Gjon Frani Ivezaj/

Ndër shekuj plot fitore dhe humbje, historia e popullit shqiptar, është e mbushur me ngjarje të lavdishme dhe data të rëndësishme plot fitore dhe humbje tragjike, që kanë lënë gjurmë të thella, gjatë shekujve të kaluar.

Me këtë temë të preferuar, gjithnjë janë marrë dje dhe sot autorë vendas dhe të huaj, të cilët e kanë parë historinë e popullit tonë në këndvështrime të ndryshme. Shumë zona dhe qytete të civilizuara (për kohën), kanë qenë objekt studimi dhe përshkrimi të përgjithshëm, por edhe në mënyrë të veçantë, sipas peshës dhe rëndësisë, që zë secili nga këto qendra të rëndësishme të banuara. Në këtë pjesë të Shkodrës dhe Malësisë, sipas autorëve të vjetër, banorët e qytetit të mirënjohur antik, nuk quheshin popull barbarë.

Historianët, flasin shumë për studimet ilirike dhe shkruan shpesh për ilirizmin. Mbi të gjithë, dominonte mendimi i konsoliduar dhe provuar historikisht, se ilirët kishin qenë gjithnjë në këto territore, ku, ende janë sot. Ka shumë të dhëna nga historianët, gjeografët, filozofët të ndryshëm, që kanë shumë të dhëna për Ilirizmin dhe shumë fise të tjera ilire.

Kështu, sipas autorëve të rëndësishëm antikë, që nga ato (letrare) nga Homeri, Hesiodi, Virgjili, Herodoti, Turkiditi, Isokrati, Skylaksi, Skymna, Pilibi, Apollodori, Straboni, Plini, Lukami, Ptolemeo, që luajnë rolin e rëndësishëm të dardanëve dhe fiseve të etruskëve.

Me themelimin e Romës e të Athinës, Raguzës, Kretës dhe të Trojës, Nissusit (Nishi i sotëm), Mikena, e të gjithë qyteteve të ndërtuara prej fisit estrukëve dardanë dhe fiseve të tjera, që ishin prej trungut të pellazgëve.

Të gjitha këto fise, sipas burimeve historike, njihen qysh nga shekulli i VIII para Krishtit. Kjo vlen më shumë për estrukët dhe për shtrirjen e pellazgëve në Ballkanin Qendror. Po ashtu në Perendim dhe Veri të Europës, sikurse do të dëshmohet edhe në të gjithë zonën e brigjeve të Detit Mesme, në Veri të kontinentit të Afrikës, në Azinë e Vogël dhe deri në Indi. Kjo çështje megjithatë hap rolin politik dhe ekonomik të pellazgëve, si një Mbretëri me një shtrirje të gjërë Euro-Aziatike.

Filozofi i njohur gjerman Gotfried Ëilhem Laibnez (1647-1717), ishte ndër të parët, që u muar me historinë e studimeve rreth gjuhës dhe popullit shqiptar në letrën e tij të 10 dhjetorit 1707, e cila u citua në vitin 1897 në revistën “Albania” të Bukureshtit, deklarohet, se studimet e tij të librave shqipe, midis të cilëve, është edhe një fjalor, që e bindi, se shqipja është gjuhë e ilirëve të lashtë. Kështu, sipas shkrimeve të tjera, e në gjurmimet e arkivave europiane, cilësojnë, se gjuha shqipe është e para gjuhë, që është shkruar në Ballkan.

Studiuesi Hans Erik Tunman (1746-1788), historian suedez, professor në Universitetin e Halles në Gjermani, ishte një nga albanologët e parë, ku, studio shkencërisht origjinën e gjuhës dhe të popullit shqiptar. Ai, bëri kërkime në burimet antike greke dhe byzantine dhe studioj fjalorin tre gjuhësh greqisht-sllavisht dhe shqip (të botuar në vitin 1770), të historianit të mirënjohur Theodor Kavaljotit, në veprën e tij: “Hulumtime për historinë e popujve të Europës Lindore”.

Në vitin 1774, ai arriti në përfundimin shkencorë se shqiptarët janë populli i parë në Gadishullin e Ballkanit dhe vijues autokton të popullsisë së lashtë Ilire dhe se ata nuk kanë asgjë të përbashkët as me sllavët as me grekët.

Po ashtu historian gjerman Bopp Franz, në veprën e tij: “Uber das Albanesischen”, shkruan në mënyrë të hapur ose sikurse thuhet botërisht, se gjuha shqipe dhe shqiptarët, nuk kanë asnjë motër në kontinentin e Europës. Ai, bazohet në strukturën gramatikore të gjuhës së lashtë shqipe.

Historiani austriak John Georg Von Hahn (1811-1869), i diplomuar në Universitetin e mirënjohur Haidelbergut. Ai shërbei si gjykatës në shtetin e sapoformuar grek, nën drejtimin e Mbretit të Bavarisë (Oton).

Ai, për më shumë bëri një seri studimesh me arvanitasit e Greqisë dhe me gjuhën e tyre shqipe, ku, në vitin 1854, botoi të plotë veprën themelore në tre vëllime: “Albanesische studien” (Studimet shqiptare), mbi kulturën, gjuhën dhe historinë e tyre.

Po ashtu me burimet antike u bind, se ilirët epirotë dhe maqedonët, nuk ishin grekë, por ishte populli më i vjetrë se ata kishin prejardhjen nga pellazgët e lashtë. Ai, ishte i pari, që studioj fjalorin e ilirishtes së vjetër, ku, drejtpërsëdrejti arriti të përfundimin, se gjuha shqipe ishte vijuese e ilirishtes, kurse ilirishtja rridhte nga pellazgjishtja. (Shih “Studimet shqiptare”, Tiranë, f. 13-27, 378-339).

Sipas historianit gjerman Karl O’Muller, përshkruhet, se populli shqiptar, është populli më i vjetër parahistotik dhe origjina historike e tyre vjen nga antikiteti. (Shih, Muller Karl O “Pralegomena”, 1825)

Studiuesi Italo Arberesh (1846), bëri studimet e rrënjës, sankristishtes, persishtes, latinishtes, greqishtën klasikë dhe shqipe. Nga analiza kritike e shumë burimeve shkencore, ai arriti në përfundimin, se gjuha e popullit shqiptar, ishte ndër më të vjetrat e të gjithë popujve të Europës.

Filozofi dhe historian i mirënjohur Jacques Edëin, në veprën “Shqiptarët” (f.64), përshkruan, se pellazgët erdhën në Ballkan, diku nga fillimi i mileniumit të dytë para Krishtit, ku, sollën me vete gjurmët e qytetërimit të hershëm, që ishin zhvilluar në brigjet e dy lumenjëve të mëdhenj lindorë Eufratit dhe Nilit.

Në këtë rrugëtim të gjatë, pellazgët, u përhapën në të gjithë pellgun e Detit Egje, në Gadishullin Ballkanik edhe në Itali. Por, ata qëndruan më sëshumti në trevën jugore të Ballkanit, që më vonë u quajt Greqi. Ky autor vlerëson, se gjithë këto rajone njieshin si shtete pellazgjike, ku, asokohe Athina, Sparta, Mikena dhe Agrosi, ishin qendra të forta ekonomike e shoqërore pellazge. (Shih, “Pellazge”, f.43).

Historian Hesiodi, ishte ndër poetët më të njohur dhe më të rëndësishëm grek. Ai jetoi në shek. VIII-VII para Krishtit. Hesiodi, shkroi dy poema në Heksametër, ku, në njërën poemë “Theogonia”, u muar me krijimin e perendive, me përmbatje tërësisht mitologjike. Autori, ndër të tjera shkruan, se perënditë grekë, u muarën krejtësisht nga populli autokton pellazgët. Gjithashtu, kultura dhe shkrimi, prej botës pellazge u përhap nëpër Greqi dhe gradualisht në Gadishullin Ballkanik.

