Kur shkruaj, më duket sikur më flet dikush tjetër. Unë e shënoj atë që dëgjoj – Fosse – nga asgjëja në hiçgjë –

Laureat i çmimit “Nobel” për letërsi për vitin 2023, dramaturgu, poeti, eseisti dhe romancieri norvegjez Jon Fosse, në krijimtarinë letrare të vet nuk trajtoi “tema të mëdha”. Çmimi prestigjioz iu dha për “dramat inovative dhe prozën, që i japin zë të pathënës”. Rrënjosjen në gjuhën dhe në natyrën e prapatokës norvegjeze të vet, Fosse e ndërlidh me teknikat artistike në gjurmën e modernizmit.
Lidhur me çmimin e sipërthënë, Fosse thotë: “Këtë e shoh si një shpërblim për letërsinë e cila pikësëpari dëshiron të jetë letërsi, pa atribute të tjera”.
* * *
Ylli letrar botëror Fosse, shpesh është përmendur si kandidat i çmimit “Nobel”. Ka lindur në Haugesund të Norvegjisë në vitin 1959. Opusi i madh i tij është shkruar në nynorsk, që është një prej pesë gjuhëve të dikurshme të Skandinavisë perëndimore. Ka shkruar një numër të madh dramash, romane, përmbledhje poezish, ese, libra për fëmijë. Ka bërë edhe përkthime. Pas dramaturgut norvegjez Henrik Ipsen (Henrik Ibsen, 1828-1906), Fosse është dramaturgu norvegjez më i përkthyer dhe më i shfaqur në botë. U bë i njohur edhe me prozën e tij.
Studioi letërsinë krahasuese, sociologjinë dhe filozofinë në Universitetin e Bergenit. Në Universitetin e Hordalandit ligjëroi shkrimin kreativ. Kohë pas kohe punoi si gazetar dhe si kryeredaktor. I takon brezit të shkrimtarëve të cilët në vitet ’80 të shekullit XX sollën në Norvegji postmodernizmin dhe iu kundërvunë haptas traditës sociale-realiste që mbizotëronte në vitet shtatëdhjetë të qindvjeçarit XX. Por, kur është fjala për Fossenë, orientimi i ri nuk është manifestuar në teknikën e të shkruarit me referenca intertekstuale.
* * *
Kah mesi i viteve ’80 të shekullit XX, Jon Fosse shkonte në meshë në kishën katolike në Bjørgin. Pas shumë viteve kaloi në katolicizëm. “Nuk do të mund ta bëja këtë po të mos ishte Meister Eckhart-i dhe mënyra e tij e të qenit edhe katolik edhe mistik”.
Fosse flet për ndikimin e teologut, filozofit dhe mistikut katolik gjerman Majster Ekart (Meister Eckhart, rreth 1260 – rreth 1328) dhe për dimensionin mistik të fesë në kalimin e tij në katolicizëm.
Fosse i thotë New Yorker-it se Kishën katolike e sheh si faktor të vetëm dhe të vërtetë përballë forcave ekonomike të fuqishme që e qeverisin botën sot. “Sa e shoh unë, Kisha është institucioni më i rëndësishëm i teologjisë antikapitaliste. Faktorë të tjerë janë edhe letërsia dhe arti por ato nuk janë aq të fortë sa Kisha”.
* * *
Prej viti 2011 jeton në rezidencën Grotten, në kuadër të Pallatit Mbretëror në qendër të Oslos. Këtë nder të jashtëzakonshëm ia bëri mbreti i Norvegjisë, për kontributin e veçantë që ia ka dhënë Fosse kulturës dhe arit norvegjez. Gjysmë viti jeton në Oslo, ndërsa në kërkim të qetësisë, po aq jeton në një fshat austriak. Në Norvegji, Fosse është institucion kombëtar, klasik bashkëkohor. Shkrimtari norvegjez Karl Ove Knausgaard (Karl Ove Knausgård, 1968- ) e ka quajtur Fossenë “poet i së panjohurës” dhe “shkrimtar evropian më i rëndësishëm”.
Fosse shkruan në gjuhën nynorsk. Kjo është gjuhë e pakicës në Norvegji të cilën norvegjezët e ndërgjegjësuar në pikëpamje kombëtare e ndjejnë qenësisht, ngase gjuha bokmal që edhe sot shpesh përdoret në Norvegji, ua përkujton norvegjezëve kohën e pushtimit danez dhe është tejet e afërt me gjuhën daneze.
