Prof.as.dr. Evalda Manovi Paci/

Më datën 15 shtator 2023, pranë Bibliotekës së Institutit të Arkeologjisë (ASA) u mbajt veprimtaria studimore mbi përkthimtarinë dhe qasje hermeneutike në procesin e përkthimit. Në këtë veprimtari të organizuar nga Departamenti i Studimeve Letrare (Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë) u mbajtën dy ligjërata që kishin pikënisje pikërisht qasjen hermeneutike dhe një sërë problematikash që lidhen si me përballjen e përkthyesit me sfida jo të pakëta në proceset e përkthimit, ashtu dhe me raste më të veçanta që shpien në reflektime mbi njohjen e duhur të konteksteve të caktuara në këto të fundit.

E ftuar nderi e Departamentit të Studimeve Letrare ishte Dr.Zuzana Finger, që mbajti ligjëratën me titull “Roli i hermeneutikës në transformimin e përkthimit letrar”, duke sjellë për të pranishmit një sërë shembujsh mbi aspekte të shndërrimeve të mundshme sintagmatike në procesin e përkthimit letrar. Njohëse e mirë e gjuhës shqipe dhe e letërsisë bashkëkohore shqipe, me një formim kompleks në të cilin spikat njohja e thelluar e disa gjuhëve të huaja, Dr.Finger kishte përzgjedhur tekste të veçanta, të cilat u interpretuan prej saj në disa vështrime, duke pasur parasysh konotacionet përkatëse në gjuhën burimore dhe në atë të përkthimit.

Trajtesa interesante e dr.Zuzana Finger u pasua nga ligjërata me titull “Empatia hermeneutike në procesin e përkthimit”, mbajtur nga kolegu Arian Leka, si një trajtesë me objekt çështje të së njëjtës qasje (hermeneutike), me vëmendje të orientuar nga receptimi i traditave të caktuara letrare, përfshirë dhe letërsinë antike, frymëzuese në disa lamije të lëvrimit letrar dhe artistik.

Falënderoj përzemërsisht dhe me shumë mirënjohje kolegët e pranishëm në këtë veprimtari, të cilët pasuruan së tepërmi ecurinë e saj me praninë e çmuar dhe me diskutime që duke qenë në të njëjtën linjë me tematikën qendrore të sipërcituar, ofruan dhe përvoja konkrete të tyre në procese të përkthimit apo interpretimeve përkatëse.

Tomë Mrijaj, New York*/

Kur autori Klajd Kapinova, më dërgoi dorëshkrimin e ri: “Amerika në pasqyrë” dhe pasi u njoha me të, mendova se një libër i tillë është i domosdoshëm për lexuesit shqiptarë kudo që ndodhen. 

Në realitet, pasqyrat kanë lidhje jetike me zhvillimin tonë dhe ndjenjën e vetvetes. Shumë prej tyre (njerëzve) ka të ngjarë të kalojnë gjithë jetën e tyre, pa parë kurrë reflektimet e tyre historike.

Në shoqërinë perëndimore dhe më gjerë, pra, njerëzit, që duken shumë shpesh në pasqyrë konsiderohen përgjithësisht të kotë ose krenarë. E njëjta gjë ndodh edhe me politikat negative apo pozitive të qeverive, të cilat në shumë raste nuk e shikojnë vetën në pasqyrë, pra historinë e tyre ndër shekuj, për të parë dhe bërë bilancin pozitiv dhe negative të evolucionit të tyre në shumë drejtime.

Dihet, se shqiptaro-amerikanët e kanë prejardhjen e tyre nga territoret me një popullsi etnike shqiptare në Ballkan, atje ku ata kanë lindur dhe rritur. 

Qysh nga koha kur vendosen emigrantët e parë këtu (Wayne County – MI,  Pennsylvania, Boston – Mass.) dhe u zhvendosen për vende pune dhe banimi me të mira, në pjesë apo territore të tjera të shtetit apo sërisht shtetëve e qytetëve të tjera të SHBA-së, informacioni apo hulumtimet për historinë e tyre ka qenë i pakët dhe shpesh edhe jo i saktë. 

