Prof.As.Dr. Jonela Spaho/
Thimi Mitko me veprën e tij “Bleta shqiptare, botuar në Aleksandri të Egjiptit në vitin 1878, bëhet themeluesi i folkloristikës shqiptare, jo vetëm për lëndën e pasur me vlerë të lartë artistike, me shumë rëndësi për evidentimin e kulturës kombëtare, por edhe përpjekjen e dallueshme që bëri ai për të zbatuar parimet e shkencës folkloristike në strukturimin e vëllimit.Të gjithë studiuesit e veprës së Mitkos evidentojnë në mënyrë të veçantë shijen përzgjedhëse të tij, përsa i përket materialit të mbledhur. Para Mitkos edhe autorë të tjerë, kryesisht arbëreshë si: De Rada, Kamarda, Dorsa apo shqiptarë si Zef Jubani, etj., kishin botuar veprat e tyre folkloristike me materiael të ndryshme të visarit kombëtar, por siç thekson dhe R.Qosja: “Prapsëprapë “Bëleta Shqypëtare” është permbledhja më e mirë e letërsisë popullore shqipe si në pikëpamje të kohës dhe të hapësirës në të cilën është krijuar, ashtu dhe në pikëpamje të vlerës me të cilën është krijuar kjo letërsi. Për më tepër mund të thuhet se kjo përmbledhje do të jetë gjatë dhe madje edhe në shekullin tone, njëra prej përmbledhjeve më të bukura të letërsisë popullore shqipe, gati një antologji e kësaj letërsie”.
Ky pohim na bën të ndalemi te aftësia selective e Mitkos midis gjithë atij materiali të gjerë folklorik që mblodhi për të na dhënë këtë përmbledhje, e cila jo vetëm i rezistoi kohës, por merret shpesh dhe si pikë referimi. Aftësia përzgjedhëse e Mitkos duket veçanërisht te këngët e dasmës; rreth 116 këngë, të cilat paraqesin aspekte të ndryshme të ceremonialit të dasmës si dhe aspekte të ndryshme rituale që shoqërojnë këtë ceremonial. ”Mitkoja u fut në fusha të ndryshme të folklorit; në krijimet poetike të botës së të vegjëlve, në atë të djemve dhe vajzave, të burrave dhe të grave duke kërkuar dhe mbledhur me kujdes çdo gjë që tërhiqte vëmëndjen, si dëshmi e një trashëgimie të vyer kulturore dhe artistike të krijuar gjatë zhvillimit historiko-social të popullit tone, në sfondin e luftrave të paprera për mbrojtjen e vendit dhe të lirisë, apo në rrethanat intime të jetës familjare, në atmosferën e gëzueshme të lindjes, fejesës e martesës.”
Interes të veçantë për nga aspekti artistik, vlera ideo estetike, ritualet pagane si dëshmi e një trashëgimie të lashtë kulturore, emocionaliteti dhe figura artistike paraqesin në këtë përmbledhje këngët e dasmës. Ceremoniali i dasmës është një pasqyrim i rëndësishëm kulturor i ndjenjave dhe mendimeve të popullit, ndaj paraqet një interes të shumfishtë studimi jo vetëm nga folkloristët, por dhe etnologët, etnografët, sociologët, antropologët, etj. Dasma në kohë të ndryshme është kthyer në një process të tërë zakonesh dhe këngësh, të cilat përfaqësojnë mendime dhe formacione të ndryshme historiko-shoqërore dhe etnografike, por me gjithë copëtimin fedudal dhe ndryshimet fetare mjaft nga këto janë të përbashkëta në gjirin e popullit tonë’.
Këto këngë janë një pasuri e madhe e lirikës sonë, në të cilat subjektivizohen ndjenjat, dëshirat si dhe konceptet popullore për familjen dhe jeten.Por, padyshim, përpjekjet e para për klasifikimin e ciklit të këngëve të dasmës janë shumë të rëndësishme dhe lidhen me emrin e Thimi Mitkos. Mitkoja ishte i ndërgjegjshëm për detyrën që kishte marrë përsipër ndaj që në krye të parathënies së “Bletës” ai shkruan se qëllimi i veprës është përgjithësisht të vërë në dukje origjinën, karakterin dhe zakonet e racës shqiptare. Pra, Mitko lë të kuptohet se nuk është vetëm lëvizja romantike me ineresin e saj për evidentimin e vlerave arkaike kulturore të popullit, por vetëdijësimi i shqiptarëve lidhur me çështje të identitetit të tyre historiko-kulturor dhe social.