E njohur si “norvegjishte e re” të cilën e përdorin jo më shumë se 10 për qind e popullsisë norvegjeze, versioni i kësaj gjuhe i përdorur nga Fosse, është zhvilluar në shekullin XIX dhe është bazuar në dialektet rurale. Kësisoj është bërë alternativë e përdorimit dominues të gjuhës daneze, që ka pasuar pas unionit gati 400-vjeçar me atë vend.
Fosse i cili shkruan në versionin më pak të afirmuar nga dy versionet zyrtare të gjuhës norvegjeze, thotë: “Për mua, shpërblimi paraqet mirënjohje për gjuhën në të cilën shkruaj dhe për lëvizjen që synon promovimin e saj. Për këtë shpërblim, i falënderohem gjuhës”.
* * *
Fosse është pjesëtar i dramës së re evropiane që e karakterizon paraqitja reale e botës, brutaliteti, të qenët i drejtpërdrejtë, të qenët provokues, fabula lineare apo vargu i tregimeve fragmentare. Koha rrallë është e përcaktuar, ndërsa vendi ku zhvillohet ngjarja kryesisht është banesa, një pjesë e shtëpisë, krevati bashkëshortor, spitali etj. Me gjuhën dhe me formën bëhen eksperimentime të shpeshta. Temat fare nuk janë “të mëdha”. Kryesisht bëhet fjalë për frustrime private të individëve në shoqëri, dëshpërimi, të qenët i pafuqishëm, të qenët pasiv.
Vepra e Fossesë mbështetet në një gjuhë të thjeshtë e cila mesazhin e vet e përcjell nëpërmjet ritmit, melodisë dhe qetësisë.
Veprimtaria e tij prek ndjenjat më të thella të njeriut, ankthet, pasigurinë, pyetjet mbi jetën dhe vdekjen. Debitoi në vitin 1983 me romanin “E kuqe, e zezë” (Raudt, svart). Pasojnë romanet, përmbledhjet me poezi, midis të cilave shquhet “Engjëlli me ujë në sy” (Engel med vatn i augene, 1986), esetë dhe librat për fëmijë. Në vitin 1994, në Teatrin Kombëtar në Bergen u shfaq pjesa teatrale e parë e tij “Dhe kurrë s’kemi për t’u ndarë” (Og aldri skal vi skiljast). Pason drama “Emri” (Namnet, 1995), për të cilën u nderua me çmimin “Ibsen”. Vijnë dramat “Ditë vere” (Ein sommars dag, 1999) dhe “Ëndërr vjeshte” (Draum om hausten, 1999).
* * *
Prej vitit 1993 Fosse u fokusua kryesisht në krijimin e dramave. E zhvilloi gjuhën teatrore të vet, sa intensiv aq edhe poetik. Ai konsiderohet si një prej dramaturgëve evropianë më provokues, më të lëvduar dhe më të shfaqur. Botuesi i tij thotë se ai është përkthyer në më shumë se 40 gjuhë, ndërsa dramat e tij janë shfaqur mbi 1.000 herë anekënd botës. Disa drama i janë shfaqur në skenat e teatrove më të njohur të Evropës dhe të botës, përfshi edhe skenat teatrore të Japonisë, të Australisë dhe të Kilit.
Në vitin 2000, iu dha çmimi teatror kryesor nordik, ndera për romanin “Melankolia” (Melancholia, 1995/1996) – çmimi “Melsom”. Për punën letrare të ardhshme, shteti i Norvegjisë i akordoi bursë të përjetshme.
Ka shkruar mbi dyzet drama. Shumë drama i janë përkthyer në pesëdhjetë gjuhë. Konsiderohet si një prej dramaturgëve bashkëkohorë më të mëdhenj dhe më të shfaqur në botë. Romanet e tij janë përkthyer në mbi njëzet gjuhë të botës. Sidomos janë lexuar dhe lexohen romanet “Mëngjesi dhe mbrëmja”, “Melankolia 1”, “Melankolia 2” dhe “Septologjia”.
“Magnum opus” i tij në lëmin e prozës është cikli i romaneve “Septologjia” që e përfundoi në vitin 2021, e që konsiderohet vepra letrare më e rëndësishme e tij.
* * *