Kështu sipas hulumtimeve të autorit Klajd Kapinova në librin e tij të ri, mësojmë se nuk është realisht Kol Kristofori, shqiptari i parë që shkel në tokën amerikane, por ai është i treti: “Shtetasi i parë shqiptar kalimtar, që u vendos si emigrant në Amerikë në vitin 1876, ishte nga Korça, emri i të cilit nuk dihet, i cili më pas, për arsye të panjohura ndërroi destinacion (vendbanim dhe shtetësi), duke shkuar në shtetin spanishtfolës të Argjentinës, në Amerikën e Jugut. 

Shqiptari i dytë, që shkeli tokën e bekuar të Amerikës, në nëntor të vitit 1877, ishte kleriku katolik, personaliteti i shquar i botës shqiptare Abati i Mirditës imzot Prend Doçi, i cili nuk erdhi këtu si emigrant ekonomik apo politik. 

Ai kishte ardhur si misionar-prift katolik. Në vitin 1877, ai u dergua (transferua) si misionar shpirtëror katolik përtej Oqeanit Atlantik, falë ndërhyrjes direkte të Profesorit të shquar të Teologjisë dhe Filozofisë, (pranë Propagandës Fide) Eminenca e Tij Cardinal Giovanni Simeoni. 

Ai e kishte mik meshtarin dhe abatin shqiptar, të cilin për t’a fshehur nga kërcënimet e vazhdueshme të Perandorisë Otomane, u dërgua menjëherë në Bregun Perëndimor të Amerikës, në ishullin kanadez Newfoundland, në territorin ameirkan ose më saktë në Qarkun Wayne (Wayne County (Warren-Dearborn), Detroit, Michigan, US), i cili asokohe dhe sot është qarku me besimtarë katolik më i populluar në shtetin amerikan të Miçiganit, Pensilvania (Pennsylvania) dhe territory kanadez New Brunswick (Nouveau-Brunswick), ku shërbeu si misionar për katër vjet, deri në vitin 1881. Prelati ynë jetoi edhe në Kanada, duke qenë asokohe shqiptari i parë, që shkeli këtë territor si misionar katolik.

Shqiptari i tretë, që shkeli këtu ishte Kolë (Nikolas) Kristofori nga fshati Katund i Korçës, i cili arriti këtu në vitin 1878. Për Kolën, fatkeqsisht nuk ka shumë informacion, se kur lindi dhe ndërroi jetë, ku banoi dhe cilat ishin punët, që ai bënte, për të mbijetuar në dheun e huaj deri sa bëhet pop ose prift ortodoks. Ai është emigranti i parë shqiptarë, që është regjistruar dhe i njihen gjeneralitetet, sipas dokumentëve asokohe të zyrës së emigracionit amerikanë… 

… Sipas një broshure të vogët me disa faqe (libërth), me autor shqiptaro-amerikanin Konstandin Demo (me parathënie nga peshkopi orthodoks imzot Fan Stlian Noli (1882-1965) dhe përkthyer në anglisht nga prof. Peter Prifti (1924-2010), shohim se ai jep aty disa të dhëna interesante mbi historikun e emigracionit shqiptar në Amerikë.

Ai pasi pershkruan organizmin dhe programin e komunistëve amerikanë, rrëfen se: “Në vitin 1956, mbështetja për pushtimin sovjetik të Hungarisë dhe zbulimi i krimeve të Jozef Stalinit në fjalimin e fshehtë të Nikita Hrushovit, në Kongresin e 20-të të Partisë Sovjetike, çoi në dezertime masive nga CPUSA.”

Edhe pse komunistët mbajtën poste drejtuese në disa organizata kundër Luftës së Vietnamit, gjatë viteve 1960-1970, ata ushtruan pak ndikim në lëvizjen punëtore të SHBA-së. 

Kundërshtimi i saj ndaj Planit Marshall dhe Doktrinës Truman dështoi të fitonte tërheqje dhe kandidati i tij i miratuar Henry A. Wallace i Partisë Progresive nuk performoi keq në zgjedhjet presidenciale të vitit 1948.

