Iris Halili – Dielli

Franz Kafka ky Brumbull Sui Generis

June 6, 2022 by s p

Dr. Iris Halili

Pjesa e dytë…

Rrugëdalja, lirija dhe arsyeja

Njё nivel i dytë leximi, do ta bënte çdo receptues të mendonte se problemi i lirisë ndoshta ёshtё ndër ato probleme, që shqetëson Kafka-ёn në këtë tekst. Por pasi ke lexuar një pjesë të mirë të veprës së shkrimtarit, bindesh se ky është, nё tёrёsi, njё ndër problemet më shqetësuese për të. Sidomos tek Një relacion akademik, Kafka sikur kёrkon t’u japë mёsime njerëzve se ç’është liria dhe përse ata nuk ndihen të lirë.

Ka një lidhje të afërt midis Metamorfozës dhe Një relacioni akademik. Tekstet flasin për një shndërrim, por, nёse në rastin e parë kemi një njeri të kthyer në kafshё, në rastin e dytë, kafsha është kthyer në njeri. Autori na pёrshkruan me hollёsi çfarë këto dy qenie ndiejnë, dhe ç’fitojnë e humbasin njëherësh nga këto metamorfoza. Kështu, lexim pas leximi, duket sikur përgjigjet e errëta që shfaqen te Metamorfoza, i zgjidh Një relacion akademik. Te kjo copёz e fundit, duket sikur pёrfundimet lihen të hapura dhe të shtjelluara si në një leksion. Problemet janë ato filozofike të ekzistencës. A jemi të lirë? Pse nuk jemi të lirë?

Majmuni i dikurshëm dhe njeriu i tanishëm, shpjegon se pikërisht në çastin e shndërrimit të madh: “Për herë të parë në jetën time gjendesha pa rrugёdalje.. Deri në atë kohë kisha pasë shumë rrugëdalje dhe papritmas nuk më mbetej asnjë. Isha bllokuar. Sikur të më kishin gozhduar, liria ime për veprim do të ishte shkurtuar. Po pse?”

Le të themi si fillim se Kafka, jo rastësisht, merr shndërrimin e një majmuni në njeri. Kjo të kujton edhe vetë procesin biologjik, sipas të cilit mendohet të jetë kryer zhvillimi njerëzor. Filozofia është e qartë, mesazhi gjithashtu. Njeriu dikur ka qenë i lirë, pikërisht, atëherë kur ishte në qelizat e një majmuni, kthimi i tij i plotë e bëri atë pa liri. “Po pse?” pyet Kafka me zërin e ish majmunit (që simbolizon njerëzimin). Më pas kemi përpjekjet për të gjetur arsyet e kësaj mungese lirie të racës njerëzore. Ish majmuni, konstaton se ai me t’u shndërruar nё njeri, është gjendur pa rrugëdalje. Ai kupton se njerëzit i gënjen liria e tyre. Në fakt, ata e dëshirojnë pa masë atë “Mbasi liria rreshtohet në vargun e ndjenjave të madhërishme, edhe zhgёnjimi i lidhur me të, mbetet i madhërishëm”.

Vihet re se ish majmuni, bën përcaktime të qarta, si i kanë hije një njeriu që mban brenda vetes gjithë fatin e gjenetikës njerëzore. Përfundimisht, ai kupton se robёria e tij, buron nga vetë ajo, që njerëzimi e njeh si krenarinë më të madhe: arsyen.

Shohim se si relacioni akademik fillon të rrëfejë torturën e të qenurit njeri, torturë që çon në ofshamat: “Me siguri jam i lodhur: ky është fati im”.

Përsëri pesimizmi kafkian mundohet të gjejë rrugëdaljet njerëzore të kushtëzuara nga vetë fati – njeri: “Ju siguroj se mësohet kur je i detyruar: mësohet kur kërkon një rrugëdalje: mësohet me tërë forcën e trupit”.

Këtu e gjen Kafka vazhdimin e ekzistencës njerëzore, këtu e gjen vazhdimёsinë, sepse këtu edhe majmuni i shndërruar në njeri, gjeti lumturinë.

Dija njerëzore, filloi të prodhojë vetë ekzistencën e saj. Arsyeja që na bën të mos jemi të lirë, filloi të merrej si e kundërta, si burim i aspiratave njerëzore, si hapёsirë ku njeriu mat vetveten dhe shikon sa i fuqishëm është. Gjithçka u vu në shërbim të njerëzimit. Ndërsa ai mbeti përjetësisht “i dënuar me liri”, siç thotё edhe ekzistencialisti Jean-Paul Sartre.

Kështu një majmun kthehet në njeri. Ai provon për herë të parë një jetë pa rrugёdalje dhe i palirë. Më pas kupton se kjo robёri e ka burimin te arsyeja. Atëherë na lind pyetja: Gregori Samsa, njeriu i kthyer në kafshë, përse nuk gëzoi lirinë shtazore, por në të kundërt iu kufizua dhe ajo pak liri që njerëzimi stimulon? Relacioni akademik na sygjeron t’i kthejmë sytë nga arsyeja e Samsës, ndërsa vetë teksti Metamorfoza na tregon se Gregori jo vetëm që nuk e humbi arsyen, por kthimi në kafshë, e bëri atё edhe më të përgjegjshëm. Pikërisht se Gregori na shfaqet një kafshë me arsye, ai nuk mundi t’i shmangej lirisë njerëzore. Tё humbёsh edhe grahmёn e fundit të lirisё, do të thotë të dish të përshtatesh, të durosh e të lumturohesh sipas kufijve që ti, njeriu, ia ke përcaktuar vetes.

Analizimi i tё dyja teksteve kafkiane, të çon në idenë se përgjegjës për fatin e tij është vetë njeriu, që ndёr shekuj e epoka tё ndryshme, përsosi arsyen dhe diturinë, duke humbur kështu lirinë. Morali është pjellë e njerëzimit për ta torturuar vetë atë.

Një tjetër lexim që mund t’i bёjmё Metamorfozёs, është sa dhe si na e jep teksti kthimin e Gregorit në kandërr. A e ka zgjedhur ai vetë një gjë të tillë, apo gjendet i shndërruar nё kafshё, papritmas? Përgjigja e kësaj pyetjeje ka rëndësi për aq kohë sa të na çojё tek përgjigjet e tipit: Nëse Gregori ka zgjedhur kthimin në kafshë me dëshirë, atëherё pёrfundimet që jep Njё relacion akademik, vlejnë edhe për Metamorfozën. Në qoftë se Gregori rastësisht e ka gjetur veten në pozicionet e kafshës, atëherё, parёsor mbetet pёrfudimi që nxorëm gjatë nivelit të parë të leximit. Këtu duhet të shtojmë se, sido të jetë përfundimi, të gjitha anlizat e bëra për Një relacion akademik vlejnë edhe për tekstin Metamorfoza. Çështja luhet vetëm për nga radha e rëndësisë në tekst.

Duke iu rikthyer tekstit Metamorfoza, shikojmë se një mëngjes, Gregori ëstë zgjuar kandërr. Vetë teksti nuk të jep shpjegime nëse ka dashur apo jo ai një gjë të tillë. Në qoftë se do të supozojmë se nuk e ka dashur, atëherё mbetemi sёrish tek arsyetimi se megjithёse i kthyer në kafshë, njeriu ështё dënuar me arsye, dhe rrjedhimisht me liri. Por gjithsesi, ky konkluzion është derivati i asaj çka ne lexojmë. Po nёse marrim rastin kur Gregori e dëshiron shndërrimin? Kuptohet edhe këtu duhet t’i shmangemi maksimalisht, elementeve jashtёtekstuale. E gjitha çfarë teksti thotë, është se Gregori është zgjuar nga gjumi i shndërruar, dhe pse, hap pas hapi, fillon të ketë bezdi nga kafsha brenda vetes. Pyesim se përse ky shndërrim ndodh pas gjumit, gjë që lë shteg të flitet edhe për gjendjen e ëndrrёs si një proces të pavetëdijes, apo për një sapongritje nga gjumi, ku përgjithёsisht, njeriu ende ёndёrron me sy hapur, apo fantazon me sy mbyllur. Në qoftë se do ta çonim më tej arsyetimin, mund të pyesnim: A nuk pёrpunohen në ëndrrat e në fantazitë tona dëshirat më ambicioze? A nuk mbetet liria më e dëshirueshmja prej dëshirave?

