikë poetike pothuajse magjike, e arrirë nga pak kush, sepse në të është zbrazur i tërë dimensioni shpirtëror, ideor e artistik i një personaliteti që botën e mban në çepellat të syrit plot dritë.

Kultura e dijes dhe ajo poetike koincidojnë me fatin e poetit, shpresën e fisnikërinë e brendisë gjenetike që në çdo minutë të jetës bëhet zot “konaku” i vetvetes e jo varësisë emocionale e joshjes që ofron bota. Kjo është parajsa poetike e një njeriu poet që përmbi magjinë poetike e ka të formësuar rrafshin kulturor e shpirtëror përmbi atë të joshjes instiktive e melankolisë që nuk mund ta kthej kohën prapa.

Dykohësia është futur në qenien e poetit falë talentit të tij letrar, unit njerëzor dhe vizioneve dritëlargëta. Pra poezitë e Marinajt nuk lindin vetëm nga dhimbjet e emocionet spontane, por edhe nga gjendja e kërkimit ideor dhe e shndërrimit të së pamundurës në të mundshme, nga e kaluara në të tanishmen dhe nga etja e zjarri për monolog në një kohë dialogu të pamundur, të cilin nuk mund ta ripërtërijë e rikthej të kaluarën në shijim të së tanishmes.

Kështu, poetit i pëlqen të ëndërrojë ëndërrimin, të kaluarën e tij, gurët e atdheut, ta përqafojë të shkuarën e rininë e tij, por mbi këto pirgje ideore e melankolishë impulsive ngadhënjen e vërteta për fatin njerëzor që nuk mund të ndryshohet por mund të fisnikërohet. Poeti krijon vargje shoqëruar nga bija e Zeusit, e dimrit të acartë, por në duar mban fatin e jetës së tij tokësore e shpirtërore. Marinaj nuk moliset nga ligjet e ngurta të dashurisë sepse dashuria në vepër është brenda ekzistencës së tij.

Bota e hapur e Marinajt, përvoja letrare dhe përvetësimi i shijeve artistike janë një dimension i hapur kulturor qe i hap çdo lexuesi horizonte të reja udhëtimesh novatore, nëpërmjet metaforave, simboleve e vargjeve të dendura me mesazhe drithëruese. Duke ndërthurur vetveten poetike me atë shoqërore, autori nxjerr në pah aftësinë për ta vënë lexuesin në rolin e protagonistit, duke e bërë atë të ndihet sa metafizik, po ashtu edhe real në materien e dukshme dhe të padukshme të universit emocional të përjetuar e të fisnikëruar njëkohësisht.

Marinaj mediton për “mollën e kafshuar” dhe realitetin virtual, kohën dhe plagët që sjellë mendja. Ai është i farkëtuar e gravuar në sytë e dikujt dhe në qiejt e kujtesës së përflakur, ndaj nuk e pushton as agonia e lajthitjeve të jetës as ecja në jetë. Marinaj është i lartësuar e ndaj sheh larg në horizonte të pamasa të botës poetike dhe empirizmit që sjellë jeta. Bota e tij nuk i do “shitëset e vetvetes’’ as bekimet e rreme të kësaj bote por kërkon fijen e virtyteve e rritjes në njohje. Poeti Gjekë Marinaj është i rrethuar me detin e Gnostikës dhe Evës që tundon, por edhe me vet njohjen e principet fisnike që nuk zhgënjejnë kurrë. Tingujt e tij poetik janë Eksklipse e harpë tingull-ëmbël edhe horizonte të pa masa në sytë e veshët e lexuesve vertikal.

Brenda kësaj harmonie e valleje poetike që i ngjajnë një kori të Engjëjve, lexuesi ndjen botën sentimentale në kontekste e dimensione të reja, ku fryma lirike vjen përmes tingujve shpirtërorë të violonçelit të të dashuruarve që ndjejnë bukurinë e jetës, në heshtje por duke e fisnikëruar jetën e dashurinë çdo ditë.

Poeti Marinaj është poetë i përmasave të lartësuara sepse di ti këndojë psalme jetës, paqes, harmonisë dhe dashurisë. Mu në magjinë e kësaj përmasë parajsore ai gjakon parajsën e përjetuar e jo atë të kujtesës dhe asaj që ndoshta nuk do të vijë kurrë. Po e përmbylli këtë reflektim me thënien e Luis Brilante: “Estetika është e qartë, po aq e drejtpërdrejtë dhe e papërcaktuar, si dashuria, si shija e një fruti, si uji. Poezinë e ndiejmë njësoj siç e ndiejmë afërsinë e gruas apo aromën e maleve apo të thellësive të detit”. Edhe një pikë loti në dashuri e kujtesë nuk është turp. Ndoshta turp duhet t’u vinte ndokujt që nuk ka kurrë për të dashuruar… Urime e suksese kësaj pene të artë….