Po ashtu, historian tjetër Thukididi (Thucididis), lindi në Athinë rreth vitit 460 para Krishtit. Në vitin 424, ai ishte komandant i një njësie detare në Athinë, pranë ishullit Thasos. Ai, u muar edhe me studime historike, duke prekur shumë kulturën dhe trajtoi tema të rëndësishme për gjuhën dhe për çështje pellazge.

Studiuesi, la edhe shumë dëshmi të rëndësishme të drejtpërdrejta, për lashtësinë e ilirëve dhe sidomos për fisin e Taulantëve, që hyri në luftë në përkrahje të Spartës, gjatë luftimeve në Gadishullin e Peloponezit. Ky fis ilir, tregoi trimëri të fortë e të patrembur, kundër ushtarëve të Gadishulllit të Peloponezit.

Sipas historianit grek Homeri, në mënyrë specifike, ai përshkruan Luftën e famshme të Trojës në kryeveprën e tij të mirënjohur “Ilida”, ku, populli ilir të fisit dardan me Mbretitn e tij Priami, luftuan heroikisht, për nderin e vendlindjes së tyre Troja. (Homeri, “Iliada”, III, 38.VII.89).

Historiani grek Apiani, i lindur në Aleksandri të Egjiptit, nga fundi i shekullit i para Krishtit, në vitin 70, shkroi historinë e Romës me 24 libra. Aty gjenden gjëra shumë të vlefshme, për ilirët dhe pellazgët, shtrirjen e tyre gjeografike si dhe për hisotrinë e tyre, sepse është populli më i lashtë para grekëve dhe romakëve. (Apiani, “Historia Romana” 4, Illyrike, 1 f.250).

Për më shumë, thuhet se ata, pra ilirët, ishin të parët, që morën civilizimin në Ballkan, ku, në vijimsi ndër shekuj kultivuan kulturën e vlerave të Europës.

Kështu Straboni, për pjesën Qendrore të Shqipërisë të sotshme thotë, se: “Në Illyricum, jetonte një popull me emërin Epiriot, në vitin 20 të erës sonë.”

Edhe Georgaj grek, thoshte të vertetën, se aty ishin me të vërtetë banorët autoktonë epirotët, duke vërtetuar bindjen, se ky popull ishte i Epirit, i cili, me heroizëm luftonte shumë kundër forcave të armatosura të Perandorisë Romake asokohe.

Epiriotët, për më shumë përshkruheshin nga kronistët e kohës antike, si luftëtarë trima, të gatshëm gjithmonë për të mbrojtur Atdheun e tyre të shtrenjtë.

Sipas autorëve të huaj Skylaks dhe Appionit, thuhet, se popullsia autoktone e Shqipërisë së sotme, të zonave të Krujës, Lezhës, Shkodrës deri tek tokat e Malit të Zi (pra deri tek Birizinjumi i Serbisë së sotme), thuhej se ishte ilire. Për më shumë, ata shkruajnë: “Popullsia e atyre trevave ishte Kalaja e Mbretërisë Ilire e pamposhtur. Ajo vijonte deri në Bokën e Kotorrit, të cilët, luftonin kundër armiqve helenë dhe më vonë edhe kundër pushtuesve romakë, për të mbrojtur tokat dhe vijimsinë e kulturës ilire.” (Skylaks & Appion, V. Kaptina 2 f. 221).

Edhe më vonë, do të shohim se kronistët dhe historinët e kohës, do të vijojnë të trajtojnë temen shqiptare dhe të historisë së lashtë të saj.

I tillë, është historiani i njohur Stefan Byzantini (“Urbibus et Populis”, Prishtinë, f.417)

Leksikografi i shquar me prejardhje nga Konstandinpoli, që jetoi në shek.VI mbas Krishtit, trajton shumë temën shqiptare. Në këtë mënyrë, shohim se leksioni i tij, ka një rëndësi shumë të madhe, për vetë faktin, se ai trajtoi historinë e Ilirisë, mbasi ai shkruan shumë gjerë dhe jep përshkrime mbi territorin e Ilirikumit dhe fiset e hershme autoktone ilire, kulturën e pasur të tyre për kohën, të cilat natyrshëm janë përfshirë në botimet e vjetra.

Për më tepër, ai shkruan për disa qytete ilirike, që nuk janë trajtuar nga shkrimtarët paraardhës. Po ashtu, autori shkruan, se në këto tërritore të pasura zhvillimi të administratës dhe qendrave të banimit, janë ruajtur disa fise të hershme autoktone ilire, që nuk ishin përmendur deri në atë kohë.

Në përshkrimet e tij, autori i quan ato banorë si qytetarë ilirë, pra me një prejardhje autoktone pellazgjike të lashtë autoktone. Në këtë grup fisesh, bëjnë pjesë epirotët, sipas autorit të sipërcituar.

Sipas studiuesit bashkëatdhetarë Spiro N. Konda, në librin: “Shqiptarët dhe problem pellazgjik” (Tiranë, 1964, f. 231), thuhet se grekët, gjithnjë janë munduar të na shuajnë si popullsi autoktone ilire.

Edhe pse të gjithë tokat greke, ishin toka pellazgjike, helenët, thonin se ishin ata të parët në Ballkan. Por historia, flet të kundërten, ndonëse ‘Enciklopedia e Madhe Greke’, vijon të këmbngulë në kënvështrimin e saj të njëanshëm dhe aspak objektiv, duke e futur historinë në situatë të mjegullta.

Në opinionet e tyre të botuar si dëshmi prove sot, në shumë libra me karakter historik, shohim se në tërësi ata përputhen në një pikë të përbashkët, kur ruajnë udhen e vijimsisë së autoktonisë së trevave tona, të banuar natyrshëm, qysh herët nga paraardhësit tanë pellazgë dhe ilirët, të cilët e ngritën në nivele të dëshiruara përparimin e vendit të tyre, në përshtatje me kushtet dhe kohën kur ata vepruan.

Në punimet e veta hulumtuese shumëvjeçare, autori shqiptar Spiro N. Konda, shkruan, ndër të tjera, se: “Ilirët autoktonë, janë populli i parë, që kanë populluar dhe sjellë civilizimin e hershëm të Gadishullit të Ballkanit, në pjesën Perëndimore të Europës Juglindore.”

Autori, në shumë këndvështrime e kundërshton historiografinë e pasaktë greke, e cila nga ana e saj, është munduar të mohojë tezën e autoktonisë dhe vijimsisë së popullisë dhe qendrave të banimit të hershëm ilir, brenda territorit të madh të shtetit të Illirikumit.

Me dobësimin ekonomik dhe politiko-administrativ të trevave të administratës vendase të Ilirisë, shohim, se vijnë në trevat tona të pastra shumë kolonë sllavë nga Stepat dhe Malet Urale të Rusisë, që gjenden në pjesën e Europës Lindore.

Këto ardhacakë sllav, kur u dynden në shek. VI mbas Krishtit në trevat tona, u sollën në mënyrë barbare, duke tjetërsuar gjithçka autoktone ilire. Ata, vazhdimisht dhe në mënyrë sistematike ushtruan dhunë, raprezalje, krime, shfarosje barbare të popullisë auktone, shkatërruan civilizmin e kulturës ilire askohe, duke shkëputur barbarisht vijimsinë e saj shpirtërore dhe material, me pjesët e tjera të trungut të Europës Perendimore ose me fqinjët e saj, më të afërt si helenët dhe romakët.

