Iris Halili – Dielli

INTERVISTA E DIELLIT- 7 PYETJE PËR IRIS HALILI

March 8, 2021 by dgreca

Në intervistën e radhës, gazetarja Marjana Bulku, sjell historinë e intelektuales Iris Halili, e cila si qindra mijëra shqiptarë la Atdheun për një jetë më të mirë, duke emigruar në Florida, SHBA. Iris ka përfunduar studimet me Medalje Ari në Fakultetin e Letërsisë, Fakulteti Histori Filologji. Pas studimeve ajo u emërua pedagoge e Letersise Moderne aty ku studio. Po si rrodhi jeta e saj më pas? Ndiqeni intervistën:

Marjana Bulku- Zonja Iris, ju e keni lënë Shqipërinë në vitin 2009 të. Çfarë do të thotë për dikë që ka invenstuar aq shumë intelektualisht ta nisë jetën në një tjetër vend?

Iris Halili- Historia e ardhjes sime në USA është më shumë një imponim i fatit sesa një zgjedhje e shumë kërkuar. Në vitin 1994 pasi përfundova me medalje ari studimet në Fakultetin e Letërsisë, Fakulteti Histori Filologji u emërova pedagoge e Letërsise Moderne po aty. Ishte realizimi i asaj që unë kisha ëndërruar përpara se të hyja në fakultet, vite kur babai im mjek përpiqej të më mbushte mëndjen të studioja mjekësi, por unë ndoqa pasionin e letërsisë pasi e dija që do shkëlqeja në këtë degë te cilën e kisha dhe e kam vërtet për zemër. Në vitin 1996- të një mikja ime e ngushtë që kishte ardhur në NY, SHBA më ofron mundësine të vija këtu me studime masteri në kuader të projekteve për Europën Lindore, studime që ajo vete kishte mundur t’i realizonte. Unë nuk e mora seriozisht në konsideratë këtë ftesë pasi në atë kohë nuk mendoja të vija në Amerikën që më dukej shume e largët. Aq e vërtetë është kjo sa edhe kur mu dha mundësia të zgjidhja një qytet të botës për të studiuar në kuadër të bursës një vjeçare që fitova si ambasadore e Rotary Club për vitet 1999-2000 unë zgjodha Romën (Italinë) dhe jo SHBA. Ishin vite të bukura për Shqipërinë fillimet e viteve 90, ishin vite me shpresë, me idera utopike dhe optimiste për një Shqipëri për të cilën të gjithë mendonim se shumë shpejt do të bëhej si gjithe Europa.

Por sikur sygjerojnë teoritë e fateve, çfare do të besh nuk i shpëton dot destinit tënd të shkruar. Në vitin 1998, babai im me thote “Provoje dhe ti fatin e llotarisë amerikane moj bijë:”. Kështu në vitin 1999 unë e fitova “Green Card” dhe ardhja ime ne SHBA u nis si për të provuar fatin. E konsiderova këtë shans për gati 9 vjet si një vizë turistike që më sillte shpesh tek vendi i parë i botës , por pa menduar se do jetoja në të, ndonëse djali i vetëm kishte lindur këtu. Por ja që në 2009 erdha ku destini kishte vendosur tashmë. Nëse në 1998 applikova jo se nuk shihja shpresa tek vendi im, në 2009 ika pa pasur ndonje iluzion se ai po përparonte me hapet që ne kishim ëndërruar; ika me shpresa të vrara. Une isha 37 vjeç kur lashë vendin. Jo shumë e re për ta nisur nga hiçi por jo aq e vjetër për të mos patur ambicje vazhdimësie. Emigrimi kudo të jetë është një aventurë e njerzve të guximshëm, pasi ne dime se çfarë lëmë por ne nuk dimë se çfarë gjejmë. Çështja është se kur shkon vizitë turistike në një vend të huaj apo jeton dy a tri muaj atje, njeriu njeh vetëm majën e ajsbergut të kulturës së vendit mik, atë anë të dukshme dhe që në përgjithësi është eksituese, por kur fillon dhe jeton, atëherë ndeshesh me dy anët e tjera të ajsbergut kulturor që antropologu Eduard Hall do t’i quante pjesën e padukshme kulturore dhe bërthamën kulturore. Janë pikërisht këto dy anë të panjohura të kulturës së vendit mik/pritës që e bëjnë emigrimin shumë të vështirë. Kultura që ne mbartim që kur lindim së bashku me gjuhën që ne flasim përbëjnë shumatoren thelbësore të asaj si ne reagojmë apo realizojmë vetveten në një mjedis si të njohur si të panjohur. Të emigrosh do të thotë të shtypësh dhe ndrydhësh pak nga pak forma të kultures tënde dhe të fillosh të reagosh sipas kulturës/kulturave dominuese të vendit mik, dhe kjo është pak a shumë hapi i parë që të bën të mbijetosh larg vendit tënd. Këto “shtypje” nëse do të përdornim këtu gjuhën Frojdike, janë eksperienca të provuara prej çdo emigranti.

Marjana Bulku-E integruar më së miri në jetën amerikane a mund të na përshkruani këtë proces parë nga prizmi personal?

Iris Halili- Emigrimi të le mundësinë të zgjedhësh një nga tri rrugë: Ose do të asimilohesh, ose do të margjinalizosh, ose do të integrohesh. Asimilimi është qesharak dhe nëse do të duhet të dallojmë një emigrant të tillë pikasim ata indvidë që hiqen sikur kanë ardhur nga një planet tjetër. Këta besoj unë kanë edhe neurozat më të larta pasi është krejt e pamundur të përthithësh kulturën e vendit mik deri në bërthamë apo të “shtypësh” në maksimum kulturën tënde pa pësuar apo provuar një stres të brëndshëm. Nga ana tjetër margjinizuesit janë ata që përçmojnë vendin mik/pritës nga mëngjesi deri në mbrëmje. Edhe këta janë në dramë neurotike pasi janë as këndej as andej dhe bëhen të besdisur jo vetem me veten por dhe me të tjerët rreth e qark, pasi edhe ata vetë nuk i besojnë ata që thonë dhe mbi te gjitha edhe po të shihet në aspektin etik apo moral nuk funksionon asnjëherë të urresh mjedisin ku pi ujë, pasi asnjëri nuk të ndalon të kthehesh atje ku uji të duket më i pastër dhe njerzit më të mirë.

Une mendoj se integrimimi është edhe hapi më i arrirë që duhet të realizojë çdo emigrant dhe besoj se integrim do të thote adaptim me kulturën vendase por pa përjashtuar as kulturën tënde. Në proçesin e integrimit transferojmë natyrshëm kulturën e vendit nga vijmë por njëkohësisht përpiqemi të adaptohemi me kulturën ku jetojmë dhe punojmë pa mohuar dhe përjashtuar vlerën e asnjërës, pasi nuk ka kulturë të mirë apo të keqe, ka vetem kulturë që e kuptojmë apo jo. Këtu do të shtoja se për një emigrant në SHBA integrimi nuk është më pak i vështirë se një vend tjetër. E di që kjo do të duket paradoksale, por le të marrim një shembull që besoj do tju bind. Çështja është se emigrantit nuk ja lehtësojnë jetën aq shumë ligjet antiraciste dhe gjithëpërfshirëse të qeverive sesa kontakti i përditshëm me njerzit. Kjo do të thotë se duke qenë një vend ku jetojnë qindra kultura, sapo del nga dera do të ndeshësh jo me një kulturë por me gjithçfarë lloj kulturash që kanë emigruar këtu. Kjo të çon në konkluzionin se “shtypja” e kulturës mëmë dhe konflikti mes kulturave tek një emigrant që jeton në SHBA është shumë më i madh se e një tjetri që jeton fjala vjen në Greqi. Mua më qëllon të punojë me më shumë se 15 kultura të ndryshme dhe të ndaj mënyrën si shpreh mendimin në forma të ndryshme pasi ajo që quhet normë për amerikanët nuk është për latinot, apo zezaket apo aziatikët. Dhe i gjithe ky adaptim është në veprim 24/7 në çdo ditë të vitit, jetës, punës , shoqërimit, komunikimit, etj.