Në romanin “Mëngjesi dhe mbrëmja” gruaja e peshkatarit Olai – Marta është në çastet e lindjes së fëmijës. Për peshkatarin, kjo është një ngjarje e madhe. Ata kanë një vajzë – Magdën. Lindja është e vështirë. Pranë Martës ndodhet mamia e moshuar Ana. “Po qe se lind djalë, do t’ia vë emrin e tim ati, Johanes. Kur të rritet, edhe ky do të bëhet peshkatar si unë” – thotë Olai dhe bërtet me zë: “Foshnja do të vijë në këtë botë të ftohtë, aty do të jetë vetë, i ndarë nga Marta, i ndarë nga të gjithë, gjithmonë do të jetë vetë. Kur të kalojë e gjitha, kur të vijë koha, do të rrënohet dhe do të shkojë atje nga ka ardhur, nga asgjëja do të shkojë në hiçgjë. E tillë është rrjedha e jetës…”
“Mëngjesi dhe mbrëmja” është roman që, duke hyrë në thelbin e lindjes dhe të vdekjes, i lidh dy pikat e jetës së njeriut. Në mes ndodhet jeta që duket se gjithmonë është e njëjtë, por gjithmonë edhe ndryshe. Roman madhështor për ëndrrën kur jeta kishte kuptim.
Të shkruarit e ka çuar Fossenë në alkoolizëm por edhe e ka nxjerrë prej tij, për ta afruar me Zotin. “Kur shkruaj, më duket sikur më flet dikush tjetër. Unë e shënoj atë që dëgjoj”.
Vitet e fundit Fosse shkruan vetëm pjesë teatrore të cilat sot janë pjesë përbërëse e repertorëve të metropoleve teatrore të Evropës.
* * *
Herë-herë e kanë krahasuar me romancierin dhe dramaturgun irlandez, kryesisht të shprehjes franceze Semjuel Bekit (Samuel Becket, 1906-1989). Në mesin e njëqind gjenive më të mëdhenj të gjallë, gazeta Daily Telegraph e ka renditur Fossenë në vendin e 83-të, ndërsa gazeta Le Monde i Parisit e ka quajtur “Becketti i shekullit XXI”.
“Jon Fosse është poet i së panjohurës. Mbase kështu më së lehti mund të sqarohet suksesi i madh i tij. Ai na jep neve diçka që na mungon” – Den internasjonale Ibsenprisen / The International Ibsen Award.
* * *
Pretendues seriozë të sivjetshëm për ta marrë çmimin “Nobel” për letërsi, midis tjerëve kanë qenë edhe shkrimtarja avangarde kineze Kan Sue (Can Xue, 1953- ); shkrimtari bashkëkohor japonez Haruki Murakami (1949- ); prozatorja, poetja dhe kritikja kanadeze Margaret Atvud (Margaret Atwood, 1939- ); prozatori anglez me prejardhje indiane, i cili rrjedh nga një familje myslimane e Indisë në të cilën flitet gjuha urde dhe angleze, Salman Rushdi (Salman Rushdie, 1947- ); shkrimtari australian Gerald Murnane (1939- ), të cilin The New York Times e ka quajtur dikur “shkrimtari më i madh i gjallë në gjuhën angleze për të cilën shumë njerëz kurrë s’kanë dëgjuar”. Si laureat i mundshëm është përmendur edhe shkrimtarja ruse, kritike e hapur e Kremlit – Ludmilla Ullicka (Lyudmila Evgenyevna Ulitskaya, 1943- ), e njohur për romanet epike të saj.
* * *
Veprat: Romanet më të njohura: “Melankolia I” (1995); “Melankolia II” (1996); “Mëngjesi dhe mbrëmja” (2000); “Ky është Alesi” (2004); “E kuqe, e zezë” (Raudt, svart); “Vigjilenca” (2007) etj. Romani “Septologjia” (2021) është vepra më e rëndësishme e tij. Përbëhet prej tre vëllimeve dhe është i ndarë në shtatë pjesë.
Dramat më të njohura: “Emri” (Namnet, 1995); “Fëmija” (1996); “Nëna dhe fëmija” (1997); “Biri” (1997); “Njeriu me kitarë” (1999); “Ëndërr vere” (Ein sommars dag, 1999); “Vizitorët” (2000); “Dimri” (2000); “Pasdite” (2000); “Vasha në sofë” (2002); “Vdekja e qenit” (2004); “Ëndrra” (2005); “Hijet” (2006); “Unë jam erë”; “Dhe kurrë s’kemi për t’u ndarë” (Og aldri skal vi skiljast); “Ëndërr vjeshte” (Draum om hausten, 1999).
Përmbledhjet me poezi, midis të cilave shquhet “Engjëlli me ujë në sy” (Engel med vatn i augene, 1986),