Këto veprime, u bënë në mënyrë të vijueshme, që të zhduket sa më shumë të jetë e mundur historia dhe kultura amtare ilire.

Gradualisht dhe sistematikisht, shohim, se asokohe nga sllavët filloi në të shkruhet dhe përhapet gjerësisht metoda e gënjeshtrës, se: “Ilirë, sipas tyre janë të ardhur në Gadishullin e Ballkanit”, ndërsa serbët sllav sipas autorëve sllav, janë autoktonë, gjë e cila bie në kundërshtim, me realitetin e gjuhës së fakteve historike Ballkanike dhe Europiane.

Pra, jabanxhitë serb, u munduan të behen si zot të shtëpisë, në tokat e huaja iliro-shqiptare.

Ata, më vonë dhe gradualisht, sipas një plani të detajuar kolonizues, falë edhe aftësisë së përshtashmërisë dhe përhapjes së mitit të gënjeshtrës, u bindën në vetvete, se janë “autokton”. Për më tepër, ata arritën kështu të formojnë shtetin sllav dhe u bënë një fuqi e madhe në Ballkan.

Pika më kulmore e tyre shenohet periudha e Car Dushanit, që arriti të pushtoj Shqipërinë deri në dyert e Durrësit dhe më në jug e shtrinë pushtimin e tyre, në zonën pjellore të Kosovës, Maqedoninë, Malin e Zi, Gregorinë Bullgare, gjysmën e Bosnjës dhe arritën të zaptojnë pa ndërprerje gjysmën e territorëve të Dalmacisë.

Këto pushtime Mbretëria e Car Dushanit, i bëri në vitin 1321 deri më 1355. Duke përdorur forcën ushtarake, shumë territore, ranë në duart mizore të ushtrive pushtuese të Car Dushanit, të cilët, si objektiv primarë të tyre kanë pasur ç’popullimin, shkombëtarizmin dhe asimilimin në maksimum të banorëve dhe popullisë autoktone.

Në këto mizori sllave, ranë edhe trevat Arbërore, të cilat, kaluan një kalvar të pashembullt krimesh dhe masakrash antinjerezore për shekuj me radhë, duke u munduar të shuaj shqiptarët, gjuhën, fenë, zakonet, traditat, pra, të sllavizojë cdo gjë të identitetit të pastër shqiptarë.

Kur Car Dushani vdiq, tokat e pushtuara prej tij, mundën që të fitojnë lirinë. Ata, ranë më në fund, në dorë të principatave arbërore. Të tillë ishin: Principatat e Balshajve, Kastriotëve, Topijasit, Muzakët etj.

Qysh nga viti 1355 deri me ardhjen e barbarëve të tjerë të Perandorisë Minore Turke (në Fushë Kosovë), populli i Arbërisë asokohe, provoi dhe jetoi në një liri ekonomike, politike, sociale dhe kulturore.

Por kjo nuk zgjati shumë, se pushtuesit e rinj otomane, do të bëjnë sërisht shkatërrime dhe barbarizime edhe më të mëdha, që ende nuk janë zbardhur si dhe sa duhet nga historianët e kohës dhe ato të periudhës së sotme modern të historisë së njërëzimit.

Në Arkivat e Stambollit, ruhet ende e freskët ngjyra e gjakut të krimeve të përbindshme, që taborret mizore turke, kanë ushtruar për 5 shekuj mbi popullin shqiptar dhe popujt e tjerë të Ballkanit.

Tokat shqiptare, gjithnjë kanë qenë në gojën e ujkut apo synimeve shoviniste të fqinjëve të huaj, të cilët, kanë pasur dhe kanë oreks, që të shkëpusin cope nga torta e majme e shqiptarëve autoktonë.

Në histori, ka mbetur e shënuar ardhja e barbarëve otomanë, në Gadishullin e Ballkanit në vitin 1392, mbas betejës së madhe në Fushë Kosovë, e cila udhëhiqej nga Car Llazari i Serbisë.

Në këtë betejë të njohur, në historinë e njerëzimit, si luftë kryqzatash, morën pjesë shqiptarët, sërbët, vllahët, bullgarët, grekët. Ushtria pushtuese otomane, kryesohej nga përbindshi i famshem në krime Sulltan Vdekjeprurës Murati I-rë.

Në betejën e përgjashme, ishte në krye të ushtrisë apo forcave ushtarake shqiptare edhe Gjon Kastrioti, babai i Gjergj Kastriotit Heroit tonë Kombëtar.

Ushtritë e bashkuara ballkanike, kundër një armiku të përbashket të Perandorisë Otomane të Bosforit, pësuan disfatë të madhe, mbasi armiqt ishin më të organizuar dhe të armatosur gjerë në dhëmbë, më mjetet më modern të kohës. Midis të humburve në këtë betejë sfiduese, ku, varej fati i popujve të Ballkanit, ishin edhe shqiptarët.

Kështu deri në vitin 1389, kur ushtritë e panumërta turke fituan betejën, ata mënjeherë filluan të hakmarren ndaj kundështarëve të tyre, duke nisur të nënshtrojnë shtetet, mbretëritë dhe princat, që i rezistuan pushtimit të tyre. Këtë fat të zi, kishin edhe tokat arbërore.

Ky pushtim i gjatë, vijoi pandërprerje deri më 28 Nëntor 1912, kur plaku i urtë mjekërbardhë Ismail Bej Qemali, dhe patriotët e tjerë të shquar, si: ish zv/Kryeministri në Qeverinë e re të Vlorës Imzot Nikollë Kaçorri, Ministri i Financave liberatori Luigj Gurakuqi, etj., në qytetin historik të Vlorës, shpallën Pavarësinë e Shqipërisë nga Perandoria Otomane, e cila ishte plasaritur dhe po pësonte kalbëzimin dhe tjetërsimin e pashmagshëm të plotë…

Në vitin 1572, përfundimisht trevat shqiptare arbërore, ranë nën sudimin e flamurit barbar të gjysmëhenës turke, e cila rifilloi sërisht masakrat e përbindshme, kundër popullsisë së pafajshme, duke vra e prerë gjatë 5 shekujve qindra e mijëra gra, fëmijë, pleq etj.

Ata, menjëherë filluan planin e islamizmimit me dhunë të pashembullt të trevave tona, fenomen që vijoi pandërpreje për një kohë të gjatë. Otomanët barbarë, përdoren metodën e kërbaçit, taksen e xhizies, për të krishterët katolik dhe ortodoks shqiptarë, dhe u bënin lëshime e u jepnin privilegje atyre, që konvertoheshin në fenë e pushtuesit islam.

Kështu trojet e shqiptarëve, gradualisht ranë në sundimin e plotë të mizorisë së osmanëve të pashpirt, të cilët, pamëshirë kudo filluan të shkatërrojnë çdo gjë, tokat, kulturën përparimtare ekzistuese, djegin gjithçka, shtëpitë e qyteteve dhe qendrave të tjera të banimit në periferi të tyre, vrasin pamëshirë pleq, fëmijë, gra dhe nëna shtatzëne, që nuk konvertoheshin në fenë islame.

Të imponuar nga dhuna e madhe dhe e papërshkruar turke asokohe, duke mos pasur rrugë dalje tjetër, për mbijetesë, popullsia arbërore, pa dëshirë, filloi në mënyrë masive të marrë rrugën e emigracionit politik, në drejtim të vendeve të tjera të Europës, ku, nuk kishte shkelur ende këmba barbare e pushtuesve të huaj otoman. Atje, ku, ata, u vendosën në dhe të huaj, arbëreshët tanë, lanë gjurmë të thella të identitetit të tyre nga toka e të parëve të Arbërisë.