Në fakt, teksti nuk jep asnjë shpjegim dhe hapet vetvetiu, duke na vendosur jo më nё pozicionet e një receptuesi bashkëpunёtor, por tё një receptuesi rikrijues.

Përfundimisht, të dyja tekstet flasin me një gjuhë. Molla, që Samzës i mbetet në fyt, vjen edhe njëherësh me arketipin qё mban brenda vetes: gjeni njerëzor ka fatin e vet të përcaktuar, fat që ia përcjell brezave, fatin e një mёkatari që vuan dënimin e përjetshëm të Evës dhe Adamit: “Molla, tё cilёn askush nuk guxoi ta nxirrte nga shpina e Gregorit, mbeti e ngulur nё mish si njё kujtim i dukshёm i ngjarjes dhe plagosja e rёndё, nga e cila lёngoi mbi njё muaj, siç duket e bindi edhe tё atin se i biri, me gjithё formёn e tashme tё hidhur e tё neveritshme, prapёsёprapё, mbetej anёtar i familjes…”.

Simbolet dhe Arketipet

Bota simbolike në tekstet kafkiane, përbën një fjalor më vete. Simbole universale, simbole që kthehen të tilla nga procedimet e fantazisë së shfrenuar kafkiane, simbole arketipe, të gjitha këto janë alfabeti i gjuhës kafkiane. Pa deshifrimin e tyre, nuk do të mund të kuptojmё tekstet, pa përcaktimin e tyre, nuk do të mund të fillojmë të njohim Kafka-ën.

Me simbolet ai ndërton filozofinë, jep mesazhet, profetizon, krijon universalen.

Vetë personazhet kafkiane, më shumë janë dhe mbeten simbole, se sa thjesht personazhe. Ndodh, që për të njёjtin mesazh, Kafka të përdorë një galeri simbolesh, që të gjitha së bashku i lidh enigma kafkiane.

Një kandërr tek Metamorfoza dhe një kafshë gjysmë qengj dhe gjysme mace tek Shartimi, mbeten simbole të kafshës që kemi brenda vetes, që na ndjek në çdo hap, që e përsosim duke e kufizuar çdo ditë, që e ndrydhim për ta shfaqur më shumë:

Shkruan, pyet a pёrgjigjet, s’dihet. Thotё vetёm kaq: “Ajo mace me shpirt qingji kishte dëshira njerëzore?”

Në tekstin letrar Shpata, Kafka krijon një arketip nën emrin e vetë titullit. Ky simbol i kalon kufijtë e një simbolike të thjeshtë, për vetë tekstin që ka marrë përsipër ta ndërtojë dhe zbulojë njëkohësisht.

Eshtë përsëri mëngjes. Kafka-ës i pëlqen ky vakt, të cilin e përdor, pothuaj gjithmonë, në letërsinë qё bёn. Personazhi që flet në vetën e parë, sikur të ishte një “unë”, është në gjumë.

Shokët e zgjojnë dhe, befas, shikojnë se në qafë diçka nuk shkonte. “Një shpatë të madhe dhe të vjetër kalorësie, me një dorezë në trajtë kryqi, ishte ngulur me tërë tehun në shpinën time”.

Analiza, gjithsesi të çon në përcaktimin e gjendjes së papërcaktuar të gjumit, ëndrrës apo fantazisë. Teksti na thotë se “unë” nuk e ndjen peshën e shpatës, janë vetëm shokët që e shohin një gjë të tillë. Nuk ka as gjak, bile nuk ka as dhembje. Gjendja e pacaktuar i afrohet një pavetëdijeje, ku siç dimë, rrinë të pavetëdijshme dëshirat. Kjo të çon në deshifrimin e parë, sipas të cilit, shpata është një shënues, që rend të shënojë gjendjet tona instiktive, për të cilat ne jemi të pavullnetshëm. Ne nuk i ndjejmë ato brenda nesh, sikurse nuk ndjejmë edhe një shpatë, që një mëngjes na varet në qafë. Vetëm kur ato veprojnë, ne bindemi për ekzistencën e tyre.

Por shënuesi, shpata, nuk ngelet vetëm tek një i shënuar. Polisemia rritet nё çdo rresht. Tani na ndihmon një tjetër shënues: kalorësit. Ai në fillim duket sikur vjen vetëm për të na ngatërruar dhe për të na larguar nga arketipi që mban shpata, duke na kufizuar tek një i shënuar i tipit, fisnikëri. Në fakt kalorësit vjen si një shënues që i referohet kohëve të mëparshme, për të na shënuar, gjithashtu, se shënuesi shpata është element i trashëgueshëm. Pikërisht, kjo veti trashëgimie kthehet në një të shënuar të dytë që rrit përsëri poliseminë. “Kush i lejon kalorësit e lashtё të enden në ёndrrat tona duke vringëlluar shpatat e tyre dhe të përshkojnë me to njerëzit që flenë të qetë?”

Këto rreshta flasin qartë për një përforcim të shpatës si një arketip, që mban brenda vetes të pandërgjegjshmet kolektive, të trashëguara në breza. Se ç’janë këto të pandërgjegjshme, le të kujtojmë faktin se çdo njeri është i dënuar me vdekje, se çdo njeri është i palirë, falë arsyes së tij, se çdo njeri është i përcaktuar edhe nga një botë instiktive, e cila hetë pas here mbizotёron veprimet tona. Të gjitha këto ne i kemi brenda vetes, të gjitha këto ne i trashëgojmë në breza. Vjen një moment dhe ato janë pjesë e ekzistencës sonë, aq sa dhe nuk i shohim më si çudi. Kjo polisemi deshifrimi i jep shënuesit shpata një varg të shënuarish, që i bashkon një fjalë e vetme: gjenetika njerëzore e trashëgueshme.

Krijimi i universales

Të diskutosh për tekstet kafkiane, mbetet, gjithsesi një punë ë vështirё. Kjo edhe për faktin, se, herë pas here, ato i ke të vështira t’i klasifikosh si nënlloje. Kështu, një tekst letrar, si Një mjek fshati edhe mund ta quash tregim, por e ka pothuaj të pamundur të konsiderosh të tillë tekstet: Në galeri, Një faqe e vjetër, Para ligjit, Mesazhi perandorak, Halli i kryefamiljarit, Hiq dorë etj, etj. Ato paraqiten thjesht si fragmente dhe diskutimi për to do të vlente njësoj si për çështjen: A mund të klasifikohet fragmenti si një nënlloj në fiction? Sigurisht, këtu nuk është vendi të bëhen këto analiza dhe mund të gjendet kompromisi i shfrytëzuar më parë. Kështu, për ato nënlloje të fiction-it për të cilat e kemi të vështirë të bëjmë përcaktime, le t’i quajmë thjesht fiction.

Nga ana tjetër, të analizosh tekstet kafkiane, pa kujtuar këtu atë qё Kafka vetë s’e harron kurrë, do të qe një gabim i madh. Kështu, personazhet e Kafkës janë të gjitha shumёdimensionale. Ato veprojnë në disa rrafshe, si në atё moral, ashtu edhe në atë filozofik. Zgjedhja dhe drama e ekzistencës, në fund të fundit, përcakton edhe fatin e moralit, qe mbetet gjithmonë pasojë. Ndërthurrja e këtyre dy lidhjeve e bën Kafkën njerëzor. Ai, në çdo rast, mundohet të largojë distancën midis personazhit dhe receptuesit. Këtë e realizon herë duke mos i emëruar këta të fundit, herë duke u shfaqur me personazhe të tilla si Jozef. K (ku iniciali K. ka lidhje “të rastësishme” me vetë mbiemrin e autorit) dhe herë duke i vendosur në vetën e parë. Në pjesën më të shumtë të rasteve, situatat e mësipërme ndërthuren. Kështu, tekstet e Kafka-ёs nisin pak a shumë: “Ishim vendosur në një oaz…” (Çakenj dhe arabë); “Isha i ngrirë dhe i ftohtë..” (Ura); “Bashkë me dy shokë kishim vendosur që të dielën të bënim një shëtitje” (Shpata); “Sipërmarrja, që kam ngritur, rëndon tërësisht mbi shpinën time” (Fqinji) etj, etj.