Xhelal Zejneli

photo by: https://www.vg.no

– Në Rumani romani i Visar Zhitit –

“Të nderuar lexues dhe kolegë shkrimtarë, deputet, president i Legës së shqiptarëve të Rumanisë, drejtor i kulturës, gazetarë, miq, të rinj të shumtë, jam i gëzuar që sot mora ndër duar romanin tim të ri në gjuhën rumune ‘Dashuria dhe njeriu me flatra’, sapo doli…”.

Kështu iu drejtua Visar Zhiti të ftuarve në hollin e madh në Teatrin Kombëtar “Marin Sorescu” në Craiova.

Nga paretet e mëdha prej xhami të sallës së mbushur plot vërshonte drita e fillimit të pasdites. Kamerat e televizionit vendas nisën të xhironin. Që në fillim intervista…

Takimin e bukur dhe emocional, aq shumë të rëndësishëm, – kështu u cilësua, – e çeli z. Radu Săvulescu, Kryetari i Lidhjes së Shqiptarëve të Rumanisë, studiues dhe përkthyes. Ai u uroi mirëseardhjen shkrimtarit Visar Zhiti me bashkëshorten e tij dhe gjithë të pranishmëve dhe theksoi se Veprimtaria ishte e organizuar nga ALAR në bashkëpunim me Teatrin Kombëtar “Marin Sorescu” dhe me Lidhjen e Shkrimtarëve të Rumanisë, dega Craiova dhe ftoi deputetin Bogdan-Alin Stoica të përshëndeste. Deputeti ndër të tjera nxori në pah marrëdhëniet e shkëlqyera mes popullit rumun dhe atij shqiptar.

Dhe e morën fjalën shkrimtarët, kritikët e artit.

Sekretari letrar i Teatrit, Nicolae Coande, theksoi se romani i Zhitit ka shumë dramacitet, fund tragjik, por s’është pesimist, është jetë, ku gjejmë dhe veten, e denjë për çdo skenë, ndërsa prozator dhe poeti Constantin Pădureanu tha se romani të rrëmben, ka çështje me rëndësi, që janë dhe tonat, është i një niveli të lartë europian. Studiuesi dhe eseisti Luan Topciu e shikonte romanin si një himn dashurisë dhe dinjitetit njerëzor, që humbjet nuk e pakësojnë, por e lartësojnë.

Ata lavdëruan përkthimin poetik të romanit nga profesoreshë Catalina Franco, kryer nga italishtja.

Aktori i teatrit Angel Rababoc interpretoi një recital nga romani dhe poezi të autorit të ftuar.

Duartrokitje të shumta.