Nga ana tjetër duhet thënë se ka dy kategori emigrantësh, ata që kanë emigruar duke lënë një të shkuar të arrirë në vendin amë dhe ata që nuk e kanë lënë një të tillë. Kur emigron ti sjell me vete gjithë çke qënë, por drama që përjeton në fillesat e emigrimit është se ti duhet të njehsohesh si gjithë emigrantët e tjerë paçka se çfarë ti apo ata përfaqësoni individualisht !! Kështu që rrjedhimisht të duhet shumë punë, investim tek vetja dhe familja apo vite shkolle dhe rritje profesionale që të imponohesh në realitetin e ri. Çdo gjë qe ke bërë më parë është në letra e respektuar, por vetem kaq.

Integrimi është proçes i gjatë që nuk rresht kurrë dhe të suprizon në çdo çast. Sikur fëmija që çdo ditë që rritet mëson diçka të re edhe emigranti sa më shumë jeton në një kulturë tjetër ndeshet me diçka të re krejt të paditur më parë. Emigranti është kështu një adult që kur emigron i duhet të ripërsëris në një farë mënyre proçesin e fëminisë së tij pasi çdo ditë i duhet të mësoje diçka të re nga kultura e vendit mik/prites apo kultura e njerzve përreth. Sot flitet apo vlerësohet por edhe anatemohet shume globalizmi, por në thelb çdo emigrant nuk është gjë tjetër vetëm se një globalist që në momentin që ka vendosur të ndërtojë jetën e tij përtej asaj ku është rritur, vendos t’i bashkojë/pranojë kulturat dhe jetojë mes tyre në harmoni. Globalizmi është pranim, afrim, sheshim por edhe shtypje se nuk mund të pranosh tjetrin por nuk hoqe pak nga vetja. Unë mendoj se kjo botë e sheshtë në të cilën po jetojmë do i afrojë njerzit më shumë se çdo kohë e mëparshme dhe mendoj se kështu si po ndërtohen hapjet mes kulturave dhe vendeve emigranti i pas 100 viteve nuk do i ketë më veçoritë e emrit që sot e përcakton si të tillë.

Ndërkohë pyetjes a kam bërë mirë që kam emigruar, do ti përgjigjesha pozitivisht, pasi unë mendoj se në SHBA konkurrenca funksionon në një hapësirë më të madhe se në Shqipëri, ose të paktën krahasur me si po funksionojnë gjërat së fundmi atje. Si rezultat edhe mundësitë individuale ne SHBA janë më të mëdha. Plus komoditetet, mundësitë dhe dijet që të ofron jeta këtu janë padiskutim më të arrirat në botë, kështu që edhe shpresat duket sikur nuk vdesin kurrë.

Duhet pranuar se ne këtë jetë gjithkush lufton me të përditshmen, dikush për mbijetese fiziologjike, dikush për atë psikologjike e dikush për atë të vetëafirmimit personal, seicili sipas fatit të tij, llojit të tij apo zgjedhjes së tij. Unë mendoj se plotësimin final në jetë nuk ta jep vetem vendi ku jeton por më shumë ajo çka çdo njeri ka ndërtuar apo ndërton brenda vetes, ka vendosur në raportin me veten, të tjerët dhe botën e jashtme si dhe sa mundohet ti shmanget faktorëve determinues që tentojnë të pengojnë progresin e tij personal.

Marjana Bulku-Iris, studente ekselente, pedagoge, këshilltare në qarqet më të larta të politikës, studiuse e letërsisë. Çfare ka mbetur vitale tek ju nga këto fusha që ju i keni ezauruar në Shqipëri?

Iris Halili- Të gjitha kanë mbetur vitale, asgjë nuk është shuar. Unë nuk besoj tek teoria e shuarjes por thellësisht besoj tek teoria e transferimit. Dashuria për letërsine është trensferuar në çdo gjë timen, në pasionin që unë kam për çdo disiplinë humane dhe për humanizmin si të tillë, apo në mënyrën si jetoj, mendoj, flas, shkruaj, komentoj,ndiej etj ejt. Prej saj duket të jetë marrë përshëmbull rëndësia që unë i vë detajeve, kuptimi dhe interpretimi që u bëj karaktereve jetësore dhe mbi të gjitha shfaqet tek natyra ime pasionante të cilën kurrë nuk e kuptova nëse ishte kjo natyrë që më çoi tek letërsia apo ky ishte një proçes i kundërt. Po kështu puna në qeveritë shqiptare dhe pranë presidentit si dhe mundësia që mu dha kësisoj për të takuar shumë liderë botërorë dhe qenë e pranishme në shumë tavolina ku luhej politika më rriti kërshërinë të studioja master dhe doktoratë për lidership në SHBA. Falë këtyre studime isha në gjëndje të hyja në tregun e punës amerikane duke realizuar kështu aspiratat që kisha. Tek këto studime hasa gjithashtu se letërsia dhe teoritë e lidershipit kanë një të përbashkët thelbësore: të dyja merren me karakterin e individit apo natyrën e rrethanave që përcaktojnë zgjedhjet apo vendimet e tij, si dhe të dyja përpiqen të zbulojnë edhe detajet më të vogla pas të cilave fshihen veprimet më sinjifikante. Të gjitha këto dije apo eksperienca janë transferuar dhe transferohen tek unë në forma nga me të ndryshmet, herë vetvetishëm e herë pavetvetishëm. Në rastin tim une as nuk dua te shkëputem nga a shkuara ime, por as nuk dua të jetoj me të; sikur nuk dua të jetoj duke bërë planifikime të detajuara për të ardhmen. Unë ndjek porosinë e Virginia Vulfit: jetoj momentin, pasi jeta në fund përmblidhet si një grusht momentesh, përqëndrohem tek e tashmja dhe mendoj se çdo ditë e jetuar me dashuri për jetën është një ditë e bekuar.

Marjana Bulku -E bindur që jeni nga ato që i mbani sytë nga Shqiperia, si do na i përshkruani atë që sheh sot syri juaj i mprehtë, kritik , vizionar?

Iris Halili- Shqipëria sot është në një stanjaçion korruptiv. Kjo ka shumë arësye: nga të gjitha anët kemi një lidership të dështuar që ka ndërtuar një mjedis të korruptuar; një lidership aspak frymëzues apo transformues. Nga ana tjetër kemi një shoqëri shqiptare që prej shumë vitesh është gënjyer dhe zhgënjyer deri ne palcë. Kjo ka ashpërsuar zemrat e shqiptarëve dhe i ka bërë ata të bien në apati, pasi duket se çdo zgjedhje e tyre përfundon po njëlloj në qeveri të korruptuara. Shqiptaret janë dorëzuar ndaj çdo lloj force për veprim apo aq më keq akoma kanë humbur dëshirën për veprim, shtoji këtu faktin që si kulturë ne kemi qënë gjithmonë të ngadaltë në pranimin e ndryshimit dhe e kemi parë veten shumë larg nga pushteti.