Arbëreshët e gjakut të shprishur, asnjëherë nuk harruan, se janë arbërorë të Gjergj Kastriotit, ku, në vendet apo zonat e tjera, ku u vendosën ruajtën dashurinë për familjen, varret e të parëve të tyre, të cilët, i kujtonin me shumë nostalgji, duke i përjetuar në shumë këngë dhe vjersha me tharm të thekshëm patriotik. Atje ata vijuan të ruajnë gjuhën, kulturën, fenë, zakonet, traditat, doket etnike, emërat e fëmijëve të tyre, nipave dhe mbesave si arbërorë, i trashëguan gjatë shekujve brez mbas brezi.

Photo by: wikipedia.org

Ilir Ikonomi/

Kjo foto, e cila mund të quhet e rrallë, është marrë nga lutja në qiell të hapur që Fan Noli mbajti në Durrës më 10 mars 1914, tri ditë pas arritjes së Princ Vidit. Vonë e kuptova që fotografia i përkiste asaj dite historike.

Në foto duket Fan Noli duke folur. Ballin ia kanë mbuluar zbukurimet me lule që kanë mbetur në Durrës nga festimet për pritjen e Vidit.

Në krahun e tij të majtë është prifti i njohur katolik Dom Nikollë Kaçorri dhe përpara tyre nacionalisti i flaktë Dervish Hima me qeleshen e bardhë, të dy duke duartrokitur.

Ishte hera e dytë që Noli vinte në Durrës dhe populli e njihte famën e tij.

Shërbesa u mbajt në Sheshin e Jallës buzë detit afër Konakut, siç quhej pallati i Vidit.

Lutja e Nolit ishte historike sepse për herë të parë mbahej në shqip. Mitropoliti i Durrësit, Jakovos, nuk kishte lejuar që ajo të bëhej brenda në kishë, kambanorja e së cilës duket në sfond. Nëpër kishat ortodokse të Shqipërisë nuk lejohej përdorimi i gjuhës shqipe.

Noli u detyrua ta mbante lutjen mbi një tribunë të sajuar, siç shihet në foto. Kishte ardhur garnizoni holandez, myftiu me hoxhallarët dhe qytetarë të tjerë të Durrësit. Përpara ceremonisë, Dervish Hima foli për bashkimin e tri feve në Shqipëri.

Sipas gazetës Ushtimi i Krujës, përfaqësuesit e feve hipën në tribunë bashkë me At Nolin dhe me At Damianin e Beratit, të cilët nisën t’i luten Perëndisë për Mbretin dhe Mbretëreshën në gjuhën amtare.

Kur Fan Noli i lutej Perëndisë, shkruante gazeta, “përfaqësuesit e feve katolike dhe myslimane, hoxhët dhe priftërinjtë, me një ulësi të madhe drejtonin lutjet e tyre tinzore para Perëndisë… Gjindja thoshte Amin dhe entuziazmi rritej kur gjindja shifte nji bashkim ndërmjet hoxhëve dhe priftënve… Korrespondentët e huej habiteshin kur shikonin në tribunë priftën e hoxhë të bashkuem për mbushjen e nji akti të shenjtë”.

Bashkimi dhe harmonia e të trija feve në Shqipëri ka qenë gjithmonë reale dhe jo fantazi, siç përpiqen ta paraqesin disa nihilistë. Kjo foto e dëshmon fare bukur këtë – diçka që besoj se rrallë e gjen në ndonjë vend tjetër.

Pas lutjeve, Fan Noli mbajti një fjalim, ku protestoi kundër Jakovit. Ai tha: “Mitropoliti grek i Durrësit, duke meshuar dje përmendi emrat e mbretërve të Serbisë, Greqisë, të armiqve të atdheut, të atyre që therën fëmijët dhe gratë tona të pafajshme dhe nuk përmendi sunduesin e vendit (Vidin)”. “Të gjithë e me gjithë zemër e me zell të madh, të bashkuar tok t’i japim ndihmë mbretit dhe bashkë me të të luftojmë për lumturinë e kombit shqiptar”.

Noli arriti në Durrës më 9 mars nga Triestja. Misioni i tij ishte themelimi i një kishe ortodokse kombëtare shqiptare, siç kishte bërë në Amerikë në vitin 1908, kur themeloi kishën shqipe në Boston. Por ai qëndroi në Durrës më pak se dy javë, për shkak të gjendjes së turbullt të krijuar në jug nga kryengritja epirote.

Fotografia është marrë nga libri italisht “Albania: un regno per sei mesi”, me autor diplomatin Ferdinando Salleo. Autori shkruan se kishte gjetur rastësisht në një treg vjetërsirash një koleksion me foto nga Durrësi. Koleksioni kishte qenë pronë e ministrit të jashtëm italian Markezit San Giuliano. Libri është botuar edhe në shqip, përkthyer mjeshtërisht nga Virgjil Muçi.

Të nderuar vëllezër e motra të besimit Islam

Në emër të Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA, të gazetës Dielli, të Kryesisë së Vatrës, Këshillit të Vatrës e të gjithë vatranëve ju uroj:

Gëzuar muajin e shenjtë e të bekuar të Ramazanit.

Agjërim të lehtë e të pranuar prej Zotit fuqiplotë. Krijuesi i gjithësisë shpërbleftë çdo sakrificë, dedikim, vepër tuajën të mirë, çdo lutje e përshpirtshmëri në këtë muaj të shenjtë sakrificash e shpërblimesh hyjnore.

Kjo kohë e shenjtë sjelltë mbarësi, shëndet e sukses për të gjithë besimtarët muslimanë shqiptarë dhe familjet e tyre kudo ku jetojnë, veprojnë e punojnë.

Me gëzim dhe nderim

Kryetari i Vatrës

Elmi Berisha

Luftulla Peza/

Në ditët tona megjithse janë botuar mjaft studime e libra mbi tezën pellazgjike dhe prejardhjen pellazgjike të gjuhës shqipe dhe shqiptarëve dhe ajo është tashmë vërtetuar plotësisht, ka ende studiues me dije të pakta që prejardhjen tonë pellazgjike nuk e pranojnë dhe origjinën tonë dhe të gjuhës sonë e çojnë deri tek ilirët e më tutje nuk dinë çbëhet. Këta indirekt edhe këtë orgjinë dhe autoktoninë tonë e vejnë në diskutim.

Këta studiues ende vazhdojnë të mbrojnë me fanatizëm si dokumentin ma të vjetër të shkruar të gjuhës sonë ‘Formulën e Pagëzimit’ të vitit 1462. Nga kjo edhe studiuesit e huaj e vendosin gjuhën shqipen gjuhën më të re në pemën e familje së gjuhëve Indo-Europiane.  

  Dy janë shkruesit më të zellshëm  kundra tezës pellazgjike të prejardhjes së gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve e këta janë Prof. Dr. Mimoza Kore, që ka zënë me njohuri të pamjaftueshme katedrën e gjuhës shqipe në Fakultetin e gjuhësisë së Universitetit të Tiranës dhe Pëllumb Xhufi, që me leva politike ka zënë vend të ngrohtë në atë që quhet Akademi e Shkencave e Shqipërisë, por që në të vërtetë me punën që bën nuk është e tillë, por një institut albanologjik pa veprimtari. Nga kjo qendër para disa vjetësh mbi akademiu me fjalorin e madh etimologjik  të pjellë nga një mendje shterpë, që e nxori gjuhën shqipe me 93 përqind të fjalëve të huazuara nga gjuhët e huaja dhe një tjetër motër e tij që çdo ditë disa fjalë të gjuhës shqipe ja kalon gjuhës serbe.   