Në të vërtetë, jeta na ka treguar se ide të tilla, me garniturë të pasur dhe të shumëllojshme boshe marksiste dhe anarkiste, fshehin shpesh herë synime ideologjikë primitive karakteristikë origjinale për sistemet komuniste, të cilat shpesh herë shoqërohen me aksione të dendura kriminale (sikurse ndodhi në verën e vitit 2020, kur ato dogjën SHBA-në), mbasi drejtuesit e institucioneve fatkeqsisht duan me çdo kusht vetëm ruajtjen dhe sundimin e fuqishëm të kolltukut të rehatshëm të pushtetit të përhershëm…

Historia e Amerikës, fillon me migrimin e njerëzve në këto zona nga kontinenti i largët i Azisë, gjatë kulmit të epokës akullnajaore. Këto grupe, përgjithësisht besohet se kanë qenë të izoluar nga njerëzit e Botës së Vjetër deri në ardhjen e evropianëve në shekullin X nga Islanda e udhëhequr nga Leif Erikson, dhe më pas në vitin 1492 me udhëtimet e famshme zbuluese të lundërtarit epokal italo-spanjol Kristofor Kolombi (Christopher Columbus).

Paraardhësit e popujve indigjenë të sotëm amerikanë, ishin paleo-indianët. Mësohet, se ata ishin gjuetarë-mbledhës, që asokohe migruan në drejtim të Amerikës së Veriut. Popujt e vegjël për mbijetesë, ndoqën megafaunën si bizonët, mamuthët (tani i zhdukur) dhe karibut, etj. 

Sipas historianëve të lashtësisë, mendohet se grupe njerëzish mund të kenë udhëtuar gjithashtu në drejtim të Amerikës së Veriut, përgjatë bregut verior të Oqeanit Paqësor.

Libri në fjalë, shpaloset fuqishëm si një panoramë e disa temave aktuale të rëndësishme të historisë së SHBA-së, të cilat autori falë hulumtive disa vjeçare dhe njohurive të reja bashkohore të zhvillimeve politike këtu, duke e gërshetuar pendën me përvojën e vet si gazetar dhe studiues i komunitetit shqiptaro-amerikanë, ka trajtuar me shumë përkushtim dhe kujdes lidhjet e ngjarjeve të së shkruarës me ditët tona. 

Pas udhëtimeve të Kristofor Kolombit në vitin e famshëm 1492, ekspeditat koloniale spanjolle dhe më vonë portugeze, angleze, franceze dhe holandeze arritën në Botën e Re, duke pushtuar dhe vendosur tokat e zbuluara në rrugën e ndryshimit, gjë që çoi shekull mbas shekulli në një transformim të shpejtë të peizazhit kulturorë dhe fizik në Amerikë. 

Nga historia mësojmë, se Mbretëria e Spanjës, kolonizoi pjesën më të madhe të Amerikës së sotme Jugperëndimore, Floridën e portokalleve dhe Karaibet ekzotike deri në skajin jugor të Amerikës së Jugut, kurse Portugalia, u vendos në atë që është kryesisht Brazili i sotëm, ndërsa Anglia (si zotëruese e deteve dhe e 92% e kolonive të botës), asokohe krijoi koloni në bregun lindor amerikan, si dhe në bregdetin e Paqësorit të Veriut dhe në pjesën e Kanadasë. 

Nga ana e tjetër, sërisht Franca egoiste u vendos me forcën e armëve si koloni në Quebec dhe pjesë të tjera të Kanadasë Lindore dhe gjithashtu pretendoi një zonë në atë që sot quhet si pjesa Qendrore e Shteteve të Bashkuara, ndërsa shteti tjetër kolonizator europian Holanda e tulipanëve, u vendos në New Netherland (qendra administrative New Amsterdam, sot njihet si New York), disa ishuj të Karaibeve (Amerika Qendrore) dhe pjesën tjetër të Amerikës së Jugut dhe Veriore.