E hapur tashmë tërësisht ndaj botës, realitetitit shoqëror shqiptar i është imponuar edhe një fenomen bashkëkohor. Njerzit sot kudo që jetojnë duket sikur shqetësohen vetëm për suksesin, famën , dukjen personale dhe sillen të gjithë sikur të jenë zotër, por në fakt më shume janë kthyer në sende pasi ajo çka i frymëzon apo i bën të veprojnë është posesimi i sa më shumë sendeve. Njerzit kanë humbur komunikimin shpirtëror mes njëri- tjetrit. Teknologjia ka pjesën e vet të përgjegjësise në këtë dramë kolektive. Gjithkush nga ne e vërtit jetën e tij tek drejtëkëndëshi kompjuterik, apo drejtëkëndëshi telefonik !!! Sapo ngrihemi në mëngjes gjeja e parë që ne bëjmë është t’i drejtohemi telefonit drejtëkëndës; pyesim Aleksën si është moti pasi përtojmë të dalim deri ne ballkon e ta vlerësojmë vetë atë !!! Shkojmë në zyrë dhe përpara se të përshëndesim kolegët hapim fillimisht kompjuterin po drejtëkëndësh. Kthehemi në shtëpi dhe komunukimin e parë e kemi tek hapim TV po drejtëkëndësh. Lidhemi me të dashurit apo miqtë, të afërmit apo kolegët sërisht e gjithmonë e më shumë me tekste nëpërmjet hapjes së nje drejtëkëndëshi telefonik që duket sikur mbart brenda gjithë jetën tonë inorganike, që në fakt është jeta e cila drejton gjithë ditën tonë dhe të cilës ne i kushtojmë pjesën më dërmuese të kohës. Vetvetishëm jeta jone është futur në një drejtëkëndësh nga i cili unë se di se si do të mund të dalim dot. Ne rendim të ushqehemi me ushqime organike, kur ndërkohë kemi humbur të komunikuarit apo reagimin organik. Ne të gjithë këtë përqëndrim drejtëkëndor ajo që ka humbur më shumë është dashuria organike në çdo drejtim të fjalës, ajo vëllazërore, miqësore, për fqinjin, për vendin, për kolegun, për tjetrin, etj etj. Kjo mos kërshëri ndaj dashurisë organike i ka kthyer njerzit në makina, i ka bërë ata apatik. Çdo gjë e zgjidh një algorithëm, një inteligjencë artificiale që e ben mëndjen humane dembele dhe jo pjesëmarrëse. Mbi të gjitha këto forma kanë zbehur dashurinë njerzore, pasi dashuria pikë së pari është emocion gjallor, komunikim real me shumë se virtual. Ne jemi kthyer padashur në sllever të atyre institucioneve apo normave që i kemi krijur apo lejuar po vetë të na drejtojnë dhe sot institucioni qëndror që determinon jetën tonë është teknologjia dhe social mediat që ajo ka prodhuar. Kriza e pandemisë së Kovidit i dha një shtysë edhe më të fortë kësaj jete mekanike pasi e largoi edhe më shumë njeriun nga njeriu. Sado i madh determinizmi që na ofrohet ne duhet të dalim nga kjo gjendje dhe të mos lejojmë të humbin njeriun brenda nesh dhe te mos lejojmë zvetnimin e tij. Sot ndoshta askush nuk e parashikon qartazi si do të jetë e ardhmja, por unë i besoj teorisë që njerzit që të arrijnë një farë ekuilibri në ekzistencen e tyre kurrë nuk duhet të heqin dorë apo humbasin atë çka e bën njeriun – njeri dhe ky është vetëm humanizmi si i tillë, veprimi i zemrës dhe shpirtit njerzor ku dashuria ka vlerën më të lartë.Në çdo shkallë që ka arritur njeriu është shoqëruar gjithmonë me shumë hapa të panjohur dhe shumë kundërshti ambigue, por sërisht ai ja ka dalë dhe kjo kur ka vendosur pikë së pari si prioritet ruajtjen e species së tij.

Po ti kthehemi rastit shqiptar duhet thënë se vendi nuk ishte apo është i përgatitur për këtë krizë post moderne të komunikimit pasi ai ende nuk i ka kaluar fazat e kapitalizmit modern apo post- modern. Ka shumë shance që edhe si rezultat i kthesave te tilla që po jeton, shoqëria shqiptare të jetë bërë edhe më apatike dhe njëkohësisht edhe më ashpër sikur ndodh shpesh kur të duhet të hasesh me eksperienca jetike të parakohshme, apo të menjëhershme apo që nuk kalojnë natyrshëm të gjitha fazat.

Une mendoj se për aq kohë sa shoqëria shqiptare nuk do të dalë nga apatija, të sfidoje ashpërsimin që i ka pllakosur zemrat dhe të mos shkojë në zgjedhje për të vendosur “të keqen e mirë”, fatkeqësisht këtë situatë do të duhet ta shikojmë gjatë.

Marjana Bulku – Zonja Iris, mjaft prej brezit tonë, le ta quajme ‘ të humbur’ I ’90, ka një rol të madh në shembjen e komunizmit. A mendoni se ka ende hapësire dhe mundësi për ta zhvilluar vizionin e mbetur përgjysem?

Iris Halili- Unë nuk besoj se ne jemi një brezi i humbur, përderisa me kohën tonë lidhen shumë momente kyçe të historisë botërore dhe ne nuk ishim thjesht spektatorë por aktorë aktive të saj.

Ne jemi gjenerata X (1964-1980), pikërisht ajo gjeneratë që pasuam të ashtuqujtëren gjeneratë të “baby boomers”. Ne u rritëm në paqe me prindërit qa na varrnin çelësin në qafë! Kjo na bëri një gjeneratë të përgjegjshme, që di si ta ruajë çelësin dhe si të hapë derën atëherë kur dhe si duhet. Në 1990 ne dolëm të gjithë në sheshe dhe kërkuam “Shqipërinë si e gjithë Europa”; ne hapëm derën e Shqipërisë së lirë dhe ky mbetet akti ynë më i arrirë dhe me sa duket në Shqipëri kjo mbeti fitorja jonë më e madhe, pasi më pas duket sikur ne i lëshuam fatet në dorë të “baby boomers”, ndoshta ngaqë ata na u duken më të përgjegjshëm.

Ne jemi brezi që mbijetuam në te gjitha shkallët e revolucionit teknologjik. Shkollën e ndoqëm duke marrë leksione me penë në fletore 5 lekëshe, por punën e filluam kur u desh të shkruanim me kompjuterin që sapo ishte zbuluar, dhe më pas vazhduam pa ndërprerë kur na u desh të komunikonim me email dhe tani jemi forcë e rëdësishme e integruar e tregut të punës dhe në gjëndje të aplikojmë çdo të re teknologjike që na ofrohet. Të mos harrojmë se dhe kokat e teknologjisë post- moderne jane të gjithë pak a shumë nga gjenerata X.

Ndonëse ne jemi sërisht të lidhur shpirtërisht me vendin, unë mendoj se tashmë më e mira për Shqipërinë është të vijnë në drejtim, gjeneratat e reja pasi janë ata që nuk mbartin zhgënjimet dhe ashpërsinë e të shkuarës dhe si rezultat do i bashkojnë më shumë shqiptarët drejt nje të ardhmeje të shumëpritur dhe do te mund të sjellin një lidership transformues.

Marjana Bulku -Sa herë ka festa unë hedh sytë nga Irisi, zonjë, amvisë, klas, plot shije e sharm ku nuk është vetëm cilësia e jetës ajo që bie në sy. Është gjithë ky rregull, finesë e trashëguar apo kultivuar?

Iris Halili- Këtë model e kam parë tek gjyshja, e kam parë tek mamaja ime dhe mundohem ta përcjell në familje si tradite dhe dhunti. Mua gjithmone më kanë pëlqyer mjediset klasike pasi mendoj se mbartin apo janë në gjëndje të shprehin shumë histori dhe shume kujtime në të njëjtën kohë. Më pëlqen të udhëtojë dhe të them të drejtën edhe kam patur fatin të vizitoj në shumë vende të botes. Gjithmonë kam patur kërshëri të njoh traditat dhe zakonet e ndryshme dhe mendoj se ana festive e çdo vendi rrëfen shumë për nivelin e ndjeshmërsie në atë kulturë.