E theksuam më sipër se Mitko, ndryshe nga paraardhësit e tij, ka një vetëdije më të qartë të folkloristit, gjë që duket në renditjen e materialit, besnikërinë ndaj origjinalit, të dhënat sqaruese që jep, shija përzgjedhëse etj. Në ciklin e këngëve të dasmës Mitkoja është përpjekur të paraqesë aspekte të rëndësishme të ceremonialit si dhe ritet e lashta pagane që e shoqërojnë dasmën, pa pasur ndoshta një pretendim për një renditje sinkronike të këtij rituali, nga e hëna kur fillon dasma deri të hënën tjetër kur ajo mbaron. Gjithashtu, vërehet se në këtë cikël jo të gjitha mund të jenë këngë të mirfillta dasmash, por për një arsye apo tjetrën ato janë përfshirë atje, ndërkohë që vërehet se këtij cikli i mungojnë disa nga ritualet më të rëndësishme siç është ai i brumit, apo i kulaçit të nuses, bajrakut, etj. Rituali i dasmës rruan një karakter të lashtë pagan, i cili në një mënyrë ose një tjetër është transmetuar nga njëri brez tek tjetri, ndër shekuj duke përfaqësuar mendimin dhe vlerat kulturore kombëtare.
Ritet e dasmës i referohen një kohe të stërlashtë, në të cilën jeta shpirtërore dhe ajo materiale nuk ndaheshin në mënyrë të prerë. Nëpërmjet riteve paraqiteshin marrëdhëniet sociale e farefisnore, duke lidhur fenomenet natyrore me ngjarjet e jetës së përditshme. Ngarkesa mitologjike e riteve e shtyn veprimin e praktikimin e tyre në kohërat kur njeriu nuk bënte dallimin midis natyrës dhe kulturës, imagjinatës dhe realitetit, kur njeriu besonte në realitetin e mitit; kur përfshirja e tij në kozmosin mitik ishte gjëja më e natyrshme për të, ashtu si dhe përfshirja në fisin e tij, në bashkësi, në natyrë.”
E theksuam se qëllimi i Mitkos ishtëe të evidentonte këtë visar të pasur kombëtar dhe t’ua bënte me dije brezave të ardhshëm kulturën dhe thesarin artistik gojor kombëtar, veçanërisht në një moment tepër të vështirë në cilin gjendej Shqipëria e pushtuar dhe ky ka qënë qëllimi kryesor i tij. Ndërsa përsa i përket zbatimit të shkencë folkloristike në mbledhjen dhe botimin e këtyre këngëve ato kalojnë në një rëndësi të dorës së dytë dhe duket sikur qëllimi i shkencëtarit autodidakt i nënshtrohet qëllimit të parë. Natyrisht, Mitkoja kishte përgatur botimin e veprës së vet në një klimë të përshtatshme të lëvizjes romantike për interesin e mbledhjes së folklorit dhe ka pasur një truall në të cilin është mbështetut përpjekja e tij prej folkloristisi dhe pretendimet shkencore të përzgjedhjes, besnikërisë ndaj origjinalit, shënimeve, etj.
Cikli i këngëve të dasmës te “Bleta shqiptare“ titullohet “Kënga shqype dasmërore” dhe përbëhet prej rreth 84 këngë, të cilat kapin asekte ndryshme të ceremonialit të dasmës, aspektin ritual dhe një pjesë e mirë e tyre gjendjen emocionale të personazheve kryesorë të këtij ceremoniali; nuses dhe dhëndërit dhe në ndonjë rast dhe të prindërve respektivë.
Pjesa më e madhe e këtij cikli këngësh rezulton që të jetë mbledhur në zonën e Korçës, këngë të cilat, nga aspekti ritual dhe nga elementi artistic, estetik dhe emocional, përfaqësojnë një arketip i cilii gjendet gati në gjithë jugun e Shqipërisë. Rezulton vetëm një këngë shkodrane dasme ndërsa pjesa tjetër i takon këngës së dasmës që këndohet në jug të vendit, gjë të cilën përpos gjuhës dhe fjalëve dialektore e tregojnë dhe aspektet që përmendëm më sipër.