Si epilog, si akt i fundit, kolonizimi total evropian i Amerikës, nga ana e tjetër çoi në rrafshim total në fillim të kulturave etnike vendase të grupeve të ndryshme të indianëve amerikanë (Native America) dhe me pas shekull mbas shekulli e brez pas brezi filloj ringritjen e re të kulturave, qytetërimeve dhe përfundimisht nisi krijimi nga e para të shteteve të reja, të cilat rezultuan dora-dorës nga shkrirja e traditave, popujve dhe institucioneve miks: vendase amerikane, evropiane dhe afrikane.

Transformimi apo evoluimi i shpejtë i larushisë së kulturave të shumëllojshme amerikane, përmes kolonizimit, është i shfaqur me gjurmët e saj të dukshme si në arkitekturë, fe, gastronomi, veshje, arte dhe veçanërisht në gjuhë, ku më të përhapurit dhe më të përfolur sot janë gjuhët e tilla si: spanjishtja, anglishtja dhe portugalishtja.

Periudha koloniale katastrofike për popujt fatkeq të pushtuar, zgjati afërsisht tre shekuj (shekulli XVI-XIX), kur Brazili dhe kombet më të mëdha amerikano-hispanike shpallën pavarësinë nga kolonizatorët europianë. 

Edhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës, fituan pavarësinë nga Britania e Madhe shumë më herët, në vitin 1776, ndërsa shteti fqinj verior Kanadaja, fitoi pavarësinë ligjore në vitin 1931.

Për botën shqiptare të interesuar për jetën dhe zhvillimet e shpejta amerikane, në një këndvështrim të ri, vepra e re shkrimore e dalë në qarkullim është e mirëseradhur, për të ditur realisht sa më shumë për kontinentin e Amerikës së Veriut dje dhe sot, dhe në veçanti për evolucionin e historisë pa retushime pozitive dhe negative të SHBA-së, e cila njihet sot fatmirësisht si kampione e zhvillimeve përparimtare dhe demokracisë botërore në shumë drejtime. 

Por, nga ana e tjetër, gjithsesi kjo nuk do të thotë se gjithçka këtu ecën si vaj, mbasi si kudo në shtetet e ndryshme të botës, edhe në SHBA, historia zbulon se kemi ngritjet dhe uljet, të shoqëruar shpesh me bilancë humbjesh dhe fitoresh. 

Shoqëria dhe politika jonë amerikane, janë thellësisht të ndara sipas linjave politike, gjeografike dhe ekonomike, ku gjerat janë përkeqësuar më shumë pas vitit 2021 dhe në vijim sot.

Nëse tani kemi frikë nga ndarja sociale dhe kulturore, ne nuk mund të harrojmë se kombi ynë u rikthye e unifikua me bashkim, pas një Lufte të tmerrshme Civile, disa shekuj më parë, e cila si luftë gjaksore dhe vllavrasëse krijoi më shumë se 600,000 viktima amerikanë. 

Kujtojmë, se kombi amerikan, ishte gjithashtu thellësisht i ndarë në vitet 1970 mbi çështjen apo skandalin e madh politik të Watergate, që përfundoi me dorëheqjen e Presidentit Richard Nixon, në vitin 1974. 

Edhe pse ky është libri i parë i kësaj natyre, autori arriti të dëshmohet si një hulumtues dhe studiues i zellshëm, me një aftësi të veçantë të vëzhgimit dhe një bazë të madhe faktografike historike, duke përdorur një gjuhë të pastër dhe të kuptueshme për çdo lexues.

Leximi dhe rileximi i një vepre, është veprim pasionant, sepse ngjall dhe rikujton të kaluarën, duke e mbajtur të fortë e të lidhur me historinë e vet, duke i nxjerrë në shesh apo pasqyrë të vërtetat historike dhe gjetjen e rrugëve për të shpëtuar çka është e mundshme ose për të ruajtur dhe gjetur atë që ka mbetur, për të kujtuar të kaluarën dhe të ardhmen që besojmë. 