Përpiqem që çdo festë ta konsiderojë dhe organizojë deri në detaj dhe tek çdo e tillë përpiqem të vendos një mendim apo ndjenjë. Shpesh edhe mënyra si e vendosim pecetën në një tryezë flet sa dashuri dhe mikpritje ka ne të. Festat janë pothuaj çdo vit po të njëjtat, por jo çdo vit ka qënë i njëjti për nga kujtimet që na le apo çastet që na ka sjell. Kjo do të thotë që çdo trapezë duhet të jete autentike e atij viti. Përshëmbull tavolinën në darkën e Thanksgiving 2020 unë e realizova me motive druri, dhe për këtë kisha një mesazh. Në një vit Kovidian si 2020-ta ne patëm edhe më shumë shanse të rrinim pranë dhe vetëm me natyrën dhe kështu të kuptuam edhe një herë sa e papërsëritshme mbetet ajo në energjinë që të jep dhe paqen që të afron.

Marjana Bulku – Studentëve shqiptarë jam e bindur që u mungon metodika, mjeshtëria komunikative, elokuenca brilante, polemika dinamike. Si mund ta plotësoni këtë boshllëk ?

Iris Halili- Unë gjithmonë e kam dashur audiencën dhe e kërkoj atë kudo të jem. Lidhjet me studentët i mbaj të gjalla pasi ishte një kohë që si të thuash ishim gati moshatarë dhe ne zbulonim së bashku magjinë e shpjegimit apo interpretimit letrar. Une jam shumë krenare për ta dhe gëzohem kur i shoh të realizuar në jetë dhe karrierë dhe e lumtur vë re sesi letërsia i ka ndihmuar të mbeten gjithmonë intelektualë me njohje mbi dijet humane dhe mbi të gjitha njerëz me zemër të madhe. Ndërkohë përpiqem të jem aktive në shyp dhe botoj më shumë me drejtim nga lidershipi por edhe mbi probleme sociale, politike, letrare. Përpiqem modestisht të jem prezente me artikuj, libra, analiza jo për famë por për të thënë sinqerisht mendimin tim. Nese ikën nje apo dy ditë pa shkruar, mëngjesin e tretë e ndiej se nuk kam qënë vetvetja.

Unë besoj tek shprehja hapur e të vërtetës dhe mendoj se njerzit lartësohen sa herë nuk rreshtin së thëni atë. Këtë parim e konsideroj si shtysën kryesore në çdo rresht që shkruaj, në çdo hap që hedh apo dhe komunikim që bëj. Sikur na mëson edhe Erik Fromi: “Gënjeshtrat mund të na bashkojnë në një parti, por përfundimisht vetëm e vërteta mund ta udhëheqë njeriun drejt lirisë”. Dhe unë mendoj se vetëm një njeri i lirë është një njeri i realizuar për veten, ata që e rrethojnë si dhe mjedisin ku jeton.

Mars, 2021

ROLI I LIDERIT TRANSFORMUES NE REALITETIN SHQIPTAR-IRIS HALILI

January 12, 2021 by dgreca

INTERVISTOI MARJANA BULKU/

1. Këtu në SHBA flitet shumë për rolin që ka lideri transformues si në politke po ashtu edhe në botën e biznesit. Cili është saktesisht tipari i ketij lloj lidershipi ?

Lidershipi transformues është në gjendje të sjellë transformime në një realitet, mendimi apo veprimi përmes një frymezimi, krijimi dhe realizimi të një realiteti të ri, krejt të ndryshëm nga i mëparshmi dhe që u trashegohet brezave si vlerë . Sikur e thotë edhe vetë fjala transformues ky lider është në krye të transformimit , por (dhe ky moment ka shumë rëndësi) ai bën shumë kujdes që ky transformim të jetë i konsoliduar deri në fund. Lideri transformues pikë së pari flet me vlerat dhe aftesitë tij personale, vlerat e karakterit apo të shkuares apo edhe të tashmes së pastër dhe janë pikërisht këto me të cilat ai hidhet në betejën e transformimit. Ai i kerkon këto vlera tek ndjekesit e tij dhe tek bashkepuntoret e tij.

2. A ka patur ndonjëherë Shqiperia lider transformues?

Une mendoj se pothuaj të gjithe lideret e Shqiperise në fillimet e tyre kanë fituar besimin e ndjekësve duke premtuar transformimin dhe në të njëjtën kohë kanë qenë shumë të zotë të percjellin një figurë bindese se do të jenë lokomotiva e transformimit. Transformues ka qenë Skenderbeu, Ismail Qemali, Nënë Teresa, të gjithë këta të njohur për vlerat e tyre transformuese shumë përtej kufijve shqiptare. Ashtu sikur mendoj se të gjithë lideret e mevonshem shqiptarë kanë bërë një hap transformimi në realitetin shqiptar apo kanë vënë një gur transformimi. Psh ne e dimë që sejcili nga lideret e trazicionit vuri një gur në transformimin e Shqiperise nga diktaturë komuniste në republikë parlamentare pluraliste dhe këtu pa dyshim roli i Dr. Berishes është më i spikaturi. Por nga ana tjeter të gjithë lideret e tranzicionit pa perjashtim kanë dështuar në një pike, pikërisht në atë dramë që e krijuan po vetë , atë dramë ekonomike dhe sociale që është pjellë e grykësisë së tyre:korrupsionin. Ironia më e madhe është se ndjekësit shqiptarë kanë qysh në vitin 2002 që votojnë atë lider që u premton se do u luftoje korrupsionin, por fatkeqesisht pas çdo votimi kemi o më shumë korrupsion, o një korrupsion me fytyrë tjetër por me thelb të njëjtë. Kështu njëri pas tjetrit dështoi “Katarsisi” i Fatos Nanos, dështoi premtimi i Dr.Berishes me “Me duar të pastra”, dhe po kështu deshtoi dhe “Rilindja” e Edi Rames. Unë mendoj thjesht që edhe psikologjikisht për lideret e tranzicionit është shumë e vështirë të luftojnë atë që kanë krijuar po vetë.

3. A e shikoni pjesën më të sëmurë të realitetit aktual shqiptar tek korrupsioni?

Po. Unë mendoj se korrupsioni është metastaza që fillon me zgjedhjet që manipulohen në një forme a tjeter dhe më pas vepron në çdo instance tjetër Se po u vodh e drejta e zgjedhjes të tjerat jane rrjedhojë . Kjo është shumë poshteruese për çdo shoqëri. Nderkohe korrupsionI nuk po i le talentet dhe njerëzit e ndershëm të evidentohen, të gjejnë punë , të konfirmojnë veten , apo sigurojnë të ardhurat minimale për jeteseë kjo është arsyeja kryesore e emigrimit masiv të shqiptareve. Fatkeqesisht, sipas EUROSTAT vetëm në kohën e “Rilindjes”janë larguar 360.699 shqiptarë prej të cileve 140.390 të rinj.Këto për Shqiperinë janë shifra tronditese dhe rrëfejnë se interesi për vendin ka shkuar dhe po shkon në zero. Kjo është drama më e madhe që ka sjellë korrupsioni.

Ky i fundit po edukon një gjenerate të tërë me antimoralin: “Po nuk bëre korrupsion nuk ke të ardhme, nuk mbijeton”. Në media bejne moral të korruptuarit dhe këta propozohen si mendjet virtuale që japin leksione morali kur e gjithe jeta e tyre ka qenë një korrupsion pasiv, pasi psh të mos jesh ekspert dhe të dalësh në media dhe të bësh ekspertin është korrupsion intelektual , është korrupsion shpirtëror dhe mbi të gjitha është korrupsion informativ. Shqiperia është një vend i vogël. Gjithkush e njeh tjetrin, kështu që kur moralin ta ben i korruptuari,ajo çka ka vdekur perfundimisht është shpresa se vlera dhe puna do vleresohet.