Një çështje që duhet diskutuar këtu është kriteri që ndoqi Mitkoja për renditjen e këtyre këngëve. Dihet që “Ceremonia e dasmës ka një skemë të përbashkët në të gjithë shqiptarët dhe përbëhet nga disa faza: faza e parë, prej nisjes së dasmës deri në marrjen e nuses; faza e dytë, marrja e nuses dhe faza e tretë përfundimi i dasmës në shtëpinë e dhëndrit. Dasma zgjaste një javë; niste të hënën dhe mbaronte të dielën. Gjithashtu, dasmës i paraprin fejesa. Ekzistojnë në folkorin tonë dhe një cikël këngësh të tilla. Edhe fejesa ashti si dasma ka rregullat e veta. Në të kaluarën fejesat kryeshin me shkesi.Të rinjtë nuk mund ta njihnin vetë njëri-tjetrin, por ishin familjet që e kryenin atë nëpërmjet shkuesit. Martesës i prin fejesa, akti kur jepet fjala për bashkimin e dy të rinjve. Fejesat zakonisht bëheshin në pranverë dhe zgjasnin rreth një vit, sepse kishin për qëllim që vajza të mund të bënte gati pajën. Fejesa bëhej zakonisht me anë të një shkesi, i cili quhej dhe lajmës. Duke qënë se të rinjtë nuk kishin mundësi të njihynin njëri-tjetrin dhe shpesh i fejonin pa dëshirën e tyre, por sipas vullnetit të familjes, shpesh këto këngë bartin në vetvete një ngarkesë të madhe emocionale, në të cilat shpaloset gjëndja psikologjike e të fejuarve para njohjes.
Te “Bleta Shqiptare” ekziston një cikël i tillë me këngë, të cilat më shumë se me fejesën kanë të bëjnë me gjendjen psikologjike dhe emocionale të të rinjve para martesës.
Por, këto këngë janë integruar në fillim, në mes ose dhe në fund të ciklit të këngëve të dasmës. Të bie në sy fakti që Mitkoja nuk i ka grupuar këngët e dasmës në mënyrë kronologjike, ashtu siç paraqitet në përgjithësi ceremoniali i dasmës. Cikli hapet me disa këngë që pasqyrojnë emocionet e dy të rinjve para se të martohen, vazhdojnë me këngë që kanë të bëjnë me ritin e të veshurit të dhëndrit, pastaj me nisjen e dhëndrit bashkë me krushqit për të marrë nusen, ose kur hyjnë në shtëpinë e nuses, pastaj hyjn një këngë kur dhëndri i dërgon rrobat nuse(që po të kemi parasysh ecurinë e dasmës kjo takon fillimit të saj, para se dhëndri të shkojë të marrë nusen), më pas vazhdojnë këngët e largimit të nuses nga shtëpia e vet dhe hyrja e saj në shtëpinë e dhëndrit, nusja në shtëpinë e dhëndrit, më pas thyhet kronologjia përsëri dhe hyjnë këngë të stolisjes së nuses, të porosive që prindërit i japin nuses paras se të hyjnë në shtëpinë e re, vazhdohet me ritin e së enjtes, kur nusja shkon të mbushë ujë te kroi dhe më pas cikli mbyllet më këngën ritual të të mbushurit të ujit, ditën e hënë pas dasme.
Kjo është në mënyrë të përmbledhur renditja e këtij cikli te “Bleta shqiptare” e Mitkos. Lind pyetja: Çfarë kriteresh ka pasur parasysh Mitkoja në grupimin e këtyre këngëve, përderisa nuk është rruajtur kronologjia e ceremonialit? Dihet se Mitkoja zotëron njohuri të hershme mbi këngët e dasmës, ritet pagane, zakonet dhe traditat e jugut, të cilat në kohën kur jetonte Mitkoja ishin më lehtësisht të aplikueshme për një sërë arsyesh. Por, ka të ngjarë që Mitkoja të ketë pasur parasysh në këtë renditje vjetërsinë e këngës dhe po ashtu një renditje që ndjek në mënyrë të përshkallëzuar ngjitëse gjendjen emocionale të dy të rinjve, por edhe të krejt grupit shoqëror që është pjesëmarrës në ceremoninë e dasmës.