Dhe në mbyllje

Historia e ishujve Filipine dhe pushtimin nga SHBA; Amerika si polic i botës dhe 400 ndërhyrje ushtarake të saj; Manovrat politike të Barack Hysen Obamës, për të fituar Çmimin Nobel për Paqe (2009); Bilioneri Elon Musk dhe shkaktarët e luftës mes sllavo-ortodoksve Rusi-Ukrainë; BLM si gënjeshtra më e madhe; Pse NATO dhe regjimi Biden kërkon të hyj në luftë me Rusinë supërfuqi!?; Një vështrim pozitiv mbi kongresmenen e pamposhtur republikane Marjorie Taylor Greene; Si u rrit pasuria e Anthony Faucit në miliona dollarë; Zgjedhjet në Shqipëri (2023), si kopje e modelit të votimeve manipulative presidenciale nëntor 2020 në SHBA etj. 

*Botuar me shkurtime.

Mevlan Shanaj/

Migjeni nuk pati shumë kohë të qeshë. Të qajë, nuk pati fare kohë. Dhe kjo është arsyeja që vepra e tij vazhdon të shtrihet në pakohësi. Më së miri kjo tregon se vepra e tij ka lindur pa ekzistencën e hidhërimit dhe pa ekzistencën e gëzimit, si diçka planetare. Ndryshe, nuk ka përse të trembë dhe të tronditë me veprën e tij, mes për mes një konsolidimi të parë të shoqërisë shqiptare të viteve ’30, të ripërtërirë edhe njëherë nga e para pothuajse pas një shekulli. Dhe si gjithçka planetare, kjo vepër vetëm ka lëshuar dritën e saj krijuese, të parën në letërsinë shqipe si shenjë e re për shekullin e njëzetë. Shkodra e lindi si poet e prozator dhe Korça i botoi “Vargjet e lira”; të një ndërtimi të parë qytetar, kur ai ishte vetëm një 26 vjeçar. Nuk ka ndonjë të dhënë nëse e ka parë ndonjëherë direkt në sy, Fishtën, i cili, kur u botuan “Vargjet e lira” ishte 65 vjeçar, të dy kanë jetuar në të njëjtin qytet, në Shkodër.

“Tremb” dhe “trondit” nuk janë aq larg në kuptimësi, si në krijimtarinë e Gjergj Fishtës, edhe në atë të Migjenit. Fishta mund të ketë edhe meritën e përmbysjes së një sistemi, qoftë nëpërmjet mungesës së imponuar për gati një gjysmëshekulli nëpër tekstet shkollore.

Në krijimtarinë e Migjenit, pothuaj, nuk ka ëndrra, dhe kjo tremb. Le të kujtojmë këtu “Poemën e mjerimit”, që deri te një shpërbërje trupore të kujton rrathët e ferrit. Arti i Fishtës me veprën e tij madhore “Lahuta e Malësisë”, në rrugën e eposit verior, shkëputet nga forca tronditëse e jetës së përditshme për të krijuar një aventurë lirie, gati kalorsiake, si thyerje e zinxhirëve të një dite të robëruar.

Ai shekull, që për Migjenin e lindur 40 vjet pas Fishtës mbetet i ri, bëhet i zi për Fishtën në muzgun e moshës dhe të lavdisë së tij të prajshme. Të dy kthehen në një prag të vetëm artistik për shqiptarët që ndodhen para tragjedive të reja botërore.