Kuptohet që është elementi i vetës së parë, që krijon njё komunikim tё brendshёm midis autorit, zërit që flet e që ndërton personazhin dhe receptuesit hipotetik. Nga ana tjetër, mungesa e emërtimit të personazheve apo e vendosjes së tyre me iniciale, na bën ta gjejmë veten shumë herë pranë tyre. Ato mbeten në vazhdimësi një “unë”, që identifikohet me receptuesin po “unë”. Ka shumë elemente të tjera brenda tekstit, që sjellin një afëri të personazhit me receptuesin e momentit. Kështu, tek tekstet kafkiane që po studiojmë, në pjesën më dërrmuese të rasteve, vihet re një ngarkesë e qartë e kohës kur zhvillohet ngjarja, e vendit ku zhvillohet, e etnisë që ka personazhi, bile në shumë raste edhe e gjinisё të tij. Kjo, sigurisht, shton komunikimin e brendshёm. Identifikimi i receptuesit me personazhin vjen sipas logjikës: personazhi apo zëri i tekstit X = me receptuesin e kohës, vendit, etnisë, gjinisё Y. Kjo analizë na bind se ky identifikim ka qenë, afërsisht i tillë më 1926-ën, 1936-ёn, 1986-ёn, 1999-ёn dhe të çon tek ideja se do të jetë sipas kësaj skeme edhe më 2026-ёn.

Gjithë kjo zhveshje e personazhit dhe e kohë-vendit, vihet në shërbim të universales. Kafka, në këtë mënyrë, i krijon vetes mundësinë që në kohëra të ndryshme të flasë me një zë dhe të plotësojë, kështu, një ndër kriteret kryesore të universales në letërsi.

Këtë universale, teksteve të Kafkës ia shton edhe përdorimi i arketipeve, si simbole universale. Polisemia, që mbajnë brenda vetës simbolet kafkiane, jep deshifrime të shumta dhe të ndryshme, në kohë të ndryshme.

Përfundimisht, le të shtojmë se krijimi i universales në letërsi nuk lindi me Kafka-ёn. Shkrimtarët e të gjitha kohërave e kanë krijuar atë. Në shekuj ka ndryshuar vetëm pёrqasja. Skema qё vazhdon tё na udhёheq, ёshtё njё sferё e rrumbullakёt qё merr tё tatёpjetёn lehtё. Ndryshon më shumë mёnyra se si flasim, sesa ajo për ç’ka flasim. I bindemi letёrsisё si njё tabele tё njohur tashmё. Letёrsia ёshtё si jeta, na merr prej dore e na shpie gjetiu.

FRANZ KAFKA, NJЁ BRUMBULL SUI GENERIS

June 2, 2022 by s p

Dr. Iris Halili

Thonё se me Kafkën, letërsia rresht sё qeni roman me historira. Ai krijoi njё univers mё vete, me apo pa tё nё qendёr, s’ka rёndёsi. Qysh atёherё, edhe universi ynё punon ndryshe. Ai ishte hebre me origjinё, por kultura e tij mbetet ajo çeko – gjermane. Mbahet të jetë një ndër shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit tё XX-tё. Njihet si përfaqësues i modernizmit, një ndër eksperimentalistët më të mëdhenj, përfaqësues i avant-garde-ёs, profeti i të sotmes dhe i të ardhmes. Në mes gjithë “izmave”, mbeti sui generis. Kuptohet që, si të gjithë gjenitë, edhe Kafka nuk lindi ex-nihilo. Rrënjët e tij tё ndёrthurura e tё koklavitura, mund t’i gjejmë tek dy klasikët e mëdhenj rusё, Gogol’ dhe Dostoevskij. Këtu le të kujtojmë studiuesin Maurice Blanchot (1907-2003), i cili përcakton Gogol’-in si pikën mbështetëse “të levës” së Dostoevskij-t. Sipas kësaj lidhjeje zinxhir, eci modernizimi duke ardhur nga shekulli i XIX-të tek ai i XX-të. Në gjysmën e parë të shekullit, trekëndëshi mund të formohej sipas skemës: Kafka, Proust dhe Joyce. Ndoshta, është momenti të shënojmë se format më origjinale të shekullit XX-tё, si dhe më tipiket për të, i gjejmë në katër dekadat e para. Këtu kemi, pothuaj të formëzuar, gjithçka që do të vinte më pas.

Si ndër përfaqësuesit më të shquar të botës letrare të shekullit, Kafkën e kanë studiuar dhe s’e kanë kuptuar deri në fund, e kanë kuptuar dhe sërish janë befasuar. Atë e kanë cilёsuar si strukturalist, nisur nga ideja e shpallur në veprën e tij sipas së cilës rëndësi nuk ka qenia, por relacioni, jo subjekti, por struktura. Njerëzit për Kafkën, njëlloj si dhe sendet, janë forma dhe jo substanca e kjo vihet re sidomos tek Metamorfoza, Fqinji, Ura etj.

KAFKA SI RELIGJIONIST

Njëkohësisht, është cilësuar si religjionist. Parimi kafkian është: nuk ka Zot, por duhet të ketë. Në disa fiction të tij, Kafka duket se ka qenë jo pak i lidhur me teorinë e Z. Freud-it. Kështu, tek pjesёzat: Qeni, Urithi gjigand, Strofka etj, vihet re, pak a shumë, një përpjekje mekanike për të bërë një formulë letrare, me tendencën e lidhjes së psikoanalizës me fenë. Kafka është etiketuar nga kritika edhe si ekspresionist. Kjo, ndoshta, sepse vepra e tij shfaqet si një shprehje e plotë e botës subjektive të shkrimtarit. Të krijohet përshtypja se shkrimtari imiton ëndrrat e këqija, në të cilat njeriu gjendet para situatave më absurde.

Pothuaj të gjithë studiuesit i bashkon mendimi se Kafka është natyralist dhe mban të gjitha tiparet e këtij drejtimi. Vepra kafkiane mbron parimin darvinian, sipas të cilit tek njeriu, ana fiziologjike është më e rëndësishmë se ndikimi social, tipar që e gjejmë të plotë tek natyralisti më i madh i të gjitha kohёrave, Émil Zola. E gjitha kjo, e gjen veten brenda një arti, ku pasqyrohet bota e brendshme, intime dhe fiziologjike e njeriut. Tipik këtu paraqitet Shartimi. Të lexosh Kafkën dhe të mos e njohёsh atё si paraekzistencialist, do të qe e pamundur. Kjo bindje rritet, po të kihet parasysh se shkrimtarin e madh mendohet ta ketë tërhequr vepra e paraekzistencialistit Kierkegaard. Shembull tipik, janё: Një relacion akademik, Ura, Porta e ligjit, Hiq dorë etj. Gjithsesi, akoma sot, studiuesit nuk kanë mundur të japin përfundimet e plota për modernistin – avant-garde-istin Kafka, sikurse mbeten të pashpjegueshme deri në fund analizat për Proust-in dhe Joyce-in. Duke marrë shkas nga terminologjia e semiologut të madh Roland Barthes (1915-1980), kujtojmë se pikërisht, me këta modernistë të mëdhenj lind letërsia “e shkrueshme”, që i zë vendin traditës së letërsisë “të lexueshme”. Zbërthimi i kësaj teze, do të thotë se letërsia që kemi në dorë është një letёrsi, e cila jo gjithmonë kuptohet njësoj nga receptues të ndryshëm. Pikërisht, për këtë ajo quhet “e shkrueshme”. Rrjedhimisht, kjo të çon tek ideja e tekstit të hapur, ku receptuesi vihet në rolin e rikrijuesit.