Lideret e tranzicionit kanë dështuar në transformimin e premtuar pasi në realizmin transformues e rendesishme është të mos transformosh aty këtu , por në të gjithë strukturën të krijosh vizionin dhe platoformen transformuese në çdo qelize të shtetit dhe shoqerisë . Le të marrim një shembull aktual. Ne të gjithë e dimë qe gjykatat kane qenë të korruptuara, por ne të gjithë e dimë gjithashtu se të korruptuara nuk jane vetëm gjykatat, dhe nese ndër vite perpiqesh të bësh reforma vetëm me disa institucione dhe le mënjanë të tjerat ,psh fjala vjen energjinë , arsimin apo mjekesinë , pra bëjmë reforma transformuese në një kah dhe jo “hot stove” dmth menjeherë në të gjitha sistemet, transformimi mbetet çalaman, pasi është njësoj si të shërosh një organ dhe të lesh të tjerat të vdesin pak nga pak. Nëse ne mbyllim një media për evasion dhe e leme të shijë një media tjetër kjo nuk është reforme antikorruptive, përkundrazi ky është një transaksion i rrezikshem dhe krijon premisat e vendosjes së një forme diktature moderne ku pushteti perkrah vetem ato që e favorizojne. Kjo krijon atë që kemi quajtuar oligarki, apo drejtimin preferencial. Ky realitet ka sjellë çoroditje dhe apati totale tek ndjekesit. Kjo ka bërë që Shqiptaret të mos kenë më besim as tek politika dhe lidershipi i saj , por edhe as tek media dhe në pergjithesi në asnjë institucion shqiptar

4. Cili do të duhej të ishte roli i lidershipit transformues përkundër këtij fenomeni në realitetin shqiptar?

Aktualisht ndjekësit shqiptare nuk kanë nevoje ti bindesh për dramen e korrupsionit në vend, pasi ata janë të goditur deri në palcë prejt tij dhe kjo do të thote se sot nuk ka nevojë për retorike politike. Të lodhur nga propaganda antikorrupsion që ka mbetur më shume e tillë dhe të gjendur midis dy alternativave partiake që janë po njelloj ato që propozojnë dy stacionet që kanë të njejtin realitet, ndjekesit shqiptare deri më tani kanë vendosur të mos zbresin fare nga treni. Lideri transformers êshtë ai që duhet t’i bindë për stacionin e ri, dhe kjo bëhet nëse ai u tregon hartën e stacionit të ri me të gjitha detajet si do luftohet korrupsioni dhe kur do arrihet kjo me afate të qarta.

Ajo që duhet të sjellë lideri transformues është stimulimi intelektual që do të thotë përpara çdo vendimi apo platforme antikorrupsion të marrë mendimet e paleve të involvulara dhe interesuara për këto reforma. Këtu ka shumë rëndësi angazhimii i të gjitha grupeve sociale.

Lideri transformues pike së pari duhet të jetë personalisht i përkryer dhe i pastër në figuren e tij, së dyti të vijë me një platforme të qartë me pika transparente dhe të qarta që shkatërrojnë statu kuo-në , dhe së treti që është më e rendesishmja, të mbledhë rreth vetes të pakorruptuarit .

5.Si e mendoni ju të ardhmen e lidershipit shqiptar duke parë historikun e deritanishēm ?

Në pergjithesi në botën demokratike një lider protagonist pasi mbaron misionin që i është besuar nga ndjekesit largohet, shumë premtime i arrin, shumë jo, pasi nuk ka lider që të përmbushë 100 % nga ato që premton, gjithkush le një gur e kështu vendoset demokracia dhe respektohet e drejta e ndryshimit. Unë mendoj se e gjithe kasta e tranzicionit në politikën shqiptare e ka mbaruar misionin e saj deri diku të transformit të vendit nga një sistem diktatorial në një sistem demokratik dhe pluralist. Duhet pranuar gjithashtu se ne vinim nga një errësirë totale dhe lideret tanë modern nuk mund të ishin vetem se amatore. Por tashmë tranzicioni duhet e perfundojë dhe që kjo të realizohet, lideret e saj duhet ti hapin rrugën një brezi tjetër të ri.

Unë mendoj se në thelb në Shqipëri vazhdon mentaliteti i partisë amë .Dikur kishim nje Parti, tani kemi dy, por edhe lidhjen me to e kemi pak a shumë njëlloj. Lideret e rinj duhet pikë së pari të transformojnë këtë mendim të gabuar. Nëse partitë tradicionale nuk e pranojnë dhe kjo po duket qartazi që nuk pranojnë alternativa progressive, duhet parë për një forcë më vete. Në fakt një parti nëse në ide nuk ndryshon, nuk modernizohet,nuk sjell ide dhe individë progresive, ajo parti vdes. Unë mendoj se të dy partitë e mëdha shqiptare si dhe simotrat e lindura prej tyre po shkojnë drejt këtij fundi.Operacionet” plastike” të tipit që kreu Rama kur u bë kryetar partie, apo partitë e vogla që dolën nga partitë amë nuk sollen asnjë ndryshim pasi imazhi i ri me njerez të njëjtë është pa efekt të gjatë .

6. A keni besim se Shqiperia që kemi ëndërruar në vitet 90 do të bëhet ?

Po, kam shumë besim. Kam besim tek rinia intelektuale atje, kam besim tek vitaliteti i shqiptareve që e ruajtën shqiptarizmën për 500 -vjet të gjallë, kam besim tek mendjet intelektuale dhe të hapura shqiptare, kam besim tek hapja globale e Shqipërisë që mbyt mentalitet e vjetra dhe formëson pak nga pak apo riparon ato pjesë të kulturës që na ka lënë prapa, kam besim se lideret që i duhen Shqiperise pas – tranzicionale do të vijnë.

7. Edhe sa do të duhet të presim , apo…?

Kjo është në dorë të të gjithë shqiptareve progresistë. Siç na këshillon Nënë Tereza “Jepi botës më të mirën që ti ke”. Çdo transformim fillon pikë së pari nga vullneti individual !

Refleksion Dhjetori- “ Lideri nuk lind…Bëhet “

December 9, 2020 by dgreca

Shkruan:Marjana BULKU/

Refleksion dhjetori mbi botimin e veprës “ Lideri nuk lind …bëhet “ me autore Dr . Iris Halilin

Është 8 dhjetor 2020 . Një datë që tri breza(ne, prindërit tanë dhe fëmijët tanë)e njohin mirë sepse ia kanë numëruar me ankth orët e zhurmshme të atyre ditënetëve dimërore që viteve 90-të që ndollën pranverën e një shprese plot ëndrra lirie duke u bërë protagonistë të saj.

Në kutinë time postare gjej librin “ Lideri nuk lind …bëhet” nga Iris Halili, mike dhe bashkëkohëse e viteve studentore në Fakultetin Histori -Filologji, Tiranë. E marr ta shfletoj rrëmbimthi edhe pse shumë nga çështjet e botuara aty Irisi i ka publikuar në shtypin e përditshëm , nuk mungojnë referenca , citime dhe gjykime të thelluara mbi teoritë e lidershipit.

Prekem thellësisht në shpirt kur lexoj se këtë botim ajo ua kushton prindërve të saj, mbase edhe të mijve e ndofta të të gjithëve ne që ëndërruam atyre netëve të gjata studentore dhjetori për lirinë e shumëpritur e aq shumë të munguar.

Tashmë Irisi jeton në SHBA, unë po ashtu, shumë nga ne u larguam nga atdheu “sepse na vdiq shpresa” -siç shprehet ajo , , e fjala na mbeti në gojë… e pathênë por gjithmonë në mendje .

Kështu m’u duk se erdhi ky libër ;në këtë natë plot me kujtime të ftohta dhjetori e me ideale të pastra , e shëmbëllime ëndrrash e vrullesh rinore.

Teksa e shfletoj ndjej se nga Irisi ish -studente dhjetori ka mbetur po ajo energji , mprehtësi gjykimi dhe thellësi mendimi që vozit lirshëm sa në letërsi po aq edhe në mitogji ku dukshëm bie në sy depërtimi nëpër informacionet e pafundme filozofike e kërkimore që vijnë në mënyre konçize dhe plot përvoja jetësore si dhe ajo prej pune ,duke krijuar kështu një komunikim të artikuluar thjesht , bukur ,saktë.