Kritika letrare, për absurd, nuk i ka vendosur asnjëherë pranë e pranë këta dy autorë, të paktën për kohën kur kanë jetuar, dhe ende i vendos skajeve të kundërta ku duhet të përjashtojnë njëri-tjetrin. Të dy i takojnë një areali të përthyer shqiptar dhe njëkohësisht truallit po aq të rrëshqitshëm të të gjithë botës së viteve ‘30, si dhe dritëhijeve herë aventuriere, herë sfilitëse deri në asht të Malësisë shqiptare. Dhe që atëhere dhe deri sot, figura e Migjenit, ndoshta do të duket gjithnjë si një fantomë që rri në një fotografi të përbashkët të Koliqit, Fishtës, Asdrenit dhe Lasgush Poradecit, që në ditët tona duket sikur sa janë çliruar prej censurës së rreth 50 vjetëve. Migjeni ,me mushkëritë plot plagë, largohet nga jeta në vitin 1938, pa mbushur mirë 28 vjetët. Fishtës, në kulmin e pjekurisë së moshës 69-vjeçare i jepet lamtumira e fundit në vitin 1940, pasi i dhuroi letërsisë shqipe një përthyerje të madhe dramatike, që nga eposi, që në zbërthimin poetik i drejtohet edhe konflikteve ballkanike, deri në sarkazëm të një realiteti plot zhgënjime. Jeta, si në një ortek, kurorëzohet në veprën e tij me gjuhën e kontrasteve befasuese dhe oshilacioneve të thella gjuhësore që nisen nga lartësitë e mëdha deri te e folmja e përditshme, e cila, që në kohën e Shekspirit, e zbret gjuhën në thjeshtësitë më banale, duke u lëvrirë prej botës sipërane në estetikën e së ultës, derisa në botën e Fishtës edhe bora shkrin “për të tretun qelbësinën”. Dhe kështu deri sot, krahas heroikes Fishta citohet drejtpërdrejt edhe për pakënaqësitë e veshura me një vel të përgjithshëm.

Po të perifrazojmë titullin e veprës së Eliade-s, “E shenjta dhe profania”, Migjeni e shenjtëron njeriun e pafuqishëm, njeriun e skamjes qoftë të shpërbërë, edhe kur është brenda tragjizmit të vet, njësoj si në skenat e ferrit. Por shkrimtari i realizmit të thertë nuk e dërgon atje për ta dënuar, por për ta ngritur sa më lart. Dhe në kontravers, njeriu, brenda këtij ferri, përsëri mbetet i shenjtë. Ky është humanizmi migjenian që jeton në një botë të nderë pa anë e fund në ankthin e vet ekzistencial.

Migjeni asnjëherë nuk i vë gishtin profanëve, si do të bënte Fishta. Fishta mbetet përfaqësues dhe zëdhënës, madje, plot përgjegjësi dhe ndjeshmëri të lartë i një fati më të përbashkët kombëtar, epik në ndërtimin e një atdheu dhe lirik në burimet e pafundme gjuhësore, me kundërvënie të vazhdueshme ndaj aksiomës të zgjuar për mexhiten.

Migjeni është i vetëdijshëm për këngën e tij skandaloze që shprish çdo kufi artistik, që për herë të parë të lindë poezia dhe proza e botës së qytetit, ku njeriu shpesh nuk ka si mbrojtje, si deri atëherë në letërsinë shqipe, as dritën e hënës, as fyellin e bariut, as jetën bukolike. Qyteti ka përballë njeriun dhe gjithçka.

Pasi qyteti ka edhe asgjënë, si në prozën “Mollë e ndalueme”. Dhe në qoftë se romantizmi, si vazhdues i iluminizmit të Rilindjes, krijoi atdheun si pjesë të lirisë njerëzore, Migjeni me realizmin e tij therës mbështetet te bota individuale njerëzore, mes një turme të plotë dhe tragjike. Pikëtakimi i tij më i madh me lexuesin bëhet si fat personal që e ndien gjithkush, duke pohuar ekzistencën e njeriut që jeton, vuan, sfidon, triumfon ose humbet, i kurorëzuar nga vetmia e tij sublime, gati universale, shpesh, si një triumf. Gjë që letërsia shqipe e ka të vështirë ta bëjë edhe sot, kur njeriu nuk shkëputet dot nga fatet kolektive.

Është kjo jetë qyteti, që për Fishtën sjell zvetënimin, por për Migjenin edhe tragjiken. Migjeni bëhet paralajmërues i ardhjes së fashizmit me dy skicat e tij poetike, “Urimi për Vit të Ri,1937” vetëm një vit para vdekjes dhe “Të korrat”, ku edhe për lexuesin e sotëm tanket nuk do të gjendeshin vetëm në të korrat e vitit 1936, kur u ndalua edhe vepra e tij.