NJË KRAHASIM MIDIS METAMORFOZËS DHE NJË RELACION AKADEMIK

Probleme të receptimit

Metamorfoza e F. Kafkës u botua, për herë të parë shqip, në revistën Bota Letrare[1]. Receptuesit shqiptarë kur e lexuan, u habitën e nuk kuptuan asgjё nga kjo letërsi. Ata shkuan mё tej: menduan se pёrkthimi ishte i dobёt . Tentuan tё injoronin vlerat e shkrimtarit. Të gjithё i kishin sytё nga klasikja, nё fund tё fundit, letёrsi e mirё ёshtё ajo qё njihet dhe kapёrdihet nga shumica. Pse ndodhi kështu?! T’i përgjigjesh kësaj pyetjeje do të thotë t’i jesh pёrgjigjur njё tjetre mё parё: “Përse Kafka mbetet enigmatik pёr receptuesin hipotetik tё tё gjitha kohёrave? Përgjigja, sidomos sot, është e thjeshtë. Kafka u shfaq dhe do të shfaqet për shumë kohё e breza, si shkrimtar avant-garde. I tillë, u paraqit që me botimet e para, i tillë vazhdoi të mbetej edhe mё vonё, kur studiuesit filluan ta qёmtonin seiozisht veprёn e tij. Ndoshta, Kafka e kishte parandjerë një gjë të tillë, ndaj dhe i që lutur mikut te tij Max Brod-i, t’i digjte veprën. Por Brodi e tradhtoi dhe bota kështu fitoi një gjeni dhe një letërsi më shumë. Jo gjithmonë tradhtitë vijnë për të na bërë keq. Me sa duket paska edhe tradhti që na shërbekan. Receptuesi shqiptar, i sapodalё nga një traditë censure, do ta kishte të vështirë të përshtatej. Në studimet receptive kjo duket se ka një vend të veçantë, pasi në mënyrë “biologjike” lidhet me pritjen që i bën publiku një vepre. Kuptohet që pritja ka lidhje me një shije të caktuar, që gjithsesi, publiku e ka. “Biologjikisht” publiku është thirrur të gjykojë veprën, sipas përshtatjes me këtë shije. Duke hequr paralele, le të kujtojmë se, kur Kafka iu prezantua publikut europian, ai ishte përshtatur me shijen e klasikëve të mëdhenj si: Tolstoj, Balzac, Dickens, por edhe me Gogol’-in dhe Dostoevskij-n. Kafka sigurisht, kishte shkelur normat, kishte shpërfillur pritjen e publikut, kishte injoruar tregun, domethёnё, kishte shmangur plotësisht, horizontin e pritjes, duke na ofruar një letërsi kryevepër dhe largpamёse. Paralelja me receptuesin shqiptar të 1991-shit dhe atë hipotetik, le të themi, të 1926-ës, është afërsisht e pranueshme. Kjo pasi edhe censura komuniste kishte lejuar tregun e romaneve klasike, gjë që kishte sjellë kultivimin dhe, rrjedhimisht, përshtatjen me një shije pak a shumë të përcaktuar. Por të mos harrojmë se pak më parë thamë që paralelen mund ta heqim vetëm përafërsisht dhe kjo pasi lexuesi hipotetik i ‘26-ës vërtet u habit nga Kafka, por ai ishte i përshtatur me këto habi, po të kujtojmё se ai njihte Baudelair-in dhe, bashkë me të gjithë, simbolizmin e famshëm të shekullit të shkuar, si dhe jetonte në një kohë tё çuditshme, domethёnё në një kohë kur shumë drejtime letrare skandalizonin publikun. Ndërsa lexuesi shqiptar, megjithёse jetonte në 1991-shin, nuk i njihte këto rryma qё dehnin turmat me modernizёm. Fatkeqёsisht, ai nuk njihte as klasikët e përmasave të Dostoevskij-t etj. Kjo na çon në mendimin se edhe kultivimi i shijes letrare të receptuesve shqiptarë, lë shumë më tepër për të dëshiruar, se ai i lexuesit hipotetik tё ’26-ёs në Evropë. Rrjedhimisht, horizonti i zymtё i pritjes sё lexuesit të 1991-shit në Shqipëri, do të qe më i ngushtё se sa i lexuesit tё hamendёsuar të 1926-ës në Evropë. Mund ta heqim kёtё paralele të thjeshtë, në të dyja rastet është mёse e kuptueshme. Kafka mbetet i vështirë në receptim, i pakapshëm në përfundime dhe paraprijёs në pritje, cilado qoftё koha dhe receptuesi i çfarёdoshёm qё njihet me tё. A do ta kemi këtë fenomen më 2026?! Le tё guxojmё tё sygjerojmё se ndoshta po. Sipas gjasave tё deritanishme, mund tё themi se Kafka rri e pret aty, nё vendin e vet, i qetё si asnjёherё nё jetё.

METAMORFOZA[2] DHE METAMORFOZAT

“Kur njё mёngjes Gregor Zamza u zgjua pas ëndrrash të trazuara, vuri re se në krevat qe shndërruar në një kandërr tё pёrbindshme”[3]. Kështu fillon Metamorfoza, një ndër kryeveprat e letërsisë së shekullit tё XX-tё. Protagonisti është kthyer në kandërr. Çdo receptues e kupton se ai nuk ka më pamje njerëzore. Pёrpiqemi t’i vendosim një emër të përafërt kafshe, por ndiejmё neveri se e dimё qё s’ёshtë kafshë e bukur. Kjo mund të të çojë tek ideja se autori na ofron një tekst të mbyllur, ku, rrjedhimisht, ne si receptues, vihemi në pozicionin e një bashkëpunёtori. Qenia e pështirë ngacmon trurin e receptuesit, pasi autori, megjithëse s’e përcakton përfundimisht ç’lloj qenieje është, shënjon hollёsira të mjaftueshme të na bindё për tiparet e saj tё çuditshme. Ne njohim, rresht pas rreshti, reagimet dhe arsyetimet e saj, rresht pas rreshti ne bindemi se brenda qenies është njeriu. Hap pas hapi, shikojmë se, më shumë se Gregori – qenie, të tjerët kanë filluar të pësojnë shndёrrime. Dhe ata, fatkeqësisht, janë pjesёtarët e familjes. Ata në fillim e trajtojnë si një kafshë shtëpie, që ekziston, ndërsa më vonë e braktisin. E konsiderojnё si kafshë vrimash, që sjell papastërti, pisllёk. Dhomën ku jeton, e kthejnë në kosh plehrash, ndërsa ushqimin fillojnё t’ia pakёsojnё. Rresht pas rreshti, receptuesi shikon si çnatyrohen me rradhё: motra, babai, nëna e Gregorit. Mëshira e fillimit kthehet përfundimisht në bezdi. Ndërkohë, receptuesi, kupton qartë se metamorfoza e shëmtuar fizike e Grigorit, ka shërbyer për të formësuar metamorfozat e tmerrshme të familjes së tij prej gjaku. Pёrpёlitemi me dhembje se ata janë më të shëmtuar se vetё Zamza. Sipas një niveli të parë leximi, përfundimet mund të jenë sa filozofike, aq edhe moralizuese. Duket sikur filozofia kafkiane, kёrkon tё prekё gjenetikën e marrëdhënieve njerëzore. Ai e sheh njeriun si një qenie të ndërvarur interesash. E sheh si një ekzistencë që s’mund të jetojë pa pjesëmarrjen aktive të frymëve të tjera njerëzore. Ndryshe, ai do të jetë një kafshë apo një vegjetim i pashpresë. Mes një pesimizmi karakteristik, Kafka e mbyll tekstin me një formë optimiste të vetvetishme. Kjo tё çon tek ideja se, nëpërmjet një konstatimi pesimist për ekzistencën, ai të ofron rrugët e lumtura të një ekzistence optimiste. Këtë e gjen tek marrёdhёniet reciproke e tё pashmangshme midis qenieve njerëzore. “Dhe si pёr tё pёrforcuar ёndrrat e tyre tё reja dhe synimet e tyre tё mira, nё fund tё udhёtimit e bija u ngrit e para duke shtrirё trupin e sa tё ri”[4]. Motra, dhe pjesёtarët e tjerë të familjes, rijetojnë jetën edhe pas vdekjes së Grigorit. Të tre së bashku, ata shpresojnë. Sipas këtij niveli të parë të leximit, ne rendim drejt idesë, se të gjitha marrëdhëniet njerëzore, janë marrëdhënie interesash. Kjo nuk duhet kuptuar vetёm me ngjyrimet negative, por me të gjitha emocionet që mbart si fjalë. Tjetri vlen për mua, për aq kohë sa më shërben mua. Kjo do të thotë se unë dua praninë e një njeriu, për aq kohë sa ai më jep mundësinë ta dua si djalë, vëlla, partner, vartës etj. Pikërisht në momentin që ai nuk i shërben shpirtit tim, punës time, domethёnё, interesave të mia, ai pushon së ekzistuari. Duke dashur ta lexojmё ndryshe Metamorfozën, le t’i rikthehemi paksa kritikës marksiste. Përse ajo e censuroi Kafkën edhe këtë libër? Sipas një interpretimi tjetёr, kjo vepër mund të karakterizohej si deformimi i personalitetit njerëzor në kapitalizëm, pasi kemi kthimin e njeriut në kafshë dhe jetёn e tij si mjet fitimi. Druajmë se vetë kritika marksiste e kuptonte se, edhe nëse një nivel leximi do të na shpinte tek kjo ide, disa nivele të tjera, shumë shpejt, do ta përmbysnin kёtё arsyetim dhe do të shpinin ujë atje ku marksizmi s’do tё kishte dashur. Së pari, vepra nuk jep shpjegime në ç’rend shoqëror jemi. Aq më tepër aludimet që bën Kafka për problemet e lirisë, do t’i bënte teoricienët marksistë të ndjeheshin ngushtë, pasi teza e tij për lirinë e njeriut (me fitoren e komunizmit), përjashtohet nga koncepti qё ka Kafka, i cili lirinё e sheh si mallkim gjenetik i racës njerëzore. Një tjetër argument, që do t’i frenonte marksistët, do të ishte fakti se Kafka nuk jep qoftë edhe një shënues të vetëm, që të na bind se Gregorin e ktheu në kandërr një arsye e jashtme, që do të ishte mё e pranueshme për marksistët. Na çudit fakti se më rehat se kudo, kritikët marksistë ndiheshin kur e kritikonin dhe shtrembёronin veprën e gjeniut. Por më mirë le t’i lëmë ata në mllefet e tyre, dhe të kthehemi tek letërsia e madhe, tek Kafka.