Zonja prof. Mimoza Kore në një artikull të saj shtron pyetjen: ‘A ka baza teoria pellazgjike e prejardhjes së shqipes’, botuar në gazetën Tema 6 tetor 2023 dhe P. Xhufi me konsideratat e tij të mbrapshta mbi studiuesit e problemit pellazgjik i jep në librin e tij ‘Arberit e Jonit’. 

Zonja Kore me thënie e kundërthënie të shumta por pa baza shkencore mundohet të argumentojë që teza pellazgjike ka vdekur përfundimisht. Ajo shkruan:

-pellazgët bota i njeh nga grekët, 

-autorë të tillë të racës pellazge si Herodoti i Kalikarnasit, baban e historisë nga Karia e lashtë pellazge, që në librin e tij ‘Histories’ thekson se  jugu i Ballkanin në kohrat e lashta quhej Pellazgjia (Herodot, Histories 2.56) dhe Strabonin i quan autorë grekë,

-gjuha pellazge është problem për helenistikët (Greqinë), 

-nuk provohet me baza shkencore teza pellazgjike ‘idhtarët e tezës pellazgjike ata që pa drojë  e pa mbështetje shkencore i japin flatra fantazisë së çfrenuar duke u përpjekur me argumenta qesharake duke e vendosur shqipen në bazën e gjuhëve IE dhe e njesojmë me gjuhën parake të kësaj familje, bëjnë dëm të madh sepse shpien ujë në teza antikombëtare. Albanologjia pranon që shqipja vjen nga ilirishtja.

Ku është mbështetur zonja Kore në analizën e saj? 

Vetëm në 3-4 emërtime që i kanë shkuar për shtat asaj si Çabej, Mancaku e nja dy të huaj, por ka anashkaluar veprat kryesore që trajtojnë problemin pellazgjik  siç janë: Iliada dhe Odisea e Homerit, poemat e Hesiodit, që janë në gjuhën pellazge, por që kuptohen me gjuhën shqipe, sudimet e  Nikoll Ketës, Krispit, de Radës, Spiro Kondës, Dhimitër Pilikës, studime të L. & L.Peza e shumë studime të tjera që e shtjellojnë me imtësi tezën e problemit pellazgjik dhe të lidhjes së saj me gjuhën shqipe dhe shqiptarët. 

Pëllumb Xhufi  Në librin e tij ‘Arbërit e Jonit’ (Onufri 2016) në faqen 13 të librit shprehet:

 ‘Uroj që libri të ndikojë sado pak për të shkurajuar armatën e madhe të historianëve diletantë, të cilët pasi kanë shkruar historinë e fisit dhe të fshatit të tyre, me guxim të çartur janë hedhur në sulm për të zgjidhur çeshtjet e ndërlikuara të historiografisë, duke filluara nga e aqlakmuara ‘Çeshtja pellazgjike’ dhe kanë botuar tonelata të tera me libra, pse jo ndonjë herë të financuara nga institucione e ministra, si ai që përmenda në fillim të kësaj parathënie’.   

Por si qendron e vërteta?

Së pari theksoj se për tju kundërvenë një teze apo rrëxuar atë duhen argumenta shkencorë që tek profesorët Kore dhe Xhufi mungojnë krejtësisht. Këtu nga të dy qëndron dëshira për ta rrëxuar tezën pellazgjike, por kjo nuk është rruga shkencore që ata ndjekin.

E dyta  duke mos pranuar tezën pellazgjike të prejardhjes së gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve nga banorët më të hershëm të rajonit të Egjeut pellazgët (fig. 1)  del problemi nga rrjedhin ahere ilirët, kur nuk pranohet që kanë origjinë pellazgjike? Kështu ilirët që pranohet origjina e shqiptarve për deri sa sipas profesorve Kore e Xhufi nuk rjedhin nga popullsia më e vjetër vendase e Egjeut pellazgët, duhet të jenë të ardhur në kohë më të reja në gadishullin tonë !. Në këtë mënyrë Xhufi dhe Kore i paraqisin ilirët ardhacakë në gadishullin Ballkanik. Nga kjo del që sipas Xhufit e Kores shqiptarët nuk janë autoktonë në trojet e tyre ku jetojnë sot. Ata kanë anashkaluar studimet e shumta të autorëve të ndryshëm mbi problemin pellazgjik  e kështu  bazohet vetëm në dëshirat personale të Xhufit dhe Kores, që taksapaguesit shqiptar i paguajnë me rroga të majme për të bërë punë në dobi të shoqrisë sonë por ata bëjnë të kundërt, mbajnë qendrim antikombëtar.   

Si qendron e vërteta?

Fig. 1- Harta e përhapjes së fiseve pellazge gjatë shekujve 8-5 pes (koha e Homerit dhe e Herodotit ) 

Fig. 2- Harta e Ilirisë shekulli 4 era jonë 

Në hartën e lashtë fig.1 tregohet vendosja e fiseve pellazge në rajonin e Ballkanit dhe Egjeut.  Ata kanë banuar në të gjithë  gadishullin tonë edhe në rajonet e Ilirisë, Epirit, Maqedonisë etj. para se prej tyre të lindin popujt më të rij, (sipas Homerit, shekulli 8 pes dhe Herodotit, shekulli 5 pes). 

Sipas teorisë pellazgjke nga pellazgët e lashtë  (fig. 1) gjatë gjatë procesit të gjatë të zhvillimit lindën më vonë ilirët, maqedonët, dakët, epirotët, dardanët etj. shprehur në hartën 2.

Por sipas Pëllumb Xhufit dhe Mimoza Kores, që e mohojnë tezën pellazgike dhe prejardhjen e ilirëve prej tyre del problemi kur ilirët nuk kanë origjinë pellazgjike ahere nga erdhën në gadishullin tonë, që shfaqen në hartën 2? 

Kështu që mospranimi i prejardhjes pellazgjike të ilirëve, në territorin që më parë banohej nga pellazgët e lashtë i nxjerr ilirët të ardhur nga diku në territorin e sotëm që dikur banohej nga pellazgët. 

Kështu që nga qëndrimi i ngurtë i kundërshtimit nga dëshira për ta kundërshtuar por pa baza shkencore  teorinë pellazgjike të prejardhjes së shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe Pëllumb Xhufi dhe Mimoza Kore nuk e rrëxojnë dot shkencërisht teorinë pellazgjike të prejardhjes së ilirëve, maqedonve etj. dhe të gjuhës shqipe, por në anën tjetër me qendrimin e tyre mohojnë padrejtësisht dhe në kundërshtim me të dhënat shkencore autoktoninë e ilirëve, pra i paraqisin ata të ardhur në rajonin ku ne pasardhësit e ilirëve jetojmë sot e më parë ishin pellazgët.  

Në të gjithë këto kundërshtime të pabazuara të teorisë pellazgjike të prejardhjes së gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve këta dy autorë nuk janë konsultuar me literaturën bazë të problemit. 

Nuk është shfrytëzuar studimi i G.von Hahnit ‘Albanische Studien’, i cili epirotet, maqedonët e ilirët i quan farefis të ardhur nga pellazgët më të lashtë, nuk është shfrytëzuar Homeri me dy poemat e tij, të shkruara në gjuhën pelllazge, me alfabetin pellazg por që kuptohen lehtë me gjuhën shqipe. 