Këto dy proza poetike Migjenin e vendosin shumë pranë Orwell, që në esenë e tij “Mbi nacionalizmin” trajton dhunën verbale që kishte filluar të mbulonte horizontet, si shenjë e tragjedisë që po përgatitej.

Dhe pa këta dy shkrimtarë, figuracionet e të cilëve shpesh komentohen sikur të jenë në një botë pa përmbajtje, letërsia shqipe që pas romantizmit, kalon edhe në sprovën e klasicizmit fishtian, nuk do të kishte pranuar gjithë proceset e veta të periudhave europiane të viteve ‘30.

Por vepra e tyre i ka bashkuar njëherë e përgjithmonë dhe i ka lidhur si dy anë të një medaljeje, qoftë në një poezi të vetme.

Dhe kjo ndodh kur Fishta krijon, si në vaje malësorësh në një mbrëmje kur shuhet natyra, këngën e vajit për një djalosh të ri të vrarë nga gjakmarrja dhe shkruan poezinë “Një lule vjeshte”, ku me filigramë të shqipes si një rrymë përroi ngre një shatore.

Dhe Fishta jep jo vetëm bekimin e vet, kur edhe yjet vështrojnë si “sy Zotit”:

Oh! sá e sá herë, kur n’mbrame shuen natyra,

E tjetër s’ndihet, veç se rryma e prronit,

……….

Dal në dritsore me kundrue shatorren!

Qi i Lumi t’kthielltë ia vuni rruzullimit,

E kqyri hyjt, qi, thue, se njaq sŷ Zotit

Flakojn mbi dhé — kushdi, për me felgrue

Nierin, qi egrue mâ fort prej mnerës s’territ

Përbluen punë t’mbrapshta: — e atë botë mendoj për ty.

Gjuha e Fishtës e bën më brejtëse këtë poezi plot dhimbje për djaloshin e pafajshëm të vrarë prej tmerrës s’territ aq egërsisht, por edhe vrasësit të egrue, dhe, njëkohësisht, duke e lënë të paprekshme tablonë e kësaj shtatoreje i duket se i adresohet edhe të Lumit, madje, edhe lexuesit të vet.

Dhe Fishta ka forcë t’i vendosë të gjithë së bashku, si thotë vetë vargu vetvetiu. Pranë kësaj poezie dhimbjeje, si revoltë këlthitëse jo për ligjësitë e hakmarrjes, por për një vocërrak të shujtur prej urisë dhe mjerimit, Migjeni krijon një shtatore tjetër. Është përjetësia ulëritëse e dhimbjes që poeti ndërton te “Bukuria që vret”, ku ushton thirrja kumbuese e gjuhës migjeniane. “Mernie dhe conie në qytet kët shtatore. Vendosnie në ndonji shesh dhe si përmendore kushtonja dikujt, … ndoshta perëndisë klasike”. Dhe gjithë kjo dhimbje, gjithë kjo klithmë, i bën edhe Migjenin, edhe Fishtën akoma më vetmitarë. Sepse, ndryshe, nuk do t’i dallonim edhe më mot-mot, mes turmës së parë të jetës së qytetit.

Visar Zhiti/

Takimi u bë në “Shtëpinë me gjethe”. E dija ç’ishte ai muze në Tiranë, kishte një hije të zymtë për mua dhe një mister tragjik që s’i kishte ikur a nuk do t’i ikte kurrë. Sigurimi i tmerrshëm i Shtetit aty bënte përgjimet me aparatura të sofistikuara e të shtrenjta për vendin, aq shumë të varfër, të mbyllur e me diktaturën më të ashpër në Europë. Po aty janë bërë dhe tortura, thyerje kockash e zhdukje të kundërshtarëve, kështu e dija dhe e kisha të veshtirë të shkoja. Po tani kjo vilë në qendër të Tiranës vizitohet nga turistë të shumtë dhe quhet “Shtëpia me gjethe” prej gjetheve të shumta të bimëve kacavjerrëse që mbulonin fasadën. Po aty kacavjerren dhe kujtime të rënda të Shqipërisë. Kishte qenë dikur maternitet, e konfiskoi shteti i diktaturës dhe nga shtëpi e lindjes e bëri shtëpi të vdekjes.