Shkrimtari Visar Zhiti në fjalën e tij falenderuese ndër të tjera kujtoi dhe takimet me poetin dhe dramaturgun nga Craiova, Marin Sorescu, personalitet i shquar në letrat dhe kulturën europiane, emrin e të cilit mban dhe teatri, dhe mua m’u duk, – tha Zhiti dhe përkthente Renata Topciu-Melonashi, – se ishim mbledhur të gjithë brenda në krahërorin e tij. Në vazhdim ai çmoj shumë këtë rilindje të re të shqiptarëve të Rumanisë, botimet dinjitoze të ALAR-it, që tashmë përbëjnë dhe histori kulture të lartë…

Dhe në fund autografet. Lexuesi u vu në radhë vërtet të gjata. Ata i shtrëngonin dorën shkrimtarit, dorën që shkruan, që jetën e bën libër dhe libri bëhet jetë… Sa të gëzojnë radhët për librin, sidomos neve që vijmë nga radhët e vështira për bukën dhe ushqimet në diktaturat e varfërisë. Po Visar Zhiti që vjen dhe nga radhët e të burgusurve për lirinë dhe ëndrrën. Nga i dënuar për poezitë e tij në radhën për autografe në një qytet Europian. Nga ferri në parajsën e dashurisë njerëzore.

U futa dhe unë në radhë, desha të ndjej si një lexuese këtë ngazëllim.

Eda Agaj Zhiti

Rafaela Prifti/

STOCKHOLM – Akademia Mbretërore Suedeze e Shkencave po shpall fituesit e çmimit Nobel duke filluar ditën e parë më 2 tetor me kategorinë Fiziologji/ Mjekësi dhe me radhë në Fizik, Kimi, Letërsi, Paqe dhe Shkencat Ekonomike. Ashtu siç ishte lajmëruar, njoftimet jepen gjatë javës së parë të muajit tetor, respektivisht nga data 2 deri në 9 tetor. Deri tani fituesit janë:

– Nobelistet në mjekësi janë dy shkencëtare Katalin Karikó dhe Drew Weissman, hulumtimet e të cil çuan në zbulimin e vaksinës së mRNA Covid-19. Shpallja e emrave të nobelistes Katalin Karikó ngjalli reagim tek disa grupe meqë Universiteti i Pensilvanisë ku ajo ishte e angazhuar me hulumtime e shkarkoi atë në vitin 1995. Njoftimi për shtyp nga Universiteti nuk e përmendte këtë fakt.

– Tre shkencëtarë Pierre Agostini, Ferenc Krausz dhe Anne L’Huillier janë fituesit e çmimit Nobel të vitit 2023 në fizik. Ata kanë zhvilluar medoda eksperimentale që japin pulsime drite të shkallës një miliard të një miliardit të sekondës për të parë studimin e elektroneve në materie.” Zbulimi do të bëjë të mundur hartimin e një atlasi të detajuar molekular me aplikime apo zbatime jetësore me shumë rëndësi.

– Moungi Bawendi, Louis Brus dhe Aleksey Ekimov janë laureatët e këtij viti në kimi. Ata kanë zbuluar dhe zhvilluar pika kuantike të cilat janë në gjendje të shfaqin fragmente të ndryshimeve në brendësi të atomit, që potencialisht çojnë në ecjen përpara në nanoteknologji dhe hetime më të hershme të sëmundjeve në mjekësi si edhe do të ndihmojë kirurgët të shohin brenda vazave të gjakut të tumoreve. Zbulimi i ‘sekreteve’ të sjelljes brenda atomit mendohej se ishte i pamundur të ndiqej deri tani. “Aftësia për të gjeneruar pulse drite ka hapur derën në një shkallë mikroskopike që çon drejt botës së elektroneve,” tha Eva Olsson, anëtare e jurisë përzgjedhëse e Çmimit Nobel. “

– Sot shkrimtari norvegjez Jon Fosse u shpall Nobelisti i vitit 2023 për Letërsinë. Vepra e tij masive përfshin një sërë zhanresh ku përfshihen një mori me drama, romane, koleksione me poezi, ese, libra për fëmijë dhe përkthime. “Ai është një nga dramaturgët më në zë në botë dhe prozator me shumë influencë,” thuhet në njoftimin e Akademisë Suedeze. Sipas Booker Prize, dramat e tij janë vënë në skenë mbi një mijë herë në mbarë botën dhe në 50 gjuhë të ndryshme. Opusi më i madh letrar i Fosse është Septologjia botuar në tri vëllime Emri Tjetër, Unë jam një Tjetër dhe Një emër i Ri botuar nga 2019-2021. Fosse është quajtur mjeshtër i teatrit bashkëkohor dhe është përshkruar nga Le Monde si “Beketi i shekullit 21”.