E lexoj dhe pohoj pareshtur dhe filloj të besoj se teoria mund të shdërrohet lehtësisht në praktikë nëse “ rruga drejt lidershipit kalon nëpërmjet edukimit, vetëshërbimit ndaj shpirtit mendjes dhe trupit “- siç shprehet ajo.

Më tej shikoj profilin e Irisit petagoge, me mendimin që sulmon me gjykim , me frazën e shkathët e të zhdërvjellët që i referohet mendjeve që udhëhoqën botën me mendim dhe veprim ( Gandi ,Mandela,nënë Tereza) me arsyetimin që kultivon maturinë , logjikën saktësinë.

Nuk ke se si të mos i kthehesh dy herë në lexim konceptit të Lidershipit toksik ku ajo rendit :

1.Liderët e paaftë

2.Liderët e ngurtë dhe jofleksibël

3. Liderët e papërmbajtur

4.Liderët e pashpirt,pa emtati, pa ndjenja

5.Liderët e korruptuar

6.Liderët izolacionalistë

7. Liderët diktatorë

Mjafton ky narracion tiparesh që të qartëson edhe pamjen e shoqërive ku jetojnë e veprojnë këto lloj liderash të pranishëm në skenën politike shqiptare dhe jo vetëm, çka është e ngulitur në mënyrë postulare në fjalët e Kasit tek ” Jul Cezari”; -“ Dështimi i dashur Brut qëndron te vetja jonë .

Ky moment dhe shumë të tjera analoge e sjellin Iris Halilin në rrafshin e analistes që politikën dhe shoqërinë me të gjitha tiparet kulturore e historike din ti verë në një rrafsh studimor duke e bërë veprën mjaft të dobishme për studentët, gazetarët dhe politikanët , për të gjithë dhe për çdo moshë që të dijë e të mundë ta dallojë liderin .

Rasti i Shqipërisë nuk solli vetëm diktaturën e egër hoxhiane por edhe Liderin që duhet imituar duke pasqyruar kështu në mënyrë tejet emocionale Nënë Terezën si një nga katër Lideret më të mëdhenj të njerëzimit përkrah Gandit,Martin Luter Kingut dhe Mandelës .Një model frymëzimi për shumë shkolla amerikane të cilat liderin shërbëtor e konsiderojnë si lidership moral që udhëheq përmes shembullit personal plot me vlera e vyrtyte sublime ku në thelb qëndron shpirti human dhe respekti maksimal për njeriun .Ky moment i veprës është i mbushur me analiza studimore, përqasje mendimesh, përvoja jetësore, fakte historike dhe teologjike ku dominon njerëzorja Terezë , arsyje legjitime krenarie për përkatësinë etnike të përbashkët por edhe mëkatin e madh po aq të përbashkët që ajo aq pak njihet dhe studjohet në shkollat shqiptare . Ky studim është një version ndryshe që Shenjtoren Terezë e radhit në rrafshet më të larta që udhëheqin njerëzimin ( Gand, Luter King, Mandelë).

Po e lexoj duke shkruar këtë libër sonte duke iu afruar asaj që duket se mbeti pêrherë në rrugëtim; kërkimi i një lideri që të frymëzojë të tjerët të ëndërrojnë .

A ka ? !

A do të ketë ? !

Një dilemë e cila ne dhe prindërit tanë na mundoi gjatë, uroj të mos jetë kaq e mundimshme për fëmijët tanë .

“ Gjithkush mund të bëhet një lider i mirë përsa kohë ata flasin rreth zgjidhjeve “ citon Iris Halili si për të na e lehtësuar dilemën e gjatë në këtë natë dimri të gjatë kur 30- vjet më parë belbëzonte liria.

Karakteri ne Lidership !

September 23, 2020 by dgreca

Shkruan:Iris HALILI*-

Sa here duam te sjellim nje shembull akti heroik, mendja na shkon tek mitet. Sa here duam te bejme percaktimin e liderit frymezues dhe realizues mendja serisht na shkon tek heronjte mitik. Ata mbeten te tille jo vetem per nga forca dhe bukuria trupore, por se pari per nga forca e karakterit qe u drejton trupin dhe mendjen. Heronjte mitik i bashkon nje tipar i perbashket: Forca e karakterit!

Cfare eshte karakteri ?

Origjinen e fjales karakter e gjejme tek Greqishtja e vjeter “kharassein” qe do te thote “te gdhendesh, te skalitesh”. Aristoteli do t’a konsideronte karakterin si nje proces qe lind se pari ne mendimet tona, me pas fillon e shfaqet ne veprimet tona deri sa kthehet ne hobi qe na drejton totalisht ne cdo hap qe hedhim. Edhe studimet moderne mbeshteten kryesisht tek Aristoteli dhe e shikojne karakterin si nje proces ne zhvillim te panderprere qe do ta quanim- te skaliturit e vetvetes, nje rrugetim “gdhendje dhe “skalitje” vlerash tek individi. Ne kete proces bashkohen dhe nderthuren emocionet, intelekti dhe morali. Cdo person eshte unik fillimisht per nga pamja dhe personaliteti i tij, por me se shumti ai pranohet apo refuzohet ne mjedisin social per nga karakteri qe zoteron, dhe kjo pasi te gjitha marredheniet njerezore perfundojne ne thelb ne marredhenie te karakterit. “Talenti eshte dhurate, por karakteri eshte zgjedhje” na keshillon John Maxwell.

Kur themi – ka karakter apo eshte me karakter, ne mendje na vijne te gjitha ato vlera qe e dallojne nje karakter te mire. Mes tyre rreshtojme: ndershmerine, besnikerine, mirenjohjen , kurajon per te thene e vepruar drejt, tolerancen, empatine, pergjegjesine, aresyen, respektin ndaj rregullave dhe respektimin e tyre, mendjen e hapur dhe pa komplekse, mos perdorimin e njerezve per perfitim personal, koherencen mes fjaleve dhe veprave, altruizmin, perkushtimin ne pune e dije, perkujdesjen pa interes, te mosberit keq askujt dhe ne asnje rrethane etj etj.

Cdo individ qe ka keto vlera eshte pa dyshim nje karakter i shkelqyer. Cdo karakter i shkelqyer mund te drejtoje shkelqyer veten dhe te tjeret rreth tij. Prandaj, mes gjithe tipareve te lidershipit, karakteri eshte dhe mbetet paresori. Sic theksonte John Mac Arthur:“Virtualisht, cdo tipar qe vertet e kualifikon nje person ne lidership eshte direkt i lidhur me karakterin” !

Lideri me karakter gezon besim total dhe imponon respekt !

Lidershipi eshte nje forme e shfaqjes se marredhenieve njerezore. Cdo forme e shfaqur dhe ushtruar lidershipi eshte nje forme e shfaqur dhe ushtruar karakteri. Kur duam, admirojme apo percmojme nje lider ne ne fakt me se shumti duam, admirojme apo percmojme ne thelb karakterin e tij. Kur ndjekesit fillojne te shikojne mangesi karakteri tek lideri ata natyrshem e braktisin ate se pari emocionalisht. Ketu fillon edhe shembja e marredhenies lider- ndjekes.

Lideri me karakter eshte nje nder dhuratat/sukseset me te rendesishme qe nje shoqeri mund te kete. Asnje lloj vlere, qofte kjo vlere personaliteti, intelekuale, inteligjente, fetare apo ushtarake nuk mund te kompensoje vleren e karakterit. Eshte kjo vlere qe i jep liderit me se shumti forcen e bindjes tek ndjekesit; e ben ate te besueshem dhe imponon respektin duke i mbajtur keshtu te dyja palet te lidhura fuqimisht. “Aftesite mund te cojne ne maje, por duhet karakteri qe te mbetesh aty”, nenvizonte John Wooden .