Të shkoja a të mos shkoja? Po kjo ishte dhe sfida jonë si një ish i burgosur…

Më kishin ftuar një grup ekspertësh të Fondacionit “Santagata” në Torino, – fitues i garës së organizuar nga “Cultural Heritage without Borders – Albania” për Planin e menaxhimit të burgut Spaçit, tashmë i rrënuar, se si ai të shndërrohet në një muze.

Takim i vështirë, po mendoja, por dhe interesant, me interes më saktë, për kujtesën kolektive.

Më pritën Odise Zoto, arkitekt në Tiranë, Etleva Demolli, drejtoreshë e Muzeut “Shtëpia me gjethe” dhe italiania Giulia Avanza, manaxhuese në projektetet ndërkombëtare.

– Jemi në fazën e tërheqjes së mendimit të grupeve të interesit, – më thanë.

Biseda shkoi mjaft mirë, me ide dhe kujtime, degjonim me vëmëndje njëri-tjetrin, Spaçi – muze, së pari të shpalosë të vërtetën e tij të tmerrshme, – thashë, – si një Aushvic, pra, të bëhet siç ishte, në tërësi është e pamundur, por në pjesët kryesore, më të qenësishme dhe në anë, “jashtë rrethimit” të këtë atë, le ta quajmë “Qendrën Kulturore”, muze objektesh, bibliotekë, hotel, ku të mund të rrinë vizitorë a pelegrinë, studiues, artistë, etj, etj.

Edhe Italiania Giulia mbante shënime, kishte një kërshëri të dhembshur, një si zbehje dhe qendrim, qendrim të hapur ndaj së keqes, kurse ne, shqiptarët, dukeshim si të mësuar me të. Giulia kishte me vete, “Sulle strade dell’inferno”, librin tim të Spaçit, “Rrugët e ferrit” dhe deshi një autograf. Teksa firmosja, u kujtova për një çast se kjo po ndodhte në “Shtëpinë me gjethe”, plot me aparatura përgjimesh të Sigurimit të Shtetit, sidomos ndaj të huajve, anbasadave dhe një italiane si një denoncim të madh kishte sjellë pikërisht mbi ato tryeza një burgologji, atë te Spaçit dhe bisedonte me një nga të dënuarit e atyre, që, sikur ta sillnin sado pak ndërmend ata, persekutorët, se do të vinte një ditë e tillë, o do të duhej të vrisnin veten apo t’u binte të fikët apo… jo, jo, asgjë e tillë s’ndodhi. Ata janë prapë… ashtu… dhe ky muze më shumë është i tyre, – i thashë drejtoreshës, kur na ftoi ta vizitonim, – tregon se si punonin ata, inteligjencia e tyre, po duhet dhe simetria, si qendruan dhe u përballën shqiptarët me përbindëshin e së keqes dhe pati kundërshtarë të mëdhenj, martirë e heronj. Prandaj duhet Spaçi tani, madje sa më shpejt, jemi vonë…

Më tronditi “dhoma e emrave”, kështu po e quaj, një dhomë e errët me të katër faqet e mureve plot me emra, deri lart në tavan, emra, emra, emra, të dënuarit të gjithë, të pushkatuarit, e prapë s’janë të gjithë, – na tha drejtoresha. Në mes të dhomës ishte një shkallë, që të ngjitëshe, të gjeje emrin që doje se ato dukeshin sikur shkonin lart, deri në qiell.

– Ja, dhe emri yt, – tha drejtoresha.

Gjeta dhe emrin e xhaxhait tim të pushkatuar, ja dhe i gjyshit të bashkëshortes, Edës time, emra, emra, emra. Janë jetë të gjitha, të ndërprera, të vrara.

Kur dola, ndjeja lodhje dhe hutim. Sikur të kisha dalë nga një hetuesi e rëndë. Por këtë radhë e kisha marrë unë në pyetje hetuesin… shtetin.

Nëpër gjethe gjithkund lexoja emra…