PJESA E PARE…

[1] Grup autorёsh, Bota letrare, nr. 2, Tiranё, 1991.

[2] Kafka F. Metamorfoza. Shtёpia botuese Fan Noli. Tiranё, 1992

[3] Po aty. fq.3

[4] Kafka F. Metamorfoza. Shtёpia botuese Fan Noli. Tiranё, 1992, fq.71

Lideri narcisist

October 2, 2021 by s p

Iris Halili

“Lideri është si bariu. Ai qëndron prapa kopesë, duke lënë më të dobëtit të shkojnë përpara dhe të tjerët t’i ndjekin pas, të gjithë përgjatë të njëjtës rrugë dhe duke mos e kuptuar se janë drejtuar në heshtje dhe nga pas.” Nelson Mandela Bazuar në studimet e Shoqatës Amerikane të Psikiatrisë (1994) narcisismi është një lloj personaliteti që përfshin një dëshirë ekstreme për admirim, një ekzagjerim të ndjenjës së epërsisë personale, një dëshirë të papërmbajtur për pushtet, bindjen se e drejta është gjithmonë në anën tende, si dhe një mungesë të theksuar empatie. Ndonëse narcisismi është trajtuar si një tipar me pasoja negative në lidership, studiuesit gjithsesi besojnë se pikërisht narcisismi është forca që i drejton shumë liderë drejt pushtetit ndoshta edhe drejt misionit të lidershipit. Antropologu dhe psikoanalisti Maccoby (2004) konsideron dy tipa narcisismi, narcisismin produktiv dhe atë joproduktiv. Anët produktive të personalitetit narcisist e ndihmojnë liderin të arrijë fitoren, ashtu sikurse anët e errëta e pengojnë atë t’i shkojë deri në fund misionit për të cilin ndjekësit kanë synim dhe nevojë duke e kthyer në joproduktiv. Po të flitet për anët e mira, bazuar te Sankowsky (1995), narcisismi krijon një profil mistik që e bën 44 45 liderin shumë të besueshëm, i jep atij tiparet e heroit, i jep atij imazhin e individit tërësisht të angazhuar ndaj ndjekësve, bile deri në atë shkalle sa vetë ndjekësit fillojnë ta adhurojnë dhe përkushtohen deri në verbëri. Falë këtyre cilësive liderët narcisistë fitojnë admirimin e ndjekësve dhe ndihen të plotësuar për aq kohë sa e gëzojnë atë, pasi lideri narcisist gjithmonë kërkon të jetë i rrethuar nga admirues. Maccoby shikon gjithashtu te lideri narcisist një aftësi gati mbinatyrore për arritjen e qëllimeve, një aftësi krijuese gati të pakrahasueshme, si dhe një fuqi të brendshme për t’u përballur me situata të rrezikshme apo të vështira. Njëzëri është pranuar që lideri narcisist ka aftësi të pakrahasueshme për të frymëzuar vartësit e tij. Kjo ka çuar në arsyetimin që në raste krizash apo ndryshimesh të mëdha vetëm lideri narcisist mund të jetë në gjendje të ngjallë optimizmin e ndjekësve dhe t’i çojë ata drejt ndryshimit. Nuk është rastësi që gjithmonë në kthesat e mëdha të historisë kemi parë në krye një lider narcisist. Në përgjithësi personaliteti narcisist e kthen liderin në një individ shumë kompleks. Kjo çon natyrshëm në pyetjen: A është më shumë pozitiv apo negativ narcisismi për liderin? Kësaj pyetjeje teoricienët e lidershipit do t’i përgjigjeshin: “ Sa mirë që e ka, sa mirë sikur të mos e kishte!!” Ky kompleksitet përbën edhe pikën më të vështirë për të pasur një konkluzion final rreth liderit narcisist. Nëse rreshtojmë disa pika kyç për suksesin në lidership të liderit narcisist ato janë padyshim besimi që liderët kanë te vetja dhe aftësia vizionare për ta përcjellë këtë besim te ndjekësit dhe duke i frymëzuar ata deri në pikat më të larta dhe në momentet më të vështira. Pa këto dy tipare vështirë se mund të nisësh rrugën e gjatë e të vështirë të lidershipit dhe vështirë se mund të pranohesh nga ndjekësit. Në fakt janë këto dy tipare që e prodhojnë liderin dhe e lançojnë atë si të tillë. Janë pikërisht këto që plotësojnë fjalinë “sa mirë që është narcisist”. Çështja shtrohet nëse ky tipar vazhdon të ketë të njëjtën peshë dhe të luajë të njëjtin rol pozitiv kur lideri është afirmuar dhe tashmë duhet të ushtrojë pushtetin e tij? Çfarë roli luan narcisismi që nga ky moment? Më së shumti anët e errëta të narcisismit ngrenë krye dhe e drejtojnë liderin nëse ai nuk është në gjendje t’i kontrollojë ato, dhe mbi të gjitha të kontrollojë – unin e sëmurë që shfaqet shumëformësh, prej të cilëve po shënojmë më të dukshmit. Unë dhe lumi Miti i vjetër i Narcisit që u mbyt në lumë duke u mahnitur nga bukuria e vetes mund të ketë shumë interpretime. Vërtet Narcisi u mrekullua me veten dhe donte ta përqafonte atë në imazhin e ujit dhe humbi pa kuptuar, apo atij iu duk se në lumë ishte dikush tjetër, e ai rendi ta shpëtojë, apo ta përqafojë?? Apo mos kemi një lumë aq mahnitës, të kthjellët si një pasqyrë saqë Narcisi që nuk dinte çfarë ishte efekti pasqyrë u mahnit e tentoi ta prekë por u shkri në të? Pra thjesht mund të pyesim: Ishte vetë Narcisi aq i vetëndjerë sa që ra e u mbyt i dashuruar pas vetes apo efekti pasqyrë e 46 47 turbulloi atë dhe e zhyti në thellësi për të mos dalë më? Pra sa me peshë është roli i lumit në mbytjen e Narcisit? Kudo që ta shpiem analizën ka vetëm dy anë dhe një ndjenjë, nga njëra anë është Narcisi, nga ana tjetër lumi e në mes dashuria. Kurrë nuk e kemi gjetur nëse ka qenë dashuria për të rrokur veten apo imazhin e tij ajo që e turbulloi Narcisin apo efektet shumëngjyrëshe e shumëformëshe të lumit e përhumbën atë? Duke dalë nga metafora letrare bëjmë një analizë më jetësore duke përmendur Narcisin si protagonist. A do e njihnim Narcisin po të mos që mbytur në lumë? Ndër shekuj njerëzit janë marrë me Narcisin por kanë harruar lumin duke harruar faktin që ishte lumi që krijoi efektin, e solli dramën narcisiane. Po ta shtrojmë analizën te lidershipi mund të pyesim – janë shoqëritë narcisiste që krijojnë liderë narcisistë apo e kundërta? Po t’i hedhim një sy liderëve më dominantë të Shqipërisë që në kohën kur ky vend filloi vërtet të kishte shtet, shikojmë se në shumë pika ata shfaqin karaktere të ndryshme por në një pikë ata janë të gjithë bashkë, dhe ky është narcisismi! Kjo do të thotë se ata trashëgojnë të gjithë një tipar dominues të shoqërisë që përfaqësojnë. Një ndër leksionet bazë në teoritë e praktikat e lidershipit është: lideri është produkt i shoqërisë që përfaqëson. Fakti që një shoqëri prodhon gjithmonë e gjithmonë një tipar lideri, rrëfen se shoqëria e ka këtë tipar të sajin. Lideri është rrjedhshmëri. Kjo do të thotë se një shoqëri narcisiste do prodhojë liderë narcisistë. Unë jam sui generis Lideri narcisist e konsideron veten të famshëm dhe shumë të rëndësishëm. Beson se është qenie speciale me vlera të jashtëzakonshme, i zgjedhur special i cili duhet ndjekur me çdo