Në ribotimin e “Bletës” nga Prof. Qamil Haxhihasani, në vitin1981, vihet re ndërhyrja në vepër për qëllime klasifikimi të këngëve. Natyrisht, një ndërhyrje e cila bëhet për ta rimodeluar nga ana shkencore veprën. Në këtë botim, këngët e dasmës te “Bletës shqiptare” janë grupuar në disa cikle si: fejesa, fillimi i dasmës, nisja dhe veshja e nuses, përgatitja dhe dërgimi i rrobave, në shtëpi të nuses, veshja e dhëndrit, nisja e krushqve, marrja e nuses, ardhja e nuses në shtëpi të dhëndrit, një këngë dollie, si dhe cikli i fundit, demaskimi i martesave me mosha të ndryshme. Cikli, siç shihet ndjek në mënyrë kronologjike ecurinë e ceremonalit të dasmës dhe aspektin ritual të tij, gjë që e bën më të lehtë perceptimin dhe studimin e këtij cikli. Në përpjekjen për një klasifikim të këngëve të dasmës, kriter përcaktues paraqitet raporti i këngës me ritin. Nga ky klasifikim, i cili natyrisht paraqet dhe problematikën e vet, për vetë kushtet në të cilat zbatohej shkenca e folkloristikës në vendin tonë asokohe, gjithësesi, na e bën më të qartë se deri në çfarë shkalle Mitkoja ka arritur të përcjellë ceremonialin e dasmës nëpërmjet këtyre këngëve. Mitkoja, siç na rezulton nga të dhënat biografike, mblodhi një material të gjerë këngësh nga të gjitha trevat dhe më pas e përzgjodhi.
Pyetjet që lindin nga kjo përzgjedhje janë: pse Mitkoja ka botuar vetëm këngë dasme të jugut; pse ka lënë pa përfshirë në këtë cikël këngët rituale që lidhen me brumin ose me bukën, që është një nga aspektet më të rëndësishme të ceremonialit, apo pjesmarrjen e kumbarit i cili, referuar ritualit të dasmës, është regjizori i gjithë ceremonisë; pse Mitkoja ka preferuar të përfshijë edhe këngë që mund të mos i përkasin plotësisht ceremonialit të dasmës, etj.? Të gjitha këto pyetje shtrohen duke marrë sparasysh qëllimin e Mitkos për veprën e tij, si dhe vetëdijen e tij prej shkencëtari i cili, pavarëshisht shkollimit dhe njohjes së parimeve të shkencës folkloristike të kohës, na rezulton se ka pretendime të një botimi edhe shkencor të veprës së tij. Një arsye e mbledhjes së këtyre këngëve, kryesisht të jugut të Shqipërisëe konkretisht të zonës së Korçës, rezulton prej faktit se këto ishin këngë dhe rite që Mitkoja i kishte mbledhur herët, që kur nisi të shfaqej pasioni i tij për mbledhjen e folklorit dhe së dyti sepse kjo ishte një trashëgimi kulturore që ai e kishte njohur mirë madje duke qënë dhe aplikues i saj.
Nga ana tjetër, Mitko del se ka përzgjedhur kryesisht ato këngë dasme të marra kryesisht nga vendlindja, të cilat në theln përfaqësonin siç e kemi pohuar dhe më sipër arketipin e këngës popullore lirike të dasmës në juglindje dhe jugperëndim. Këtë na e vërteton dhe fakti që në ndonjë rast Mitko bën përpjekje për të sjellë dhe bashkëvariante të këngës së dasmës. Nga ana tjetër është pohuar shpesh nga studiuesit shija përzgjedhëse e Mitkos, sepse shumë prej këngëve të dashurisë dhe dasmës që ka përfshirë ai në këtë konsiderihen si perlat e folklorit tonë. Prandaj, ndodh që për shkak të efektit estetik emocional apo artistic, ai të anashkalojë në ndonjë rast aspektin shkencor, sepse qëllimi kryesor i tij, ishte transmetimi i vlerave të thesarit shpirtëror kombëtar te brezat e rinj. Për këtë arsye, ai do të hulumtonte dhe përzgjidhte më të mirën e mundshme, bazuar në njohuritë e tij, por, natyrisht, dhe në vetëdijen e vet estetike. Arsyeja tjetër të cilën e prekëm edhe më lart është ndoshta renditja e këngëve edhe sipas një përshkallëzimi ngjitës emocional, çka ceremoniali i dasmës apo vetë martesa si akt i kurorëzimit të një bashkimi shpirtëror dhe nisja e një jetë të re, si gjenezë e ripërtritjes së jetës dhe e vazhdimësisë të trashëgimisë e përmban në vetevete me tepri.