Reflektim për librin poetik të Gjekë Marinaj “Paradigma e Parajsës”

Botoi: Shtëpia Botuese FAIK KONICA Prishtinë 2022

Dom Gjergj Meta/

Çdo shkrim, ligjërim a vepër letrare, pikturë, skulpturë apo muzikë e do të thoja çdolloj veprimi që ne bëjmë ka një destinatar.

Ne shkruajmë që të na lexojë dikush; flasim që të na dëgjojë dikush; shkruajmë romane apo poezi, dramë, novelë për dikë që zakonisht gjendet brenda personazheve a figurave letrare që përdorim; pikturojmë për të tërhequr sodisjen e dikujt; gdhendim në dru, gur apo mermer format e dikujt tjetër. Kompozojmë apo luajmë një instrument që dikush të kthejë veshët e të mahnitet nga vallëzimi i notave tona.

Tjetri është destinatari ynë i gjithmonshëm. Ai na nxjerr nga izolimi e kthehet për ne në muzë, motiv, cantus firmus, model, fjalë shpërthyese. Së paku kështu është në origjinë. Ne nisim të bëjmë disa gjëra sepse duam të pëlqehemi nga dikush që gjendet jashtë nesh. Edhe kur ai/ajo gjenden brenda nesh, dyzimi është gjithmonë një qëndrim përballë atij modeli të gdhendur brenda nesh. Kështu fjala bie e mendoj “Letër babait” të Kafkës apo “Apologjinë e Sokratit” të Platonit. Kushedi që Dante nuk e shkroi gjithë atë Komedi për Beatricen? Babai, mësuesi, e bukura e dashuruar, që edhe kur nuk janë më, por jetojnë brenda nesh, janë thjesht tjetri, banor i brendisë tonë.

Ne duam të konsiderohemi. Duam që dikush të jetë aty për ne. Mosprania nuk e asgjeson tjetrin, përkundrazi e zmadhon në shpërpjestim e atëherë ne e thërrasim, duke shkruar, kompozuar, thurur, gdhendur apo pikturuar. Janë të gjitha klithje të një nevoje për tjetrin. Është nevoja jonë obsesionuese e do të thoja më e natyrshmja nevojë, sepse na çon në origjinën e vetë jetës që është marrëdhënia.

E ndërsa shkruaj më ngatërrohen destinatarët ose shikoj si në mjegull diçka si silueta që herë afrohen e herë largohen. Një herë që shkruhen, fjalët nisin udhën e tyre dhe e gjejnë vetiu destinatarin e siluetat marrin një fytyrë, një emër duke u kthyer në përqafim, sepse destinin final të jetës e shoh si një përqafim të madh. Ashtu qoftë!

Kur Shqipëria vendosi të ndalojë me Kushtetutë komunitetet fetare dhe të drejtën e besimit de facto kjo kishte ndodhur kohë më parë. Përgjatë dy dekadave pas Luftës së Dytë Botërore regjimi komunist përdori një sërë mekanizmash represioni, denigrimi, persekutimi dhe së fundi edhe kontrolli e dobësimi të komuniteteve fetare. Në fazën e parë u eliminuan shumica e drejtuesve fetarë që konsideroheshin kundërshtarë politikë ose me ndikim më të madh sesa vetë Partia te qytetarët. Pas fazës së represionit (1945-1949), regjimi krijoi instrumente ligjore dhe institucionale për të legjitimuar ndikimin te komunitetet fetare dhe ndryshimin gradual të drejtuesve e fokusit të aktivitetit të tyre. Vëllimi i parë “Shteti dhe komunitetet fetare” e përshkruan në detaje këtë proces shtetëror të ndërhyrjes brutale në çështjet fetare dhe komunitetet përfaqësuese. Në këtë vëllim plotësohet tabloja e politikës fetare të regjimit me dokumente zyrtare, të cilat pasqyrojnë kontrollin ideologjik, dobësimin dhe izolimin e komuniteteve fetare.

Në shkurt të vitit 1951 organi më i lartë shtetëror për fetë, Komiteti për Çështje Klerikale, në një informacion drejtuar titullarit të Kryeministrisë paraqet shqetësimin se komunitetet fetare janë lejuar nga Ministria e Financave të njihen paraprakisht me draftin e buxhetit të tyre vjetor, i cili ishte reduktuar ndjeshëm në raport me kërkesën dhe me buxhetin e vitit paraardhës. Informacioni mbi buxhetin konsiderohej sekret dhe Kryeministria udhëzonte ministrinë për refuzimin e çdo konsultimi me komunitetet fetare për këtë problem. Ky është një prej rasteve të shumta të ndërhyrjes zyrtare për të ushtruar ndikim dhe presion përmes buxhetit te komunitetet fetare, i cili tregon më së miri eliminimin e pavarësisë së tyre.