Zonja Mimoza Kore shkruan: 

‘Idhtarët e tezës pellazgjike, e kemi fjalën për ata që pa drojë e pambështetje i japin flatra fantazisë së shfrenuar duke u përpjekë me argumenta qesharake duke e vendosur shqipen në bazën e familjes Indo-Europiane dhe e njesojnë me gjuhën parake të kësaj familje bëjnë dëm të madh sepse shpien ujë në tezat antikombëtare’. 

Por në vitin 2015 ne dy autorët L. & L.Peza studjuam gjuhën e lashtë hitite dhe vumë re që shumë fjalë të asaj gjuhe të lashtë (mbi 300) janë edhe në përdorom në gjuhën shqipe, kështu arritëm në përfundimin që gjuha hitite është një variant i lashtë i gjuhës shqipe. Por gjuha hitite është gjuha më e vjetër e familjes Indo-Europiane dhe pranoher nga studiuesit e huaj se nga gjuha hitite kanë prejardhë të gjitha gjuhët e familjes I-E. Prandaj në studimin tonë me të drejtë  shkruajmë që gjuha shqipe (me formën e saj të lashtë gjuhën hitite) është baza e prejardhjes së gjuhëve të familjes I-E. Këto përfundime i kemi në një referat të mbajtur në një konferencë shkencore në Pragë Hrozny-2015 dhe në librin ton: Gjuhët e lashta të Ballkanit dhe Anadollit dhe familja pellazgjike e gjuhëve, Tiranë 2018. 

Ajo shkruan që albanologjia pranon që shqipja vjen nga ilirishtja, por kjo vetë nga vjen nuk dinë ta thonë. 

Në shekullin e kaluar, pyetjes se cilët kanë qenë stërgjyshërit e shqiptarëve, pati studiues që iu përgjigjën me tezën e paprovuar shkencërisht, se shqiptarët ishin stërnipër të pellazgëve dhe shqipja bijë e pellazgjishtes-ilirishtes. Sot kjo tezë është zbehur, madje nuk përmendet në qarqet shkencore, por është gjallëruar midis “studiuesve patriotë”. Kështu shkruan padrejtësisht prof. Mimoza Kore. 

Vihet re që në këtë përpjekje të shfrenuar për të larguar e fundosur tezën pellazgjike të prejardhje së gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve të dy idhtarët antipellazgë  Pëllumb Xhufi dhe Mimoza Kore  kanë shfrytëuar vetëm atë literaturë që u shkon atyre për shtat si Çabejn, Mancakun, por nuk kanë studiuar literaturën kryesore për problemin pellazgjik dhe të prejardhjes prej tij të gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve. Këta autorë që e sqarojnë ma së miri problemin janë: Iliada dhe Odisea e Homerit, N.Keta, Xh. Krispi, de Rada, V.Dorsa, S. Konda, Dh. Pilika e më pas vijojnë Peza L. & L. 2015. New  knowledge on Hitite language.., L.& L.Peza 2018 Iliasi i Homerit.., L. & L. Peza 2020. Gjuhët e lashta të Ballkanit dhe familja pellazgjike e gjuhëve etj. Kështu pa mbështetje shkencore por vetëm me dëshirën e keqe për të rrëxuar tezën pellazgjike mjaft të rëndësishme për ne shqiptarët Mimoza Kore mundohe të shembë prejardhjen pellazgjike të shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, por duke ndërmarrë rrugën antishkencore të pa denjë për një shkenctare. 

Një problem tjetër që lidhet me dobësitë në punën e zonjë Mimoza Kore vjen nga neglixhencat e saj dhe të kolektivit që drejton për studimin e gjuhëve të lashta etruske, mesape, të italisë, Ballkanit dhe mbishkrimet e lashta që ndodhen në muzetë e Durrësit etj.     

Prof. Mimoza Kore Homerin, Hesiodin, Herodotin i quan autorë grekë, por që të tre janë autorë pellazgë që kanë shkruar në gjuhën pellazge, por që kuptohet vetëm me anë të gjuhës shqipe, vetëm që duhet mësuar alfabeti pellazgjik, i njejtë me atë që përdorin grekët sot. Këte alfabet kanë përdorur edhe shqiptarët gjatë shekullit  të 18 kur morën shkronjat latine në kongresin e Manastirit. 

Po sjell këtu për ilustrim vargjet e parë të Iliadës së Homerit:

μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος

menin që the a e ja dhe Akilit të Peleut

οὐλομένην, ἣ μυρί᾽ Ἀχαιοῖς ἄλγε᾽ ἔθηκε,

ule menin që the e thoke i miri Akaje,

πολλὰς δ᾽ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν

i thëras thinjoshit pse zi ka ai  e din psenë

ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν

e ron është Eloria ti ike ku ndezin

5 οἰωνοῖσί τε πᾶσι, Διὸς δ᾽ ἐτελείετο βουλή,

Ajo është në zi pasi Dios (Zeusi) e harroi  atë gjatë,  

ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε

Odeta priti Diosin në shtrat, e do rrijë sonte

Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.

Atreid (Agamemnon) ti ndryshe andron, qan Dios Akileun.

(shqiperuar L. & L. Peza)

Vetë emri ‘Shqiptar’ dhe ‘Shqipëri’ lidhet me Zeusin Pellazg, pra me Teorinë Pellazgjike dhe lufta që bëhet kundra Teorisë Pellazgjike të prejardhejs së shqiptarëve e të gjuhës shqipe e çon punën në mohimin e emrit shqiptar dhe Shqipëri.

Fig. 1

Ky është perendia jonë Zeusi Pellazg. Siç e shihni ai shoqërohet nga shqiponja kudo dhe mban në duar shigjetat që gjuante të pabesët. Pikërisht nga kjo shqiponjë, shoqëruese e Zeusit Pellazg kemi marrë ne emrin Shqiptar, bijë të Shqipes, Shqiponjës dhe vendi ynë quhet prej kësaj Shqipëri. Prandaj çdo përpjekje kundra tezës pellazgjike të prejardhjes së gjuhës sonë dhe të shqiptarëve është njëkohësisht përpjekje për tu hequr shqiptarëve emrin e madh ‘SHQIPTAR’ dhe vendin tone emrin e lavdishëm ‘SHQIPËRI’.   Për këtë në Tiranë është emërtuar një shesh ‘Sheshi Shqiponja’ ku ndodhet edhe shtatorja e nji shqiponje gjigande, që na jep emrin shqiptarë.         

Zonja prof. Mimoza Kore  ka mundësi të mëdha për ti dhënë shtysë të madhe studimit të gjuhës shqipe me studimin e gjuhëve të lashta siç janë gjuha etruske, gjuha mesape, gjuha hitite etj. Gjuhët e lashta të Italisë i ka studiuar studiuesi Fahri Xh. Xhara nga Gjakova, gjuhët e lashta të Ballkanit dhe Anadollit e gjuhën hitite i kemi studiuar unë e Liljana Peza me librin përkatës për to, botuar në vitin 2018. Të gjitha janë dialekte të lashta të gjuhës shqipe. Por ne merremi me histori dhe studimi i këtyre gjuhëve e të tjera kanë nevojë të studiohen nga gjuhtarët. Prandaj katedra e gjuhës shqipe që e drejton prof. Mimoza Kore ka mundësi të bëjë këtë punë me studentët dhe doktorantët e ri.

Zonja prof. Mimoza Kore shkruan në artikullin e saj që të dhënat e para për pellazgët i kanë dhënë grekët. Nuk e di se për cilin e ka fjalën zonja profesore, por për herë të parë në histori pellazgët i përmend Homeri në Iliadë dhe Odise, që vlerësohet  si poeti me të cilin fillon letërsia perendimore, që është më se e vërtetë. Por me Homerin, sipas studimit L.Peza & L.Peza 2018. Iliasi i Homerit……, fillon edhe letërsia shqipe, sepse në to kemi ndeshë gjuhën shqipe në to: Iliada fillon me fjalën shqipe MENIN, ndërsa Odisea me fjalën tjetër të gjuhës sonë ANDRA. 