Mitkoja mund të themi se e ka njohur dhe pasqyruar mire ceremonialin e dasmës dhe ritualin e saj të pasqyruar edhe nëpërmjet këngëve. Mungesat që vihen re në plotësimin e këtij rituali mund të jenë konsekuencë edhe e faktit se Mitkoja dëshironte të ishte plotësisht autentik në pasqyrimin e vlerave kombëtare. Një ritual i rëndëshishëm që mungon te cikli i këngëve të dasmës së Mitkos është ai i brumit, apo i bukës, por ky rezulton të jetë dhe një ritual që e kanë edhe popujt e tjerë të Ballkanit, ndoshta edhe më gjerë. Gjithsesi, e rëndësishme është përfshirja në këtë cikël e pjesës më të madhe të ritualit të ceremonialit të dasmës, pasqyruar përmes këngës. Dihet që ritet vijnë nga një periudhë arkaike pagane, para kristiane dhe islamike dhe ato në gjenezë përfaqësojnë kryerjen e veprimeve të caktuar me qëllim kryesor ndjelljen e mbarësisë për çiftin dhe familjen e re që po krijohet. Raporti këngë artistike – rit në ciklin e këngëve të dasmës te Mitkoja na paraqitet në një sintezë të përkryer dhe në një harmoni solide që do të thotë se përmes sistemit të ligjërimit artistik përcillet në mënyrë organike dhe thelbi i ritualit.
Rituali i stolisjes së nuses apo ajo e të rruarit të dhëndrit duket qartë se janë rite të inicimit të përgatitjes së tyre për të hyrë në një grup të ri njerzish, në grupin e njerëzve të martuar. Në këngë të tilla fjalët e këngëve u kujtojnë të rinjve faktin që po kapërcejnë në një fazë të re të jetës së tyre dhe se për këtë duhet të jenë të përgatitur.
Në këngët e “Bletës” lidhur me dërgimin e rrobave dhe stolisjen e nuses gjejmë përshkrime të holla të emocioalitetit të vajzës në këtë moment, si shprehje e kontaktit të parë të vendosur mes dy të rinjve që për një javë martohen, por ende nuk e kanë njohur njëri-tjetrin. Rrobat bëhen kështu shkaku i një gjendje psikologjike të turbulluar, ku vaja bëhet e vetëdijshme për gjendjen e re ku do të hyjë dhe veshja paralajmëron hapin e parë të këtij ndryshimi, prandaj edhe emocioni bëhet i fuqishëm nëpërmjet monologëve apo dialogëve imagjinarë shkëmbyer mes të rinjve: Fustanë që të dërgova, / vallë a ta suallë?, / Ma suallë të lumtë krahu, / ndë hodë të mirë ma mvuarë, / kaq fort jam gëzuarë, / m’a mbajç trashëguarë!; Pipirinë ta dërgova, / Tumanetë”.
Siç e shohim Mitkoja jep në këngë detaje të veshjes nusërore si dhe vendin ku porositeshin veshjet: ”Do të vete në Janinë të të qep ty pipirinë”; ngjyrën e veshjes: ”pipirinë bojëgjake,/ T’ma mbash ti moj mestumbake”
Veshja e rrobave përmbante në vetvete një hije misteri, i cili lidhej me fshehtësinë dhe misterin e intimitetit të martesës: Ç’ay trim që pret ndë shkallë, / thojini le të presë ca, / sa të mvesh linjën e hollë, / Thojini le të presë ca!”.
Ndërsa rriti i të veshurit të dhëndrrit paraqitet më interesant. Përshkrim të këtij riti kemi te S.Dineja: “Kur rruajnë dhëndrin mblidhen farefisi edhe të tjerë burra e gra rrotull dhëndrit duke kënduar e darovitur berberin, gjithkush me sa i lëshon dora. Andaj ia hedhin berberit në legen me ujë që rruhet dhëndri. Pasqyrimi i këtij rriti është fare i qartë te kënga e “Bletës”: “Berberi që rruan mbrenë”: Berberi që rruan mbrenë, / na rruan edhe dhëndër benë. Me interes është dhe roli i vëllamit, i cili duhet të daroviste i pari kur rruhej apo vishej dhëndri: Nxirr kuletën e mëndafshtë, / o vëllamë, / të na daroviç gjëkafshë, /o vëllamë. Në disa raste nusja i dërgonte rrobat dhëndrit ose i qëndiste shaminë që e merrte në pajë për dhëndrin, ndërsa në në raste të tjera rrobat porositeshin jashtë: “Baba dhëndërr të ka nisur, / rrobat Janin’ t’i ka qëndisur. Shumë i bukur është dhe përshkrimi i veshjes së dhëndrit, i hollësishëm, natyrisht për të vënë në pah edhe një trashëgimi etnografike prej Mitkos, gjë që i shërbente më mirë qëllimit të tij: ”Tegelat mbi kllapodan, / fermeletë gjith ar, / sumbullat margaritar, / mesin ngjeshur me toka, / gjithë larë me sërma. Këngë me vlera të ralla etnografike kjo, e cila nga përshkrimi i hollësishëm i veshjes hedh dritë dhe mbi vjetërsinë e këngës.