Lideri eshte ne prove karakteri qe nga casti qe ka vendosur te udheheqe deri ne castin qe ka vendosor te dorehiqet. Shekspiri na iluminon : “Vlera me e madhe e nje njeriu shfaqet kur ka ne dore te bej keq dhe nuk e ben”. Fatekeqesisht, jo rralle here historia e njerezimit ka ndeshur lidere qe fitoren e kane konsideruar personale dhe te gjitha aktet e mevonshme i kane mbeshtetur ne mbrojtje te pushtetit personal.

Lideri me Karakter eshte si Perseu !

Ashtu sikunder Perseu ne mitin Grek qe me inteligjence e strategji arriti t’i prese koken monstres Medusa e me pas ia coi ate pikerisht Athines qe i kish dhene fuqine dhe strategjine, lideri me karaker cdo fitore ja dedikon ndjekesve. Ai kthehet ne nje lider transformues qe synon fuqizimin e ndjekesve duke leshuar perdite e me shume pushtet personal!

Lideri me Karakter eshte si Sizifi !

Sizifi ne mitin Grek i kishte premtuar njerezimit heqjen e vdekjes. Perendite e Olimpit te inatosura per kete akt te Sizifit e denuan ate te mbaje pafundesisht nje gur te rende mbi shpine, gur qe do te duhet ta shpinte ne maje te malit; Fatekqesisht sapo e vendoste ne maje, guri binte dhe Sizifi duhej t’a ngarkonte serisht ne shpine e t’a ngjiste serisht ne maje ne ate rrugetim te veshtire qe ishte percaktuar te mos rreshtete kurre. Miti na sjell nje Sizif te paperkulur dhe ne vetmohim per te arritur premtimin e mbajtur njerezve. Ne arritje te misionit ai kishte besim se nje dite do te mund te bente realitet endrren, ndaj per gjate gjithe kohes ne shohim nje Sizif me shprese dhe nje Sizif ne veprim. Sikur thote Albert Camy: “Ne duhet t’a perfytyrojme Sizifin te lumtur ”. I lumtur, pasi edhe nese deshtoi ne mision ai kurre nuk deshtoi ne karakter.

Lideri me karakter eshte si Sizifi. Karakeri i tij vihet ne prove ne momente te veshtira. Ai nuk dorezohet kurre ne mbajtje te premtimit, ka gjithmone shprese dhe besim ne arritje te tij dhe kthehet vete ne nje shembull integriteti, optimizmi dhe aksioni te panderprere.

Lideri me karakter eshte si Prometeu !

Te drejtosh me karakter do te thote gjithashtu te mos tradhetosh asnje cast kauzen e ndjekesve, edhe atehere kur pushteti personal mund te lekundet, edhe atehere kur vete jeta mund te te vihet ne rrezik. Prometeu ne mitin Grek kurre nuk e tradhetoi kauzen te cilen i kishte premtuar njerezimit, dhurimin e zjarrit. Trupi i tij pervelonte nga dhimjet e plageve e ai serisht rezistoi duke u kthyer ne simbol te sakrifices eterne. Ai u dhuroi njerezve flaken, dhe u be heroi etern i tyre.

Ndonese ky mit apo dhe te tjeret e permendur duken shume larg realitetit qe hasim rendom ne lidership, fatmiresisht njerezimi ka pasur lidere qe kane sakrifikuar cdo gje ne emer te misionit te premtuar dhe natyrshem vepra e tyre ka bere histori. George Washington, Gandi, Martin Luther King apo Mandela jane shembujt reale dhe shembelltyra te verteta te liderve me karakter. Fitorja qe ata na dhuruan e beri njerezimin dhe boten me te mire, pasi demonstroi se rruga e pershkruar me karakter con gjithmone ne fitoret me jetegjata dhe te vlefshme.

Lidershipi ne vetvete eshte nje nderthurje e strategjise me karakterin, ku cdo fitore duhet te kete ne themel nje strategji te arrire dhe nje karakter te mire, por ashtu sikunder nenvizonte gjenerali Amerikan Norman Schwarzopf : “Neqoftese do te duhet te mbeteshim pa njeren nga keto, le te mbetemi pa strategjine”! Kjo do te thote se fitorja mbetet e tille vetem kur fiton karakteri.

Lideri me karakter nderton nje shoqeri me karakter !

Karakteri i liderit merr rendesi paresore pasi eshte ky qe formeson karakterin e mjedisit ku drejton. Heroi yne kombetar Gjergj Kastriot Skenderbeu ndertoi per me shume se nje cerek shekulli nje komb krenar dhe te pamposhtur si vete karakteri i tij. Karakteri i erret i Enver Hoxhes ndertoi nje Shqiperi po kaq te erret. Demoni qe ai kishte brenda vetes krijoi nje shoqeri te ngjashme ku njeriu humbi cdo vlere humane ne emer te vlerave partiake.

Lideret e epokes post – komuniste do te duhej te perballeshin me normat e demokracise dhe te anashkalonin modelin e autokracise apo diktatorshipit me te cilin ishin rritur dhe edukuar sipas te vetmit model qe kishin pasur. Ne nje proces te veshtire transformues, mund te themi se ato vazhdojne te perballen me kete sfide karakteri. Nderkohe dramatikisht vazhdojne te perpeliten edhe me sfiden tjeter ku do te duhej te rezistonin pa kushte – grykesine.

Lideri pa karakter eshte tipik!

E cilesoj tipik pasi ai i ngjan kaq shume personazhit tipik ne letersine e realizmit socialist, i pershkruar por jo i ndertuar me vlera te larta fizike e morale, por i vendosur skematikisht dhe me ngjarje klishe dhe fund te paraditur. Sado ta shtrydhim kujtesen zor se ne mendje na ka mbetur ndonje nga keta tipiket e asaj letersie, dhe kjo sepse ata ishin krijuar te tipizuar por jo karaktere natyrale, ata duhet te shkonin tek fundi i paracaktuar ku gjthmone fitonin por asnjehere duke u zhvilluar apo rritur ne ngjarje( ata ne fakt as nuk krijonin dot ngjarjen), pasi ngjarja ishte skeme dhe ata gjthmone do te dilnin fitimtare pak rendesi kishte se cfare do te ndodhte!!

Po keshtu dhe lideri tipik nuk eshte karakter; ate e drejton qellimi dhe jo vlera, pasi paresor per te eshte pushteti personal. Zhvillimi dhe ngjarjet ne lidershipin tipik jane skeme – cdo gje justifikohet ne arritje dhe mbajtje te pushtetit. Sikunder tipiket ne letersine e realizmit socialist, lideret pa karakter jane te gjithe nje prerje, protagoniste te ngjashem ne situata qe perserisin vetveten dhe fokus vetem tek pushteti personal, fuqizimi i ketij pushteti me cdo mjet e kusht. Edhe ata lider tipik qe bejne prapagande dhe duket sikur punojne ne funksion te ndjekesve, ne fakt nuk e bejne per interesat e ketyre te fundit por thjesht per te cimentuar pushtetin personal. Rasti me fatlum eshte kur interesat e ndjekesve realizohen dhe ne te njejten kohe kjo krijon natyrshem forcimin e pushtetit te liderit. Shume here ata shfaqen aq pasionant ne sherbim te ndjekesve sa pasioni i tyre i fshehur per pushtet trajtohet gabimisht si sherbim ndaj ndjekesve. Tipik ne veprime, ne arritje te pushtetit keta lloj lideresh jane ne gjendje te behen lideret me frymezues, por jane pikerisht keta qe e humbin kontrollin dhe etiken, behen arrogant, nervoz dhe te paparashikuar pikerisht ne castin qe ndiejne t’u lekundet pushteti. Eshte e pritshme qe aktet e tyre mund te kthehen nga me ekstremet. Shume lidere te tille i kemi pare te behen autoritare dhe diktatore. Eshte pikerisht ky momenti kur duhet te shfaqet me shume se kurre fuqia e ndjekesve dhe vihet ne prove karakteri i nje shoqerie te tere. Ne pergjithesi shoqerite e shendosha i kuptojne qe ne fillesa, i luftojne pa kompromis dhe i largojne nga qarkullimi lideret pa karakter, ndersa shoqerite e dobeta manipulohen, hutohen e me pas dorezohen. Ne momente krizash eshte karakteri i liderit por edhe ai i ndjekesit qe vihet ne prove. Ndaj eshte shume e rendesishme qe ndjekesit te mos bejne kompromise kur diktojne shenjat e para te mungeses se karakterit tek lideri. Ata kurrsesi nuk duhet te bien ne apati e renkojne fatin e keq duke u mjaftuar me psheretimat :“Ah sikur te kishim nje lider me karakter”. Ne te kunderten ata duhet te veprojne fuqishem, dhe ti drejtoje motoja : “Nuk ka shprese pozitive nese mungon ne krye lideri me karakter”.