Botimi sjell korrespondenca dhe shkresa të shumta zyrtare, nëpërmjet të cilave autoritetet shtetërore ushtronin kontroll dhe presion përmes shkurtimeve në buxhet, heqjes së investimeve dhe buxhetit për arsimin fetar, vonesave në miratimin e strukturave, ndërhyrjes në struktura dhe në projektet buxhetore, refuzimit të kërkesave të veçanta financiare lidhur me aktivitete të rëndësishme për komunitetet etj. Vetë fakti se komunitetet, në aspektin administrativ ishin pjesë e strukturës dhe e organikës shtetërore, me status të njëjtë si entet prodhuese dhe shtetërore, e dobësoi ndjeshëm rolin dhe aktivitetin e tyre dhe i ktheu ato në institucione të varura tërësisht nga vullneti politik e vendimmarrës i qeverisë dhe i PPSH-së.

Në botim gjenden relacione si ai i 30 prillit 1951 i Komitetit Ekzekutiv të KP të rrethit të Sarandës drejtuar Këshillit të Ministrave, i cili titullohej “Mbi disa priftërinj e hoxhallarë me qëndrim jo të mirë politik dhe kërkesë për pushimin e tyre nga puna”. Pra, ky institucion i pushtetit lokal vendoste për pushimin nga puna të klerikëve, ndonëse kjo ishte një e drejtë që, sipas statusit dhe ligjeve, u takonte vetëm komuniteteve fetare. Në relacionin e cituar dhe në dokumente të tjera tipologjike, të përfshira në këtë botim, priftërinj dhe hoxhallarë akuzoheshin se kanë pasur “qëndrim jo të mirë politik, që gjatë luftës kanë simpatizuar e ndihmuar organizatat tradhtare dhe okupatorin dhe sot mbajnë po atë qëndrim armiqësor karshi pushtetit dhe partisë”. Mbi këtë bazë komitetet ekzekutive propozonin “që të pushohen duke mos u lejuar që t’ushtrojnë profesjonin mbasi puna e tyre akoma si të tillë sjell rrezik”, një shprehje tipike e praktikës ideologjike dhe e ndërhyrjeve politike në çështjet fetare.

Vëllimi paraqet raste të ndryshme dhe emra konkretë të refuzimit nga autoritetet shtetërore të njohjes apo emërimit të kandidatëve të sjellë nga komunitetet fetare për postet fetare brenda vetë komunitetit. Këto të fundit ishin të detyruara të kërkonin lejen e autoriteteve qendrore për çdo veprim të brendshëm, deri edhe te punësimi apo emërimi i rojës së objekteve fetare, apo individëve të tjerë në sektorin teknik mbështetës. Ky ishte tregues i humbjes së plotë të lirisë dhe të drejtave të tyre për vetorganizim, si dhe i humbjes së pavarësisë apo të autonomisë së tyre. Praktika të tilla shfaqen vazhdimisht në dokumentet e këtij botimi, si në rastin e gushtit të vitit 1951, kur Komiteti Ekzekutiv i rrethit të Durrësit i kërkon Kryeministrisë shkarkimin e myftiut të Kavajës, me argumentin se ishte njeri me influencë, i lidhur me bejlerët e Kavajës, dhe se prandaj “pushteti e shpronësoi nga tokat, çifligjet që ai kishte, i shtetëzoi shtëpijat dhe pasurinë tjetër që kishte në qytetin e Kavajës”. Ai akuzohej se kishte një vëlla të arratisur politik jashtë shtetit; se, gjatë ushtrimit të detyrës së tij fetare, “asnjëherë nuk ka propaganduar për problemet e ndryshme të pushtetit”; dhe se “nën petkun e fesë, ai qëndron me njerzit kulakë me tregtarët e vjetër të Kavajës e të tjerë njerëz të kësaj kategorije”. Të gjitha akuzat ndaj tij, siç shihet, janë politike, dhe nuk kanë lidhje me aktivitetin e tij në përmbushje të detyrave dhe të përgjegjësive fetare. Në këtë mënyrë, dokumentet provojnë se testimi i biografive politike dhe kriteri thellësisht ideologjik u bënë kriteret kryesore të pranimit ose refuzimit të personelit fetar të secilit komunitet, duke zbatuar devizën e luftës së klasave dhe të diferencimit ideologjik edhe në çështjet e besimit. Po ashtu, angazhimi i strukturave drejtuese të regjimit kundër individëve fetarë me ndikim në komunitet dhe në qytetet ku jetonin, flet për papajtueshmërinë e tyre ndaj çdo force tjetër me ndikim publik, përfshirë edhe fenë dhe fetarët.