Gjurmë të riteve pagane hasen, veçanërisht, në momentin kur krushqit nisen të marrin nusen. Përshkrimi është madhështorë. Krushqit janë herë 40 herë 100, të veshur buku të prirë prej dhëndrit. Furia e tyre është e papërmbajtur aq sa nusja e paralajmëron dhëndrin të vijë me pak krushq që të mos bej rrëmujë: ”Mos më vish me krushq shumë, / se më gjen arat mb’udhë, / pa m’i prish, m’i bën rrëmbullë”. Ideja e prishjes, rrëmujës dhe pushtimit spikat qartë në të gjitha këto këngë: ”Dalke dhëndrri sanxhak, / për të prishurë një fshat,” ose Dyzet e pesë kalorës,/ dhëndri vezir mbi ta, / Do të prishinë Stambollë”. Paradoksi është i çuditshëm, sepse siç thotë dhe I.Kadare te “Autobiografia e popullit në vargje”, lexuesi pyet nëse këtë janë krushq apo pushtues? Dhe më tej jep këtë shpjegim:”Në të vërtetë ata janë krushq dhe këtu nuk ka asnjë paradoks, as ndonjë realitet të dyzuar. Ka vetëm një portret të vërtetë kolektiv të krushqve shqiptarë. Këta krushq edhe në mes të gëzimit mendojnë një marshim, një prishje Stambolli. Dhe ky nuk është aspak një donkishotizëm apo një kokëkrisje, por është thirrja e rebelimit që nuk fle kurrë në ndërgjegjen kombëtare.”
Një aspekt tjetër i lidhur me ritin, që përshkruhet në ciklin e këngëve të Mitkos është edhe erdhja e nuses në shtëpinë e dhëndrit. Është një rit i lashtë që aplikohet edhe në ditët tona që nusja kur kapërcen pragun e shtëpisë së dhëndrit ia lyejnë gishtat me mjaltë ase i vënë sheqer në gojë: ”Hapij ju sorra, / se vjen gjeraqina, / me sheqer në gojë të na ëmbëlsojë ”. Qëllimi i këtij riti ishte që nusja të ishte gojëmbël si sheqeri në shtëpinë e re. Ndaj këtu hyjnë shpesh edhe porositë dhe shprehja e dëshirave të prindërve të dhëndrit që ajo të marrë sa më parë zakonet e shtëpisë së re, duke treguar kështu edhe një lloj rivaliteti mes krushqive, karakteristike këto për këngët e dasmës: ”Harroi moj nusja ime, / zakonet e kësaj shtëpie, / këto zakonezit tanë, / gjithë mjalt e sheqer janë.” Urimet që shoqërojnë hyrjen e nuses janë nga më të ndryshmet, ndonjëherë tingëllonë edhe të frikshme sikur rëndon mbi to një hije vdekje: ”Nuse ku kalle këmbëtë, / këtu të rënçin dhëmbëtë, / dhëmbët dhe dhëmballatë, / eshtrat e kokallatë”, apo në rastrin tjetër ku nusja duhet të jetë e bindur, e urtë sepse në të kundërt kërcënimi i ndëshkimit qëndron mbi të si shpatë:”Dëgjo, nuse, çthotë ungjilli, / Burri flet e ti mos fol, / se ti flet, stapi kërcet .” Kjo hedh dritë mbi një stad të hershëm, ku femra në shtëpinë e burrit duhet të ishte e pafjalë dhe të bindej deri në nënshtrim.
Me shumë interes janë dhe porositë që prindërit i japin vajzës para se të shkojë nuse: “Bijë atje ku të veç, / tët vjehërrë për nder ta kesh, / se t’ka rritur bejçenë, / t’i ka krehur perçenë”.
Një aspekt tjetër ritual që Mitko e ka pasqyruar përmes dy këngëve të shkurtra është ai i vajtjes së nuses në krua. Lidhur me këto këngë Mitko jep edhe shënimet përkatëse mbi aplikimin e riti. Dihet se uji dhe zjarri janë dy elementët kryesorë të ritit, të cilët kodifikohen si elementë purifikues. Të enjen e dasmës nusja shkon me far’e fisin e saj për të mbushur ujë në krua dhe pastaj spërkaten të gjithë me ujë për të larguar të këqijat: ”Mer stomnat’ haj për ujë, / moj me lajka shumë, / ngadalë mos i thyesh mb’udhë, / moj me lajka shumë, / ndë mos munt, nem ti mbaj unë, / moj me lajka shuëm”; Ç’ke këtu, i lënç këtu, / Atje ku vete vafsh plot ”.