Ne perfundim, mund te shtojme se kur merret ne shqyrtim lidershipi diskutimi per ndikimin e karakerit ne te eshte ndoshta me i gjeri. Kjo pasi lidershipi eshte pike se pari veprim dhe cdo veprim njerezor percaktohet thellesisht nga karakeri. Duket sikur mes te gjithe faktoreve qe ndertojne apo krijojne fatin e lidershipit, qofshin keta faktor personal apo social, historik, rrethanor apo natyror, asnjeri nuk mund te krahasohet me peshen qe luan karakeri. Te gjitha studimet mbi kete debat kane nje perfundim te provuar ne realitet: “99% e deshtimeve ne lidership jane deshtime te karakterit”.

*Iris Halili ka perfunduar studimet ne USA per Master ne Lidership si dhe programin e Doktorates per Lidership dhe Zhvillim Organizatash. Ne Shqiperi ka punuar Pedagoge e Letersise se Huaj ne Departamentin e Letersise prane Fakultetit Histori -Filologji , UT si dhe Shefe Kabineti e Presdentit te Republikes (2002 ne 2005). Prej viit 2009 jeton dhe punon ne Florida , USA.

Gjithkush ka lindur lider, por jo çdo kush mund të jetë një lider i mirë!

September 18, 2020 by dgreca

Shkruan: Iris Halili-USA *-

Shpesh tek mendojmë për një lider na vjen imazhi i një mbreti, politikani , gjenerali apo CEO. Në fakt ata janë lider për nga profesioni, por kjo nuk do të thotë se vetëm ata drejtojnë. Githkush nga në çdo ditë drejton, këtë e bën pa kuptuar e më së shumti në formë rituale. Çdo individ për aq kohë sa jeton edhe drejton!

Një nënë tek ngrihet çdo mëngjes dhe fillon të vendosë rregullat e ditës si të ushqej, shëtisë apo mjekojë fëmijët e saj, ajo pa kuptuar drejton; ajo udhëheq veprimtarinë e fëmijëve të saj të vegjël çdo minutë të ditës së tyre dhe natyrshëm ajo drejton fëmininë e tyre duke krijuar çdo çast personalitetin e tyre. Drejtuesja e parë e njerëzimit ka qenë nëna me profesionin e saj të mëmësisë, ajo është një lider që çdo ditë prodhon në fakt bërthamën e karakterit familjar, shoqëror e botëror!

Lidershipi është instikt i lindur i genit njerëzor, pak rëndësi ka seksi apo profesioni, mosha apo kombësia. Tek kërkojmë shërbimin e një kafeje në bar apo të një taksie ne as që na shkon në mendje se edhe kamarieri apo shoferi i taksisë janë në pozicion lideri. Por në fakt ata janë. Le të përfytyrojmë këtë situatë. Nëse kamarieri ka marrë dy porosi në të njëtën kohë dhe njëra është ajo e një grupi vajzash të reja dhe tjetra e një grupi të moshuarish, një kamarier që ka normat e lidershipit etik do i shërbejë së pari grupit të të moshuarve.

Një shofer taksie duket sikur ka detyrë vetëm të drejtojë mirë makinën, të njohë të gjitha rrugët por edhe të flasë pak dhe me etikë . Deri këtu saktë. Por ne gjithmonë harrojmë se një shofer taksie para së gjithash është ai që na sjell apo risjell thjeshtësisht prezantimin e qytetit ku ne sapo kemi zbritur së pari apo që ne e njohim prej vitesh. Ai padashur kthehet në lider tek na rrëfen rrugën më të bukur që ne duhet të vizitojmë si turist të sapo hyrë në qytet, apo një muze apo lulishte të re në qytetin ku ne jetojmë prej vitesh.

Tani le të kthehemi në fillim të rasteve të sjella dhe të mendojmë se çdo të ndodhte nëse shoferi i taksisë do të na sillte rrotull nëpër qytet pa na çuar në kohë në destinacionin e duhur, apo do na referonte të vizitonim një pjesë të qytetit fare pa interes? Apo çdo të ndodhte nëse kamarieri në bar së pari do u shërbente vajzave të reja, do bënte edhe një bisedë të gjatë me to dhe do të shpërfillte shërbimin në kohë të grupit të të moshuarve ? Thjesht kuptojmë se për të njëjtën situatë, të njëtin profesion dhe ndaj të njëjtit grup shoqëror veprime të ndryshme, përcaktojnë akte lidershipi të ndryshme. Në të dyja rastet e kundërta do të kemi ushtrim të lidershipit, diferenca vjen si e ushtrojnë atë.

Kjo na çon në përfundimin se gjithkush ka lindur një lider por jo gjithkush është një lider i mirë; Gjithkush në të njëtën kohë mund të bëhet një lider i mirë kur bën zgjedhje të mira. Zgjedhjet e veprimeve të çdo individi janë rezualtat i karakterit të tij. Lidershipi nga ana tjetër është pjesë e karakterit të njeriut, pasi është karakeri ai që formëson lidershipin personal. Karakteri është ajo çka ne përsërisim çdo ditë. Dhe ajo çka ne përsërisim çdo ditë është më së shumti ajo me të cilën ne jemi në kontakt çdo ditë dhe që bëhet pjesë e jona fare natyrshëm, krejt pa kuptuar dhe në formën më të përsosur të imitimit. Vajza synon të rrisë fëmijën e saj me modelin që ka parë nga nëna, mashkulli e trajton partneren sipas modelit që i jati ka trajtuar të jëmën; kamarieri në bar shërben sipas asaj që ka parë t’i shërbehet ndër vite apo sipas modelit që i është mësuar apo me të cilin ndeshet çdo ditë ; Shoferi i taksisë po ashtu. Të gjithë imitojmë në masivitet çdo gjë rreth asaj me të cilën jemi në kontakt . Kjo është absolute! Çështja ngrihet çfarë modeli na ofrohet, kë zgjedhim të imitojmë, dhe çfarë bëjmë seicili nga ne të përsosim modelin apo modelet dhe më së shumti veten ? Lidershipi i mirë prodhohet kur imitohen modelet e mira, dhe modelet e mira i prodhojnë shoqëritë e shëndosha, ndërkohë që shoqëritë më të shëndosha janë ato që mbështeten tek normat morale dhe shkalla e lartë e edukimit dhe vetëpërsosmërisë të çdo individi.

*Iris Halili ka përfunduar studimet në USA për Master në Lidership si dhe programin e Doktoratës për Lidership dhe Zhvillim Organizatash. Në Shqipëri ka punuar Pedagoge e Letërsisë së Huaj në Departamentin e Letërsisë pranë Fakultetit Histori -Filologji , UT si dhe Shefe Kabineti e Presdentit të Republikës (2002 në 2005). Prej viit 2009 jeton dhe punon në Florida , USA.