Nesër do njoftohet çmimi Nobel për Paqe dhe ditën e hënë shpallet emri apo emrat e nobelistëve të fushës ekonomike.

Akademia Mbretërore Suedeze e Shkencave është organizatë e pavarur e krijuar në vitin 1739. Synimi i Akademisë është nxitja e përparimeve në shkencë dhe thellimi i ndikimit të saj në shoqëri.

Kasëm Trebeshina, kushtrimi i zëshëm i disidencës, komunisti idealist që sfidoi si pakkush diktaturën.

Kasem Trebeshina, ai që guxoi të këshillonte Enver Hoxhën se “Duhet hequr dorë nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë”. Kurajoja për të besuar te idealet e tij komuniste do t’i kushtonte intelektualit dhe shkrimtarit, 17 vite heqje lirie dhe saora përballjen me mizorinë e ferrit komunist.

Pikërisht sot 70 vite më parë, më 5 tetor 1953, në një akt të radhë të disidencës së hapur në jetën intelektuale në Shqipëri, shkrimtari Kasem Trebeshina, një ish-komunist i përkushtuar, i larguar nga radhët e partisë, i dërgon Enver Hoxhës një Promemorie, duke i kujtuar se politikat e tij kulturore po e çonin vendin drejt shkatërrimit. Duket se Përkujtesa e zemëroi Hoxhën dhe shkrimtari disident u dënua me 17 vjet burgim politik dhe u zhduk nga skena e jetës letrare, për të dalë përsëri pas vitit 1990, me shembjen e diktaturës. Kasëm Trebeshina lindi më 8 gusht 1926 në Berat. Filloi studimet në Shkollën Normale të Elbasanit, por i ndërpreu ato më 1942, kur u aktivizua në Luftën Nacionalçlirimtare. Në vitet 1950′ Trebeshina la përgjysmë edhe studimet e larta në Institutin “Ostrovski” të Leningradit dhe iu kushtua tërësisht krijimtarisë letrare. Prozator, dramaturg e poet, Kasëm Trebeshina e kundërshtoi që në fillim metodën e realizmit socialist në kulturë, letersi e art dhe filloi të shkruajë ndryshe nga ato që botoheshin asaj kohe. Prekja e temave tabu lidhen me talentin e shkrimtarit që shkruan si i thotë shpirti pa pyetur për pasojat, thoshte ai. Sipas kritikës, vepra e Trebeshinës qëndron ndërmjet traditës kuteliane dhe surealizmit.

Ja se çfarë shkruan Trebeshina në promemorien, drejtuar Enver Hoxhës:

“…Le të hedhim një vështrim të kujdesshëm në përmbajtjen e letërsisë së realizmit socialist, bile më të mirës. Një inxhinier i mirë, një inxhinier i keq, një i reformuar! Herojtë e kohës janë gjithmonë

komunistë. Ata shfaqen në faqet e librave dhe skenat e teatrove thjesht për të recituar monologje heroike!

Le ta hedhim vështrimin mbrapa në histori dhe të shohim si ishin gjërat në kohën e Luigjit XIV. Çdo gjë ishte qartësisht e ndarë. Mbretërit dhe princat i kishin ngulitë rolet e tyre në veprat më të mira. Ata shfaqeshin vetëm në tragjedi, ndërsa populli i thjeshtë, çdokush që ishte më poshtë se mbretërit dhe princat, e kishte vendin në komedi. Ata ishin objekt argëtimi, talljeje dhe fyerjeje të çdo lloji. A do ta pranojmë ne që një gjë e tillë të ndodhë në shekullin e njëzet dhe në një shoqëri që mëton të jetë socialiste?

Nga më sipër, është e qartë se realizmi socialist është i lidhur drejtpërdrejt me idetë e absolutizmit francez, si në teori, ashtu edhe në praktikë…

Lidhja e Shkrimtarëve vetë është e ndërtuar si një urdhër murgjësh mesjetarë. Në krye t’urdhërit është Mjeshtri i Madh dhe çdokush është i detyruar ta dëgjojë gjithë veshë për sa kohë që kryen

funksionin e Mjeshtrit të Madh. A s’e kuptoni se shpërndarja e ‘funksioneve’ dhe ‘privilegjeve’ në këtë mënyrë është mesjetare?