Mitkoja shpjegon për këto dy vargje vazhdimin e ritit: Si zakon është që kur nusja me far’e fisin kthehet nga kroi stomnat ia marrën dhe i jepen një krahë dru, të cilat i çon në vatër”. Zakoni i vajtjes së nuses në krua përsëritet dhe të hënën pas dasmës si rit hershëm purifikimit. Të hënën shkojnë, gjithashtu, prindërit të shohin nusen dhe t’i japin porositë e fundit. Meraku i prindërve është si ka kaluar nusja natën e parë dhe a është trajtuar mire, a i ka nderuar apo turpëruar, etj.: ”Qysh mu ngryse qysh m’u gdhive bija ime? ,/ Porsi zogu në mulli, o babai imë, / Si fëllënxa në kuti, o babai imë” .
Dasma është padyshim një moment që gjeneron gëzim, jo vetëm për dy të rinjtë që nisin një jetë të re, por për gjithë komunitetin që merr pjesë në të, por, megjithatë, në tërë ceremoninë endet një tis mallëngjimi që hetohet në mjaft këngë. Në mënyrë të veçantë kjo bie në sy te këngët që i kushtohen nuses e cila largohet nga shtëpia e saj dhe nis një jetë vërtet të re nga të gjitha anët në shtëpinë e dhëndrit, shpesh me shumë të papritura”. Ankthi i të papriturës në mos vërehet ndihet në çdo këngë, sidomos kur përshkruhet gjëndja psikologjike e vajzës para martesës. Momenti i daljes apo ndarjes së nuses nga shtëpia e vajzërisë bëhet motiv për një shfrim lirik të gjitha mllefeve, padrejtësive, dëshirave intime, ku rendi patriark al ka kurorëzuar me shekuj, raporte të ashpra e brutale ndaj vashës-nuse.Motivi i ngritur në këngë e përcjell edhe gjithë aspektin social të problemit, aspektin etnografik në plan diakronik e sinkronik, sepse edhe kur janë zhdukur format konkrete të kulturës material kënga mbetet. Për të harmonizuar gjithë marrëdhëniet shoqërore, për të mbjellë frymën humaniste midis nuses nga njëra anë dhe anëtarëve të tjerë të familjes lindi dhe një faktor i rëndësishëm i kësaj jete, faktori këngë. Kjo mori mbi vete detyra e funksione të tilla që s’mund t’i bënte riti. Kënga përmes gjuhës magjike i jep shpirt hyrjes në familjen e re, duke e pajisur këtë moment jetësor të rëndësishëm me ngjyra romantike, me qëllim që të zbusë sadopak realitetin e vrazhdë”: Ngremu moj bijë, ngreu të keqenë, / Erdhën të të marrëjnë, / S’munt o moj nënë, s’munt për perëndi, /S e më zunë ethetë, / Folu moj nënëne, folu moj shpyrte, / Folu le të presinë!”.
Në ndonjë këngë, vajza iu ankohet prindërve se përse e martuan dhe e shkulën prej gjirit të tyre: ”Më rrite baba më rrite,/ më rrite me tul simite, / nga gjiri yt pse më shqite?”
Ndonjëherë ky ankim kthehet gati në një kërcënim se ndeshkimi hyjnor do të bjerë mbi prindërit që e martuan vajzën me pahir: ”S’ke frikë pe përëndija nëna ime, / që më nxjerr plëng’e shtëpie”
Si regull nusja qan gjithmonë kur largohet nga shtëpia e prindërve, duke vajtuar kështu ndarjen nga prindrit, nga vajzëria dhe ndoshta edhe pakënaqësinë e saj për martesën: ”Ç’të derdhen lotët moj bijë, / par e par pas faqeshit, / sumbulla pas gjinjëshit.” Por, ka dhe raste të tjera në këngë kur vajza është e gëzuar që do të martohet, por nuk mund ta shprehë hapur gëzimin se është e ndrojtur para prindërve: ”Gjithë guguçet këndojnë, / ti guguç pse s’këndon”, / Se kam tim atë aty pranë pa më flet pa më qorton!”