kusht, pasi mbetet alternativa e vetme shpëtuese. Ka aq besim në atë që thotë dhe atë që bën sa natyrshëm e përcjell këtë besim te ndjekësit. Në paradat e 1 Majit që zhvilloheshin çdo vit në Tiranën komuniste, njerëzit thoshin: “Kur del Enveri pushon shiu e del dielli”. Kjo lloj shpëlarje masive e trurit, ku udhëheqësi shihej si një perëndi me forcë të pashtershme dhe ku adhurimi arrinte përmasa të tilla, ktheheshin në ushqimin kryesor të Hoxhës narcisist. Unë duhem dashur me çdo kusht Lideri narcisist kërkon admirim të pamasë nga ndjekësit. Ai nuk jeton dot pa këtë lloj admirimi. Jo më kot të gjithë liderët narcisistë janë të fiksuar që të kenë nën kontroll artin i cili duhet të prodhojë lavde dhe himne vetëm për të. Për mua të tjerët janë vetëm sende Lideri narcisist ka një mungesë të theksuar empatie dhe mungesë ndjenjash ndaj nevojave të të tjerëve. Përgjithësisht ai i shikon ndjekësit krejt si objekte dhe kjo vjen nga fakti se narcisistët vuajnë nga mungesa e empatisë. Sipas Dimaggio (2002), si dhe disa studiuesve 48 49 të tjerë bashkëpunëtorë me të, lideri narcisist e shikon veten si zoti dhe beson se është në të drejtën e tij t’i trajtojë ndjekësit sikur të jenë thjesht sende. Ndonëse ai hiqet sikur ka ndjeshmëri ndaj ndjekësve, në fakt ai pothuaj nuk ka asnjë lidhje emocionale me ta. Ky është edhe rreziku më i madh i shoqërive që drejtohen nga liderë me personalitet narcisist; ata shumë shpejt kthehen në autoritarë e po të mos ndalohen në kohë në diktatorë të pamëshirshëm. Të gjithë duhet të mendojnë e të veprojnë si unë Liderët narcisistë kanë aftësi të prodhojnë ndjekës narcisistë dhe shoqëri narcisiste. Mes këtij procesi ata fare natyrshëm fuqizojnë pushtetin e tyre, mbrojnë pushtetin e tyre dhe në këtë mënyrë e kanë më të lehtë ecjen përpara. Këtu duhet të theksojmë se problemi më serioz në lidership nuk është çka vetë lideri përfaqëson, por çka ai frymëzon e formëson. Liderët formësojnë më shumë se kushdo në shoqëri, ndaj edhe misioni apo roli i tyre është më i rëndësishëm se ai i çdo profesioni në botë. Një lider sado gjenial të jetë, i vetëm nuk mund të arrijë asgjë, por pasi ka formësuar ndjekësit dhe i ka dhënë “imazhin e tij”, ai tashmë është bërë faktor social që ka në dorë çdo gjë, vetë fatin e njerëzimit. Hitleri është padyshim lideri narcisist më klasik, apo më saktë të shprehemi, më lehtësisht për t’u identifikuar lehtësisht si i tillë. Ai e përcolli krejt natyrshëm narcisismin e tij te shoqëria gjermane e kohës aq sa shumë shpejt u pa që nuk patëm vetëm një lider narcisist, por një shoqëri gjermane krejt narcisiste. Fitore dhe vetëm fitore për mua Liderët narcisistë duan të shohin vetëm fitore. Ata e kanë gati të pamundur të pranojnë humbjen apo disfatën. Edhe kur humbja është tërësisht e dukshme ata fillojnë të gjejnë shkaktarin përtej vetvetes dhe t’i heqin vetes çdo përgjegjësi për humbjen. Ndërsa paradoksalisht te sukseset lideri narcisist gjithmonë kërkon t’i theksojë si të vetat. Edhe nëse suksesi nuk arrihet ai duhet të imagjinohet i arrirë, dhe duhet spekuluar deri në atë pike sa të shpiket edhe nëse nuk ekziston. Po t’i referohemi të gjithë propagandës komuniste në kohën e diktatorit Hoxha do të shohim se kudo flitej për fitore dhe suksese. E tërë makina propagandistike ishte ndërtuar për të glorifikuar suksesin, që në fakt nuk ekzistonte, por që duhej përfytyruar apo pranuar si i tillë. Mua nuk më duhet të dëgjoj, unë vetëm jap direktiva Lideri narcisist nuk ka aftësinë të dëgjojë apo të shkëmbejë mendime. Ndonëse ai deklamon sikur i pëlqen të dëgjojë, në fakt ai është më i prirë të rrethohet vetëm nga manekinë. Në këto kushte, në vend që të ndërtojnë raporte njerëzore dhe të ndershme, liderët narcisistë shfaqin dëshirat ekstreme për të dominuar dhe ndjejnë kënaqësi të veçantë duke goditur të tjerët, pasi për ta jeta është një konkurrencë ku ata duhet të jenë vetëm fitimtarë (Blair, 2008). Çdo ide, vendim apo propozim 50 51 duhet të dalë nga lideri narcisist. Duke krijuar këtë ai ndërton një presion mbi këdo që e rrethon. Kjo bën që në të shumtën e rasteve liderët narcisist e kanë gati të pamundur të shfaqin tendenca të lidershipit pjesëmarrës apo bashkëpunues. Fatkeqësisht, këto tipare rriten edhe më shumë dhe fillojnë të dalin në pah kur lideri narcisist fuqizon pushtetin apo suksesin. Me fuqizimin e pushtetit këta lloj liderësh bëhen tërësisht jo tolerantë ndaj mendimit ndryshe, ndaj ideve që bien në kundërshtim me të tyret apo krijojnë argumente. Dëshira parësore dhe synimi i narcisistit pas këtij momenti është përjashtimi, apo lufta e hapur ndaj kujtdo që ka forcën ta kundërshtojë, dominojë apo luftojë. Sipas Blair (2008) kjo vjen edhe sepse narcisismi është i lidhur ngushtë me sindromën e paranojës. Unë bëj çfarë dua Kontrolli mbi pushtetin është synimi kryesor i liderit narcisist. Abuzimi me të është një normë e këtyre lloj liderëve. E gjitha kjo vjen sepse lideri narcisist kërkon të ketë patjetër një pushtet absolut. Në përgjithësi e arrin këtë duke emëruar individë që janë totalisht nën kontrollin e tij. Këtu fillon gradualisht abuzimi me pushtetin. Kjo dëshirë e pamat për pushtetin dhe për të mos e humbur atë, i bën liderët narcisistë shumë të rrezikshëm, pasi ata janë në gjendje të marrin çdo vendim gati ekstrem vetëm e vetëm që të mos humbin kënaqësinë që u sjell pushteti. Sipas Sankowsky (1995), lideri narcisist është në gjendje t’i mashtrojë, t’i tradhtojë dhe braktisë ndjekësit e tij vetëm me synimin e ruajtjes së pushtetit personal. Duke qenë se liderët narcisistë nuk kanë empati apo nuk shohin askënd përtej vetes, ata kanë aftësi të shfrytëzojnë këdo pa pasur ndonjë vrarje ndërgjegjeje apo keqardhje, mjafton që të arrijnë egon e tyre personale e të egër për pushtet. Konkluzione Jo pa qëllim çdo paragraf i mësipërm ka një titull ku përemri vetor “unë” është aplikuar pothuaj në të gjitha rasat. Kjo gjetje e fjalës mbart domethënien që ekziston për çdo personalitet narcisist, pak rëndësi ka nëse ai është lider apo ndjekës, për të çdo gjë fillon e mbaron te vetja, te madhështia e unit që nuk njeh kufij vetadmirimi dhe që kërkon të realizohen nëpërmjet një pushteti absolut. Fatkeqësisht, në pasqyrën e jetës një narcisist nuk sheh kurrë veten por atë që ai do të shohë në të. Këtu fillon drama e tij personale dhe këtu fillon padyshim drama shoqërore nëse ky narcisist i bie të jetë një lider.