Le t’i shqyrtojmë veprimet tuaja në pak vitet e shkuara. Ju vendosët në Komitetin Qendror që Kolë Jakova duhej t’ishte shkrimtar i madh dhe secili poshtë jush e miratoi vendimin tuaj. Kritikët e shpallën Halili dhe Hajria vepër të madhe arti! Mandej ju ra në sy Dhimitër S. Shuteriqi, që e bëtë kryetar të Lidhjes së Shkrimtarëve, e kështu me radhë.

Por le ta tejkalojmë këtë pikë. Shkrimtarët janë qytetarë me të njëjtat të drejta si çdokush tjetër dhe nuk është e drejtë t’i nënshtrosh ndaj një censure të tillë shtërnguese dhe të paligjshme. Nëse për ndonjë arsye ju këmbëngulni se duhet pasë censurë, atëherë le ’institucionalizohet dhe secili t’i nënshtrohet funksionit të saj. Atëherë do ta dimë se ku duhet të japim llogari dhe nuk do të na duhet të shqetësohemi nga zyrtarë të pazot partiakë që vijnë dhe i mbivendosin mendimet e tyre të padëshiruara… Ju s’duhet ta trajtoni Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë sikur t’ishte thjesht një zgjatim i zinxhirit t’organizatave të themeluara nga Partia e Punës e Shqipërisë. Lidhja e Shkrimtarëve është një organizatë individësh të lirë dhe jo pjesë e një shoqërie feudale në të cilën të drejtat dhe detyrimet feudale bëjnë ligjin.

Sa i përket të drejtave dhe detyrimeve, do të doja t’ju jepja një shembull të diçkaje që nuk duhet të ketë vend në shoqërinë tonë. Dihet mirë se romani im ‘Rinia e kohës sonë’ u shkrua më 1948, dhe që një roman tjetër, ‘Mbarimi i një mbretërie’ u shkrua më 1951. Nuk duhet harruar as që romani ‘Harbutët’ i Sterjo Spasses u shkrua më 1946! Atëherë, pse e tërhoqi kaq shumë vëmendjen Partia dhe i ndaloi këto vepra të hershme dhe i dha Dhimitër S. Shutëriqit kohë më 1952 për të shkruar romanin e tij të pavlerë ‘Çlirimtarët’? Pse e botoi Partia këtë roman me një zhurmë kaq shurdhuese?

Pse mobilizoi ajo krejt kalorësit e saj feudalë të kriticizmit për ta shpallë atë si romani i parë në gjuhën shqipe? Dhe jo vetëm romani i parë, por një roman i madh i letërsisë shqiptare, megjithëse dihet mirë që romanet në gjuhën shqipe u shkruan në këtë vend shumë më herët! A është me dinjitet për një parti të tërë dhe zyrtarët e saj të lartë të përfshihen në veprimtari të tilla?

Historia ka ligjet e veta të pashkruara dhe s’ia ka dhënë ndokujt të drejtën të bëjë çfarë të dojë me artin.

Madje as Luigji XIV s’e kishte një të drejtë të tillë. Veprimtaritë me themel në një ngrehinë feudale nuk kanë vend në shoqërinë tonë dhe duhet t’u jepen fund. Ju duhet t’i varrosni Epokat e Errëta dhe të

ktheheni në Shekullin e Njëzet n’emër t’idealeve për të cilat u bë një luftë e madhe dhe u sakrifikuan gjëra të shenjta…

Unë besoj që shkatërrimi më i madh që do të ndodhë, do të jetë në jetën intelektuale shqiptare.

Njerëzit do të humbin besimin te shteti e drejtimi i tij dhe do të mbyllen në vetvete. Dhe me qëllim të mbajtjes së tyre nën kontroll, do të lindë nevoja të krijohet një polici shtetërore e egër. Ky do të jetë vetëm fillimi.