Pas ndryshimit të drejtuesve fetarë dhe promovimit të drejtuesve të tjerë me lidhje të forta politike me PPSH-në, disa prej tyre, përfshirë edhe institucionet fetare qendrore, iu përshtatën situatës së re, duke u shndërruar de facto në seksione politike të PPSH-së që vepronin në sferën fetare. Vëllimi paraqet një numër të konsiderueshëm dokumentesh origjinale të kohës, të gjitha të pabotuara më parë, nëpërmjet të cilave paraqitet thellësia e indoktrinimit ideologjik dhe e njësimit të një pjese të komuniteteve fetare me strukturat e seksionet besnike të PPSH-së. Një rast tipik i ndërhyrjes së politikës, por edhe i nënshtrimit të vetë komuniteteve fetare, vjen në vëllim përmes letrave të hapura, deklaratave dhe telegrameve të komuniteteve fetare pro “lëvizjes për paqe”, nismë e marrë në vendet ish-komuniste të kontrolluara nga BRSS-ja, me fokus sulmin kundër SHBA-së, Britanisë së Madhe dhe fuqive të tjera perëndimore. Në njërin prej këtyre dokumenteve të nënshkruara nga kryepeshkop Paisi, theksohej se “n’atmosferën e llahtarshme, që nxitësit e luftës amerikano-anglezë dhe satelitët e tyre kanë krijuar me anën e kërcënimit të shpërthimit të një lufte, me qëllim që të skllavërojnë e shfrytëzojnë popujt me anën e forcës, bota paqedashëse, e prirë nga Bashkimi i lavdishëm Sovjetik dhe Stalini i Madh, përgjigjet me anë veprash dhe aksionesh paqësore dhe nëpërmjet t’intensifikimit të luftës për mbrojtjen e kauzës së shenjtë të paqes, e cila ushqen aspiratat dhe interesat vitale të masave dërrmonjëse të popujve të mbarë botës”. Në tërësi në dokumente të tilla të njëjta nga secili komunitet fetar, në rezolutat dhe deklaratat të cilat gjenden edhe në këtë botim, fuqitë perëndimore paraqiten si vende tradhtare, armike, kërcënuese për paqen, simbol i së keqes etj., terma të imponuar nga PPSH-ja dhe regjimi, në kuadër të fushatës propagandistike kundër tyre.

Në këtë botim del në pah edhe politika me dy fytyra e regjimit: njohja zyrtare e komuniteteve fetare në publik dhe, nga ana tjetër, angazhimi i qeverisë dhe i PPSH-së për të bllokuar apo kufizuar aktivitetin e tyre. Kjo pasqyrohet nëpërmjet disa dokumenteve sekrete të sjella në botim. Një prej tyre është letra sekrete e Sekretarit të Përgjithshëm të Kryeministrisë, Irfan Çelkupa, në shkurt të vitit 1951, drejtuar komiteteve ekzekutive të rretheve për pengimin e aplikimeve për bursa në Medresenë e Përgjithshme. Ai u kërkon komiteteve ekzekutive “të punohet indirekt për të mos dalë asnjë kandidat bursist për frekuentimin e kësaj shkolle, por në rast se kjo nuk arrihet, meqenëse myftinija aty është udhëzuar të kërkojë mendimin t’uaj për ata që do të propozojnë, duhet parë mirë që të mos përfitojnë njerëz që nuk kanë mbajtur qëndrim të mirë ose që rrjedhin nga shtresa që nuk pajtohen me frymën e pushtetit t’onë popullor”. Nga njëra anë, qeveria i lejon komunitetet të japin bursa dhe të paraqiten në publik si institucione të pavarura, nga ana tjetër udhëzimi “tepër sekret” është i kundërt, pengimi i dhënies së bursave dhe nëse dështohet, përzgjedhja ideologjike e kandidatëve të mundshëm fitues.