Sa për grekët mund të them që nuk ka pasur në lashtësi, Greqia u ngrit nga fuqitë e mëdha me protokollin e Londrës në vitin  1832 nga Rusia e Franca mbi trojet shqiptare me mbretin gjerman Otto. Kështu që historia e Greqisë fillon pikërisht në vitin1832, pavarësisht që grekët e falsifikojnë atë në favorin e tyre. Kjo është harta e vërtetë e Greqisë dhe shihni se si asaj ju dhanë tokat shqiptare. Me bojën blu shënohet rajoni i parë që i dhanë europianët Greqisë e më pas i falën rajonet e tjera.  

Fig. 2

Kjo është harta e Greqisë që u themelua në vitin 1832. Më parë rajoni ka qenë Iliria.

Fig. 3

Duke u sjellë me papërgjegjësi zonja Kore e gjuhtarët e tjerë shqiptarë me gjuhën tonë shqipe, ajo ka ngelur gjuha më e re në pemën e familjes së gjuhëve Indo-Europiane me vjetërsi 600 vjeçare, sepse dokumenti më I vjetër I shkruar I gjuhës sonë prej tyre është pranuar  Formula e Pagëzimit e vitit 1462 (fig.3), kur ajo në fakt është gjuha më e vjetër e shkruar dhe me dokumentin më të vjetër edhe për të gjitha gjuhët e  familjen I-E, me paraardhësen e saj gjuhën hitite. Gjuha hitite është më e vjetra e familjes Indo-Europiane dhe me dokumenrin më të vjetër të shkruar të familjes. Por gjuha hitite rrjedh nga gjuha pelllazge dhe më pas vijon në gjuhët ilire, maqedone, epirote, dake etj., që në mesjetë përbëjnë gjuhën e arbëve, që ot është gjuha shqipe.  (Shih L.Peza & L.Peza 2018 Gjuhët e lashta të Ballkanit dhe Anadollit dhe familja pellazgjike e gjuhëve, GEER, Tiranë). 

Në fund të tabelës së mësipërme të  pemës së gjuhëve të familjes I-E ndodhet gjuha e lashtë hitite, që kemi vërtetuar që është një variant I gjuhës shqipe vertetuar nga L. Peza & L.Peza , 2015. /shih librin e mësipërm/.

Në studimet tona theksojmë që teza pellazgjike qëndron e forte dhe origjinën tone pellagjike dhe të gjuhës shqipe na e vërteton edhe Homeri në poemat e tij Iliada dhe Odisea që fillojnë me fjalën MENIN dhe ANDRA të gjuhës sonë si dhe babai I Historisë Herodoti (shek. 5 pes) një tjetër që ka shkruar gjuhën pellazgeqë të gjithë rajonin e gadishullit tone e quan Pellazgjia (Herodoti, Histories, Libri 2, 2.56).  Është nder I madh për ne shqiptarët që Homeri autori me poemat me të cilat fillon literature perendimore dhe ajo shqiptare dhe Herodoti po ashtu I races pellazge nga e kemi edhe ne origjinën tone, prandaj duhet ti nderojmë ata. 

Dhahran, 14 shkurt 2024  

KOSTA NAKE/

Tre poetë të mëdhenj ia kanë dalë t’i ngrenë nga një monument poetik Shqipërisë: Naim Frashëri me poemën “Bagëti e bujqësia”, At Gjergj Fishta me poemën “Lahuta e Malcis” dhe Dritëro Agolli me poemën “Nënë Shqipëri.” Duke i parë me syrin e njeriut që adhuron kuajt, te Naimi shoh një mërgimtar që vjen me karvan dhe sodit i përmalluar atdheun, te Fishta shoh një kalorës që një sup ka një hutë të gjatë dhe në brez një patllake, kurse te Agolli shoh një kalorës që ka hedhur në sup kosën, kurse te kaptelli i samarit ka vendosur një drapër.

Përmasat legjendare

Duke iu rikthyer “Lahutës së Malcis” gjëja e parë që duhet përsëritur është konstatimi i shumë studiuesve se ajo u dha shqiptarëve atë që Homeri i dha botës me “Iliadën”, skenat dhe bukuria e saj u ngrit në nivelin e këngëve për Rolandin dhe Sidin. Më tej, për të mos përsëritur të tjerët, nevojitet përimtimi vetjak i materialit që ofron vetë poema. 

Ta fillojmë me më sublimen, Fishta si klerik i devotshëm, të paktën në dymbëdhjetë raste i drejtohet Zotit drejtpërdrejt si qasje frymëzuese dhe mbështetëse për të realizuar simotrën shqiptare të poemave të mëdha europiane e botërore të cilat mbollën, ushqyen dhe rritën ndjenjat atdhetare.

Komunikimi është i trajtave: “Ndihmo, Zot, si m’ke ndihmue” (f. 7), “Lul e lum për t’madhin Zot” (f. 89, 199, 244, 310, 356, 469, 501, 577), “Deh, o Zot, që nalt prej qiellit/ Punët e njerëzve i njeh mir’fillit” (f.181), “Falë i qofshim t’Madht Zot” (f. 296, 551).

Poeti ka shfrytëzuar dy forma të epikës popullore për formësimin e veprës së vet: epikën legjendare dhe këngën historike, tabloja plotësohet e zbukurohet me botën e magjishme të baladave.

Elementi legjendar, përveç komunikimit me Zotin, sigurohet me praninë aktive të Orëve dhe Zanave, të cilat jo vetëm i ushqejnë luftëtarët me një forcë mbinjerëzore (f. 214, 216), por marrin pjesë drejtpërdrejt në fushën e mejdanit për t’u siguruar fitoren shqiptarëve, Zana e Madhe zihet fytafyt me shtrigën që ndihmon malazezët (f. 507), madje zotohet për të marrë hakun për humbjet e pësuara. Komunikimi me to është i ngjashëm me Zotin, por, ndryshe prej tij, është më i shpejtë, më i drejtpërdrejtë dhe më rezultativ: 

“Deh! Moj Zanë ma thuej një fjalë. (f. 38)

Deh! Moj Zanë, pash ato kroje.(f. 51)

Vallë, moj  Zanë, a di me m’thanë, se… (f. 61)

Ehu! Moj Zanë, pash të dy sytë

Shkomi Osos tash te kryet… (f. 63)

Qani, qani, oj Zana, qani (f. 68)

Heshtu, Zanë, mos qesh me mue

Se mërzitshëm kam qëllue! (f. 83)

Deh! Oj Zanë, ty t’qofsha true! (f. 92, 179, 190, 514)

T’lshofsha bjeshkët, o mori Zanë. (f.107)

Eja e t’këndojm’, oj Zana e malit, 

Eja e t’këndojm’, n’Lahutë t’Malcis (f.111)

Ik, moj Zanë, mos t’rrimë tue namë! (f. 277)

Behma këtu n’këtë Lissus t’vjetër…

Për me këndue n’Lahutë t’Malcisë

Si u end fati i Shqipnisë. (f. 516)

Sikur të mos mjaftonte komunikimi kolektiv me bashkësisë së Zanave, ato përmenden emër për emër gjatë kujdesit për Tringën: Beke, Berdone, Bjeshkë, Borë, Care, Cerrleke, Culinë, Çeke, Dake, Dalinë, Dare, Dike, Done, Fatale, Gale, Gere, Gile, Grace, Groshe, Jere, Lali, Lere, Lore, Lice, Loshe, Mele, Mile, Mine, Nare, Naze, Raze, Syne, Tale, Tere, Tile, Thrake, Vace.