Këngët e dasmës janë të larmishme, por duhet pasur parasysh që nuk këndohen vetëm këngë që janë të lidhura me ceremonialin e dasmës apo me ritin, por edhe këngë dashurie apo gazmore. Padyshim, që këngët që lidhen me ritin te “Bleta” janë nga më të vjetrat, ndërsa një pjesë tjetër është e përbërë edhe nga këngë që i përshtaten ngjarjes apo ndonjë momenti të veçantë. Ka disa këngë që shprehin dhe një notë të dukshme erotizmi siç janë disa që kanë të bëjnë me takimin e çiftit fshehur para martese; me atë që ëndërron vajza; me momentet intime mes çiftit të ri. Ndërsa një pjesë tjetër këngësh kanë të bëjnë me shqetësimin e dhëndrit, prindërve apo farefisit nëse nusja do të jetë në gjendje t’u bëjë ballë punëve të shtëpisë së re. Ka dhe këngë të tilla, të cilat shprehin shqetësimin e prindërve të nuses nëse vajzën e tyre do ta tajtojnë mirë, madje këtu ndërthurret edhe ndonjë element i jetës materiale: ”Thotë krushka, krushkësë, / ndëpër vesh të mushkësë, / mos më mundosh bijënë, / ndaj të dhashë bijënë.”Ndërsa në ndonjë këngë tjetër qesëndisen sjelljet e nuses se re nga farefisi i dhëndrit.
Ne qender të te gjitha këngëve të dasmës është figura e nuses dhe e dhëndrirt, shumica e këngëve kanë për bazë përshkrimin fizik të tyre.
Nusja shpesh krahasohet me lulen, me gjeraqinën, thëllëzën,etj. Shpesh quhet zog behari, faqeqelqe, sylarme, zerdeli, gojëëmbël, qafëgjatë si sorkadhe, guguçe, cullufe fillar, etj, ndërsa dhëndri është trim, petrit krahargjentë, vllastar, i gjatë, yll i dritës, zogu i verës, borzilok, qiparis, leshramargaritar, azgan, bujar, vezir mbi pashallarë, etj. Por, në përgjithësi, në këngët e dasmës objekti kryesor është nusja dhe bukuria e saj. Në figurat që përshkruajnë bukurinë e nuses, shihet qartë karakteri romantik në trajtimin e së bukurës. Nusja shikohet në përgjithësi vetëm si qënie e bukur megjithëse përmbi të do të binte bara e rëndë e jetës. Te “Bleta” e Mitkos ka realizime portretesh të përkryera të nuses dhe dhëndrit: ”Djersa jot e ballit erë e jargavanit, / djersa jot’e faqesë, er’e manushaqesë”
Për djalin: “Ububu lojtke një djalë, / një djalë pëllumb i bardhë, / dyfeknë gjithë sedefe, / kur e shoh më ngjethen ethe, / sahatnë gjithë zinxhirë, / kur e shoh më prish fiqirë! ”.
Zakonisht, këngët e dasmës janë të shkurtra, sepse keshtu i përshtaten më mirë gjallërisë dhe ecurisë së ceremonialit të dasmës. Figuracioni është i përzgjedhur dhe i larmishëm. Figurat që përdoren në këto këngë, si për nusen dhe për dhëndrin, janë marrë zakonisht nga jeta fshatarake. Këngët e dasmës janë të shkurtra. Ato kanë një larmi të madhe ndërtimi në vargje.
I.Kadare te “Autobiografia e popullit në vargje “shkruan:”Dasma është spektakli kryesor, që populli ynë ka krijuar gjatë shekujve, asnjë ceremoni tjetër pagane, apo fetare, e hareshme apo e përmortshme, zbavitëse apo heroike, nuk i afrohet asaj. Prej dasmës ngjan i spërkatur gjithë terri shekullor i jetës shqiptare. Po të shikosh stolitë e nuses, ato të kujtojnë, kryesisht, kristalet e borës, brymën mbi bar, diçka me të cilën është spërkatur krejt Shqipëria.Kjo lidhet me atë ndjenjë tronditëse, totale qe emeton vetëm spektakli i dasmës. Si një teatër i madh ai vë në lëvizje gjithë emocionet njerzore. Asnjë jetë shqiptare nuk mund të ketë qënë jashtë veprimit trazues të dasmës.Edhe tani, kur si rrjedhim , jetës moderne koha e dasmave të mëdha ka kaluar, ndriçimi i tyre vjen herëpashere nëpërmjet artit ka ende një fuqi tronditëse.
Kjo fuqi e madhe tronditëse të pushton sa herë lexon këto këngë dasmash që Mitko i nxorri nga thellësia e shekujve, nga gjiri i njerëzve të kombit të vet, i përzgjodhi, i botoi dhe ashtu siç ai dëshironte ua përcolli brezave që shihnin vërtet “origjinën, zakonet dhe ritet e racës shqiptare” për t’i bërë ato të pavdekshme.