Dr. Albert Gjoka: Libri i Iris Halilit një ftesë për ndryshim radikal në modelit të liderit në Shqipëri

September 20, 2021 by s p

Të nderuar drejtues dhe anëtarë të Federatës “Vatra” dhe të gazetës “Dielli”!
Fort e nderuar profesoresha ime, znj. Iris Halili!

Në pamundësi për të qenë fizikisht apo virtualisht mes ju, në këtë ngjarje të pazakontë librore, – dëshiroj që t’ju përcjell urimet e përzemërta; secilit veçmas dhe të gjithëve bashkë: Më lejoni të shpreh mirënjohjen time të thellë për bashkësinë e shqiptarëve të Amerikës, të cilët kanë ditur të jenë pjesë e jetës dhe e vlerave të atij kombi të madh, duke ndërtuar një “Shqipëri tjetër”, – të gjallë, të bukur dhe plot shpresa, – një model dinjitoz për ne këtu, në “Shqipërinë e vjetër”.

Ju, vatranë të dashur, përgjatë disa brezave, na keni treguar se “gjaku nuk bëhet ujë”, se “historia nuk zhbëhet”, por e keni dëshmuar me vepra sesi ndërtohet e tashmja dhe e ardhmja në mënyrën më të mirë të mundshme, përmes punës dhe dijes. Edhe ky takim i sotëm është shenjë e kësaj tradite dinjitoze dhe këtij kontributi të çmuar që vazhdoni të jepni, ju “bijtë e shqipes”.

Libri “Lideri nuk lind…bëhet” i Iris Halilit, hedhur në qarkullim nga shtëpia botuese “Dituria”, është shembull i qartë i kësaj tradite njerëzish fisnikë, ku me kontributin e ideve, na fton ne të gjithëve, – sidomos këtu në Shqipëri, të ndërtojmë një mendësi tjetër ndaj liderit dhe lidershipit. Autorja na sfidon që në titull, – duke na trazuar fort brenda nesh përgjegjësinë e të qenit lider, në familje, në komunitet, në organizatë apo në bashkësitë e tjera ku jemi të pranishëm. Irisi e njeh shumë mirë mendësinë e liderit shqiptar përgjatë historisë, – dhe aq më mirë liderin e ditëve tona. Ajo ka pasur përvoja personale pune dhe marrëdhëniesh me disa prej tyre, – dhe e kupton më mirë se shumëkush tjetër përmasën e liderit, rolin e tij, mundësitë dhe pamundësitë e lidershipit shqiptar.

Besoj se të gjithë biem dakord se në Shqipëri liderat janë produkte të traditës së tyre, të historisë plot konflikte dhe të mendësisë për ta asgjësuar tjetrin. Unë besoj se ky libër vjen në kohën e duhur, – si një ftesë për ndryshim radikal në modelit të liderit në Shqipëri, – për krijimin e një lidershipi të ri. Sepse lidershipi është një disiplinë të cilën duhet ta mësojmë përmes shkollës dhe librit. Lidershipi nuk është thjeshtë produkt i traditës, apo shprehive social-kulturore në përditshmërinë tonë.

Autorja ka studiuar shkollat më të mira të lidershipit, – analizon teoritë bashkëkohore të drejtimit dhe iu referohet autorëve më në zë të kësaj fushe. Ajo sjell edhe modele të liderëve, duke i analizuar përmes tipologjive të tyre dhe vlerave që kanë lënë. Unë do të kisha dashur që Irisi në këtë libër të thellohej më shumë në natyrën e liderit shqiptar, – përmes një qasje më të detajuar të liderave shqiptarë në histori, – por shpresoj dhe besoj se puna e saj në këtë fushë do të thellohet më tej në të ardhmen.

Gjithsesi, këtë libër unë e konsideroj një guidë të çmuar për secilin prej nesh, – një libër përmes të cilit mund të mësojmë ide të reja për lidershipin dhe mund të reflektojmë më thellë për mënyrën sesi të drejtojmë jetën brenda familjes, bashkësisë, biznesit apo institucionit. Libri i komunikohet lexuesit teksa ne e prekim përditë krizën e liderit apo kur ndodhemi përballë fuqizimit të liderit autoritar.

Unë mendoj se lideri është produkt i nivelit të shoqërive tona, – i vëmendjes që tregojmë secili prej nesh për të nxjerrë njerëzit që na përfaqësojnë. Prandaj, heshtja dhe neglizhenca e secilit prej nesh për të marrë pjesë në jetën publike dhe politike, shmangia nga procesi i përzgjedhjes së përfaqësuesve tanë, – po na rëndon jetën tonë me pasoja të mëdha.

Vëmendja që i kushton autorja modelit të lidershipit që na ka lënë Shenjtja Nëna Terezë është ndër gjërat më të veçanta të këtij libri. Përkundër paradokseve të mëdha që prodhon bota jonë shqiptare, – shembulli i Shenjtes Terëzë na tregon se mund të drejtosh edhe me fuqinë e dashurisë, të mëshirës dhe të arsyes. Sot, më shumë se kurrë, na duhet fuqia e arsyes dhe e dashurisë përkundër arsyes së forcës; na duhet modeli që krijoi dhe na la si trashëgimi shqiptarja jonë e përbotshme, Nana Terezë.

Unë nuk dua të zgjatem më tej, paçka se kam shumë për të thënë për librin dhe autoren, – por dua të ndaj me ju lajmin e bukur se ky libër është pritur shumë mirë edhe nga lexuesit në Shqipëri: Dëshmi e këtij receptimi të pazakontë është edhe fakti se libri “Lideri nuk lind…bëhet” është përzgjedhur nga lexuesit si libri më i mirë i vitit 2020 nga platforma më e madhe online e librit shqip, Bukinist.al.

Ky libër riktheu pas shumë vitesh komunikimin me profesoreshën time të letërsisë moderne Iris Halili, dhe jam befasuar pa masë me këtë angazhim të ri të saj: Do të doja që ky libër të ishte pjesë e kurrikulave shkollore, universitare apo të ishte pjesë e trajnimeve për krijimin e liderëve rinj shqiptarë në biznese, organizata apo në politikë. Unë e kam për nder të jem një shërbëtor i zellshëm në procesin e komunikimit të këtij libri, dhe të gjithë pasurive të tjera mendore dhe shpirtërore, – të ngjashëm si kjo, – tek lexuesi shqiptar, sepse besoj rrënjësisht tek shprehja: “Readers are Leaders”.

Të dashur të pranishëm!

Ky libër do të rrisë përmasën e kuptueshmërisë dhe të informimit për lidershipin; – dhe pas leximit të tij, ju siguroj se secili prej jush do të ndihet më i qetë; do të silleni në mënyrë më të maturuar; do të jeni më efikasë në drejtim dhe do t’i kuptoni më mirë ata që ju drejtojnë në jetën e përditshme. Besoj se këtë fuqi transformuese që kanë idetë dhe librat tek ne, Iris Halili ka ditur ta bëjë siç duhet përmes këtij botimi, – me profesionalizëm, me përkushtim dhe me dashuri, – që secili prej nesh të jetë një udhëheqës më i mirë i jetës së tij në familje, biznes apo shoqëri.