Po ashtu, në vëllim jepet një udhëzim tipizues i taktikave të regjimit për të ndikuar në situatën brenda komuniteteve fetare, siç është letra e Komitetit të Çështjeve Klerikale, drejtuar zëvendëskryeministrit Mehmet Shehu, lidhur me dy qarkore që do t’iu dërgoheshin komiteteve ekzekutive në gusht të vitit 1951 mbi raportet me klerin dhe porosia e zëvendëskryeministrit që udhëzimi, pasi të studiohej e të mbahej shënim, t’i kthehej prapë Kryeministrisë. Një prej objektivave kryesorë të punës në udhëzim ishte “puna për kufizimin e zgjerimit të klerit dhe të instituteve fetare në numër”, ku shprehet pakënaqësi p.sh., që Komunitetit Mysliman i ishin dekretuar 300 persona gjatë vitit 1950, “gjë e cila shkakton rritjen e influencës dhe të përhapjes së dogmave fetare në një shkallë më të gjerë që në parim bije në kundërshtim me vijën e Partisë dhe të pushtetit”. Kjo sipas udhëzimit, bëhej edhe më shqetësuese pasi “në shërbim të klerit si klerikë dhe laikë janë marrë njerëz me përbërje të keqe, kështu që në rast se nuk do të ushtrohet edhe më tej vigjilenca t’onë, ka rrezik që kleri të bëhet një organ i dallavereve dhe fanar për reaksionin”.

Rritja e influencës fetare si zhvillim në kundërshtim me vijën e Partisë dhe pushtetit?! Po. Në vitet ’50 ishte e qartë se PPSH-ja nuk do të toleronte që asnjë pjesë e shoqërisë të mbetej jashtë ndikimit të saj, si dhe asnjë organizim të mundshëm ose ide të pavarur, që mund të përbënte rivalitet me vijën politike të PPSH-së. Objektivi ishte i qartë dhe jetësimi i tij ishte vetëm çështje kohe, derisa Shqipëria në fund të viteve ’60 të niste edhe zyrtarisht përpjekjet për të arritur ndalimin e besimit fetar e institucioneve fetare dhe shpalljen e vendit, shteti i vetëm ateist. Dokumentet e vëllimit janë prova të kësaj kurbe që ndjek politika zyrtare dhe një tregues tjetër i situatës së jashtëzakonshme në të cilën u ndodhën komunitetet fetare, besimtarët dhe të gjithë ata që kishin një kulturë fetare në vend.

Pjesë e vëllimit janë edhe disa të dhëna statistikore me rëndësi hulumtuese dhe referuese, siç janë të dhënat e personelit drejtues të secilit prej komuniteteve fetare, aktet e brendshme rregullatore, buxhetet vjetore dhe strukturat përbërëse, të dhënat për lidhjet dhe raportet me komunitetet e tjera fetare brenda sferës sovjetike, proceset e brendshme të zgjedhjeve dhe të emërimeve, aktivitetet dhe bilancet e punës, si dhe debatet e brendshme rreth emërimeve dhe ndikimeve nga jashtë komunitetit. Të dhënat plotësojnë gjetjet e mësipërme dhe japin një pamje më të qartë të burimeve njerëzore në institucionet fetare në Shqipërinë e viteve 1951-1952 dhe raporteve të tyre me pushtetin.

Ashtu si edhe në vëllimin e parë, stafi realizues i Institutit të Historisë është mbështetur në punën e tij kërkimore dhe dokumentuese nga fondacioni gjerman “Konrad Adenauer” në Tiranë. Kolana mbi shtetin dhe komunitetet fetare arriti në vëllimin e dytë, një botim tjetër për vitet pasuese është në proces. Qëllimi i Institutit dhe i KAS-it është ofrimi përmes dokumenteve i raporteve midis shtetit dhe komuniteteve fetare në kuadër të dokumentacionit mbi indoktrinimin komunist në shtet e shoqëri, si dhe të nevojës për njohje e trajtim sa më shkencor dhe faktik të periudhës 1945-1990 në Shqipëri. Stafi u ka qëndruar besnik standardeve profesionale të kërkimit arkivor, të renditjes së dokumenteve, të gjuhës origjinale të tyre, të përzgjedhjes bazuar në rëndësinë e dokumenteve dhe cilësitë e tyre, si dhe të përzgjedhjes së balancuar midis komuniteteve.

Për jetësimin e këtyre vëllimeve Instituti i Historisë dhe autorët përgjegjës falënderojnë fondacionin gjerman KAS. Publikimi i tyre, pasuron burimet historike që vihen në qarkullim shkencor të cilat janë me interes për vetë komunitetet fetare dhe kanë vlerë referuese, studimore, memoriale dhe historike, duke sjellë edhe një kontribut mbështetës për sociologët, pedagogët, gazetarët, studentët, qytetarët e interesuar dhe grupet e ndryshme të interesit, aksesi i të cilëve për të gjitha dokumentet e vëllimit do të jetë falas.