Ju duhet ta braktisni rrugën e Luigjit XIV të Versajës sa më shpejt e mundur dhe të ndaloni t’i shtypni mendimet, bile edhe brenda rradhëve të Partisë. Nuk është çështja e fëmijëve të vobegët rrugëve; është ajo e shtypjes së mendimeve që po bëhet e rregullt dhe që, në fund, do t’i japë rrugë lindjes së një monarkie të re. Nëse gjërat shkojnë aq larg, do të ketë varfëri të tmerrshme dhe vetëm mbretërimi i terrorit të pashembullt do t’ju mundësojë të rrini në pushtet. Një regjim i tillë do të jetë bile më i rrezikshëm për vetveten.

Shuarja dhe tërheqja e mbështetjes popullore do t’i tronditë radhët e udhëheqjes, gjithashtu, që dalëngadalë do të shndërrohet në një kastë të mbyllur si një monarki që s’i kupton realitetet historike të shekullit të njëzet. Në fund të procesit historik do të detyroheni të vrisni njëri­tjetrin dhe njerëzit do njollosen me gjak. Unë besoj se ende ka mjaft kohë për të shmangë një gjëmë të tillë dhe për këtë kuturisa t’ju dërgoj këtë përkujtesë, shkruar me kaq ngut…”

Nga Keze Kozeta Zylo/

Letër e Editorit të Diellit Prof. Petër Priftit dërguar z. Eduard M. Dilo

Prof. Petër Prifti është një ndër figurat më të njohura të Diasporës shqiptare në Amerikë, është shkrimtari, Editori i Diellit, studjuesi dhe bashkëpunëtori i imzot Fan Nolit, që i kanë dhënë aq shumë Kombit shqiptar.

Është krenari dhe kënaqësi të lexosh komunikimin e tij midis Eduard M. Dilos, pinjollit të Babait të Gramatikës së Gjuhës Shqipe, Ilia Dilo Sheperit.

Ndërsa Prof. Peter Prifti shkruan se e kishte lexuar qysh në vitet 70-të të shekullit të kaluar këtë kryevepër, të shkencëtarit Ilia Dilo Sheperi dhuruar nga i biri i tij Dr. Jani Dilo i cili jetonte në Amerikë dhe i dënuar nga diktura, gjeneratës sime i ishte mohuar ta lexonte dhe ta kishte në bibliotekë…  Prof. Prifti pohon se është një vepër me vlera të rralla gjuhësore.  Shkencëtari dhe dijetari erudit që ushqeu mijëra nxënës me kajmakun e qumështit të Alfabetit Shqip dhe u bë fjalë e epërme e gjuhës së bukur shqipe si për ironi të fatit u perseketua tmerrësisht së bashku me familjen e tij të shtrenjtë nga regjimi diktatorial komunist.

Z.Eduard M. Dilo na e dhuroi si shenjë nderimi për fillimin e vitit akademik 2023-2024 të Shkollave Shqipe “Alba Life” në gjithë Nju Jorkun dhe në Online. Shtoj këtu se z. Dilo është  një mbështetës dhe kontribues i vyer për Shkollat Shqipe, trashëgimi dhe betim i familjes së tij.

Këto komunikime midis personaliteteve të larta të kulturës në Diasporë u krijuan vetëm pas rënies së diktaturës.  Më parë ishin ëndrra që flinin në sirtar.

Ilia Dilo Sheperi, Nderi i Kombit është dijetari erudit që u bë fjalë e epërme e Gjuhës Shqipe.  Shkollat “Alba Life” nderojne dhe respektojne keto figura kombetare duke I kujtuar me studimet apo me fjalimet e tyre aq frymezuese si psh një fragment nga fjalimi i famshëm i Ilia Dilo Sheperit, më 28 Nëntor, 1920: “Shqipëria divine, dheu klasik i trimërisë, kremton sot një nga më të shënjtat ditë të historisë së saj kombëtare:  Ditën e Rilindjes së pagëzimit në jetën e re të Lirisë!  Ditën e vënies mbi krye të kurorës së Independencës”!

Ai denoncoi patrikanën greke dhe të Stambollit të cilët e kishin dënuar me vdekje duke iu thënë:  “Edhe po të më vrisni, edhe po të më therrni, në fytin tim do të lexoni Alfabetin Shqip”.

Faleminderit dhe mirënjohje për ju Eduard M. Dilo!

2 Tetor, 2023

New York