Unë jam i paduruar që të pres libra të tjerë për lidershipin prej jush, Profesoresha ime Iris Halili.

U jam mirënjohës; ty Iris, dhe gjithë ju, pjesëmarrës të nderuar që patët durimin për ta përcjellë mesazhin tim deri në fund, – me shpresën se një ditë do të takohemi me secilin prej jush për gjëra po aq të bukura dhe të vlerta sa ky promovim libri.

Vëllazërisht, i juaji!

Dr. Albert Gjoka

Themelues dhe menaxher i platformës së librit shqip, Bukinist.al

VATRA PROMOVOI LIBRIN E STUDIUESES IRIS HALILI “LIDERI NUK LIND…BËHET”

September 19, 2021 by s p

Sokol Paja

New York më 19 Shtator 2021- Në selinë qëndrore të Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra u promovua libri “Lideri nuk lind…bëhet” i studiueses Iris Halili. Gazetarë, studiues, mësues, intelektualë, patriotë, vatranë e shumë miq u bënë pjesë e festës së librit. Nën prezantimin brilant të gazetares Marjana Bulku, libri “Lideri nuk lind…bëhet” i përzgjedhur nga lexuesit si libri më i mirë i vitit 2020 në kategorinë libër i mendimit, organizuar nga portali më i madh i librit online në Shqipëri “Bukinsit.al” ngjalli shumë interes dhe kureshtje për pjesëmarrësit. Kryetari i Vatrës z.Elmi Berisha pasi uroi mirëseardhjen dhe përshëndeti takimin, në diskutimin e tij u ndal te rëndësia e liderit në diplomaci, shoqëri, shtetndërtim dhe familje.

Frank Shkreli gazetar dhe drejtues i Zerit të Amerikës, në kumtesën e mbajtur me këtë rast të lexuar nga Marjana Bulku ka deklaruar se: “U garantoj se në qoftë se dëshironi të jeni vërtetë liderë të mirë e frymëzues, jo vetëm në politikë, por edhe në jetën e përditshme, ky libër ofron shembuj e analiza, opinione e thënje nga personalitete botërore që do t’u frymëzojnë që të bëheni liderë të mirë e frymëzues dhe jo negativë ose siç i quan studiuesja Halili, “toksikë”, si diktatori komunist Enver Hoxha. Apo edhe më mirë, të bëheni liderë, shembulli i të cilëve duhet imituar, siç është Nënë Tereza. (Autorja shpjegon gjithashtu se pse përdor termin “lider” dhe “lidership” dhe jo “udhëheqës” dhe “udhëheqje” – si dikur “nën udhëheqjen e partisë”, “udhëheqsi i lavdishëm”, etj ). Por është një libër që përqendrohet gjithashtu edhe në marrëdhëniet e liderve dhe ndjekësve të tyre, si një temë kryesore, “pasi janë ata që fuqizojnë dhe shfuqizojnë liderët”. Libri ka një mesazh të thjesht por të rëndësishëm për politikën aktuale të botës shqiptare – mbushur plot e përplot me liderë të këqij – por dhe për shqiptarët ndjekës të politikanëve, në përgjithësi – liderëve të paaftë e të korruptuar – e që na kujtojnë edhe fjalët e filozofit francez Joseph de Maistre, i cili është shprehur në vitin 1811 se, “Toute nation a le gouvernement qu’elle merite”, (“Every nation has the government it deserves.”) Secili komb ka qeverinë që meriton” thuhet në kumtesën e z.Shkreli. Dr. Albert Gjoka, themelues dhe menaxher i platformës së librit shqip, Bukinist.al nëpërmjet mesazhit të dërguar në promovim ka shkruar se libri “Lideri nuk lind…bëhet” i Iris Halilit, është shembull i qartë i kësaj tradite njerëzish fisnikë, ku me kontributin e ideve, na fton ne të gjithëve, – sidomos këtu në Shqipëri, të ndërtojmë një mendësi tjetër ndaj liderit dhe lidershipit. Autorja na sfidon që në titull, – duke na trazuar fort brenda nesh përgjegjësinë e të qenit lider, në familje, në komunitet, në organizatë apo në bashkësitë e tjera ku jemi të pranishëm. Irisi e njeh shumë mirë mendësinë e liderit shqiptar përgjatë historisë, – dhe aq më mirë liderin e ditëve tona. Ajo ka pasur përvoja personale pune dhe marrëdhëniesh me disa prej tyre, – dhe e kupton më mirë se shumëkush tjetër përmasën e liderit, rolin e tij, mundësitë dhe pamundësitë e lidershipit shqiptar. Liderat janë produkte të traditës së tyre, të historisë plot konflikte dhe të mendësisë për ta asgjësuar tjetrin. Unë besoj se ky libër vjen në kohën e duhur, – si një ftesë për ndryshim radikal në modelit të liderit në Shqipëri, – për krijimin e një lidershipi të ri. Sepse lidershipi është një disiplinë të cilën duhet ta mësojmë përmes shkollës dhe librit. Lidershipi nuk është thjeshtë produkt i traditës, apo shprehive social-kulturore në përditshmërinë tone” citohet në kumtëzën e z.Gjoka. Autorja Iris Halili në prezantimin e saj u shpreh se Karizma si tipar dallues në lidership veçon aftësinë për të frymëzuar ndjekësit. Po t’i referohemi historisë do të vërejmë se falë karizmës personale shumë figura/ lider historike i përcillnin aq shumë emocion ndjekësve të tyre sa këta të fundit flijoheshin në emër të kauzës që gjithmonë lideri karizmatik e ndërton dhe përcjell në formën më depërtuese dhe emotive. Lideri narcisist kërkon admirim të pamasë nga ndjekësit. Ai nuk jeton dot pa këtë lloj admirimi. Jo më kot të gjithë liderët narcisistë janë të fiksuar që të kenë nën kontroll artin i cili duhet të prodhojë lavde dhe himne vetëm për të. Lideri narcisist ka një mungesë të theksuar empatie dhe mungesë ndjenjash ndaj nevojave të të tjerëve. Përgjithësisht ai i shikon ndjekësit krejt si objekte dhe kjo vjen nga fakti se narcisistët vuajnë nga mungesa e empatisë. Lideri narcisist e shikon veten si zoti dhe beson se është në të drejtën e tij t’i trajtojë ndjekësit sikur të jenë thjesht sende. Ndonëse ai hiqet sikur ka ndjeshmëri ndaj ndjekësve, në fakt ai pothuaj nuk ka asnjë lidhje emocionale me ta. Ky është edhe rreziku më i madh i shoqërive që drejtohen nga liderë me personalitet narcisist; ata shumë shpejt kthehen në autoritarë e po të mos ndalohen në kohë në diktatorë të pamëshirshëm, sipas Iris Halilit. Ky libër ngjalli shumë diskutime nga të pranishmit si Agim Alickaj, Muhamet Omari, Dr. Pashko Camaj etj. Libri i Iris Halilit “Lideri nuk lind…bëhet “ dallon për gjuhen e kthjellët dhe të qartë përmes së cilës autorja na përcjell cilësitë/tiparet që dallojnë liderët. Ky libër tashmë është kthyer për lexuesin shqiptar si një manual që në formë lakonike dhe sintetizuese rrëfen rrugën sesi çdo kush mund të bëhet një lidër i sukseshëm apo edhe një ndjekës i ndërgjegjshëm dhe përgjegjës. Mes shembujsh konkretë nga historia botërore dhe ajo shqiptare, autorja na percjell tiparet e liderve që kanë bërë histori si për mirë dhe për keq, si dhe shpjegon sesi modelet e tyre të lidershipit kanë përcaktuar fatet e ndjekësve, kombeve apo kompanive që ata kanë drejtuar. Në fund të promovimit u shtrua një koktejl i përgatitur për Vatrën me shumë përzemrësi nga patrioti Tush (Toni) Musaj. Në promovim pjesëmarrësit morën librin me autografe dhe u mblodhën 405 USD të cilat autorja Iris Halili ia dhuroi Federatës Vatra. Pas përfundimit autorja për miqtë e saj të ftuar dhe një përfaqësi nga autoritetet drejtuese të Vatrës shtroi një drekë falenderimi dhe mirënjohjeje.