Gjatë gjithë poemës ky komunikim me Zotin dhe Zanat ka vetëm një përjashtim, kur i drejtohet hënës: 

“Amanet, o mori hanë…

Amanet, a di me m’thanë

Se a t’ka ra ndo’i herë me pa

Kund mbi shekull një kësi kobi.” (f.328)

Elementi legjendar ilustrohet me detajet e mëposhtme: Një hije i shkon mbretit Abdul Hamit dhe i ankohet për knjaz Nikollën dhe pretendimet ndaj tokave shqiptare (f.74-76); fantazma (hija, Zana, Ora e Shqipërisë, e Mira) i shfaqet edhe Ali Pashë Gucisë. (f.105), Ora e Shqipnisë nxjerr rozmari dhe ia jep Ali Pashës për forcë të mbinatyrshme (f.109); Kanga XI “Lugati” është predominim i legjendës (f.147-158); Mehmet Ali Pasha i kthyer në lugat, bisedon me knjaz Nikollën, kurse Çun Mula bisedon me Zanën e Malit (f.184); Kanga XVI “Kuçedra” është me të gjitha tiparet e epikës legjendare: “N’atë Bigë t’Shalës ka dalë kuçedra’/Me shtatë krena e gjashtë palë kthetra…/Bishtin gjatë, me i mbrrijtë në zall…/Zjarr e surfull tue flakrue.” (f.199)

Më tej, Ora e Shalës bisedon me dragonjtë shqiptarë: “Mirë se ju gjej, burra të dheut!/Mirë se vjen, e Bukra e Dheut!” (f.215) Zana e madhe e Vizitorit  kundron luftën që vlon në Nokshiq. (f.430) Zana e Madhe qan mbi trupin e Tringës (f.441) në trajtë elegjie (f.448). Në vajtimin për Tringën janë të pranishme edhe dy ujkonja. (f.453)

Elementi legendar përmbyllet me mitin i Floçkave dhe Kshetëzave, ku veçohet martesa e floçkës me një djalë kelmendas. (f.524-525)

Në rrafshin stilistik këto elemente të legjendës jepen përmes hiperbolave të shumta: (Kuçedra) asht lëshue ‘i qind pash n’ajri. Llesh Gjoni  “me ‘i palë dana ‘izet pash t’gjata. (f.205) Trandë topuzin, njëqind okë. (f.208) Heshta e trashë sa ‘i mashkull qerrit. (f.209) Tue e ba djerrin hurdhë me gjak. (f.238) Kur kanë pa shqiptarët tue rra:/Kë ndrague, kë katalla,/Njen’ ari tjetri lua’,/ Të gjith’trima n’nam e n’za. (f.257) Një shkja ‘i pend buej/ Atë vendit s’mund ta luej./ Beter shtatit sa ‘i mullar. (f.268) Rrjedh der n’gju ai shkulmi i gjakut. (f.325) Sa shpejt Orët janë nisë e shkue,/Sa me t’shpejtë ato jan’ kthye,/Sa veton dy herë me sy…/Se sa i madh-o blini ishte,/Sa të madhe hije kishte,/Me mrizue nja treqind dele! (f.464) T’trashë mustakun porsa krahu,/ Si dy rrfe, që shkrep prej reje. (f.491) Njëzet pash, po, u shemb e ngeli. (f.502)

Fryma atdhetare

Fishta mblodhi dhe solli frymën heroike si element kryesor strukturor dhe artistik të ngjarjeve e krijimeve foklorike që prodhuan ato. Pavarësisht ngarkesës konceptuale legjendare, “Lahuta e Malcis” ka një kontekst të qartë historik, rrjedhimisht transformohet në një monument artistik që pasqyron luftën e popullit shqiptar për pavarësi nga Turqia dhe qëndresën luftarake kundër sulmeve të fqinjve për aneksimin e truallit kombëtar. Dyluftimet, betejat në grupe dhe lufta në tërësi janë shprehëse të një heroizmi historikisht të përcaktuar, me një frymëzim atdhetar dhe jo rajonal, me një vetëdijë kombëtare dhe jo personale apo fisnore. Kënga popullore e epikës historike u formësua qartësisht dhe u përkrye gjatë Rilindjes sonë Kombëtare, ajo shfrytëzoi prushin e rezistencës ndaj përpjekjeve aneksioniste sllave për të ndezur zjarrin e madh që ndezi Lidhja Shqiptare e Prizrenit, bashkim që shkëndijoi si autonomi nga Turqia dhe shkëlqeu me pavarësinë e 28 Nëntorit 1912. Etja për famë fillon e futet në hullinë e një misioni madhor, ndjenja e përjetimit epik të jetës ngjyroset kuq e zi, luftëtarët e Fishtës fillojnë me mëkimin e Zanave për ndeshje titanësh për mbrojtjen e bjeshkëve e të kullotave dhe transformohen në shqiptarë që i karakterizon gatishmëria për t’u flijuar për çështjen e atdheut.

“Për shqiptarët, si jemi na,

Turk a shkja të dy janë nja.” (f.128)

Fryma atdhetare ka një simbol – flamurin e Shqipnisë, që është  “si fletë engjëlli t’Perëndisë.” (f. 8) Mbartës dhe përcjellës të saj janë “djem si Zana,/që ma t’fortë s’po t’i ban nana” (f. 49), trima që “s’i ka krajli as s’i ka mbreti,/s’i ka toka as s’i ka deti.” (f. 61)

Fryma atdhetare ka një burim të pashtershëm, trojet e shenjta ku kemi qenë autoktonë në jetë të jetëve, troje ku është shkruar historia jonë shumëshekullore: 

“…Shqipnia

Një shportë fiqsh nuk ka qëllue,

Për m’ua nda miqve peshqesh;

Por asht toka e t’parëve tonë

Asht Atdheu, po, i Skënderbegut,

Asht Atdheu, po, i Mojs Golemit

E i atij Lekë Dukagjinit… (f.130-131)

Evokimi i figurave të shquara historike plotësohet duke shkuar edhe më në thellësi të shekujve me Bardhylin, Teutën, Klinikun, Gencin, Agronin, Hilën, Pleuratin, etj. (f. 520) Këto troje kanë histori dhe ajo është e lidhur ngushtësisht me bukurinë e natyrës që është ushqim për shpirtin dhe pasuritë mbi- e nëntokësore që janë kusht për ekzistencën:

“Toka arbnore, tokë me nam

(Ble me pash e shitë me pllambë,

Pashi argjend, pllamba flori,)

N’daç për bjeshkë e n’daç për vërri,

N’daç për dhen e n’daç për dhi,

Si për bukë, si për tagji

Si për punë, si për tregti. (f. 94)

Por shqiptarët kanë nevojë për një shkundje të madhe dhe kjo mund të realizohet me një gjuhë të ashpër dhe pa lëshim:

“Ehu! Mallkue qoftë ai në Shqipni

Qoftë mallkue, po, a plak a i ri,

Që për mbret e për liri,

S’çohet sot me armë mizore,

S’lidhet sot me besë arbnore.” (f. 53)

Thirrja e poetit është sinkron me atë të Pashko Vasës:

“Çohi, o bij të Skënderbegut,

Turq e t’kshtenë, mos t’u ndajë feja!” (f. 292)

“Për pa u ba gjaku der n’gju,

Kurr Shqipnin’ s’kem për ta lëshue.” (f. 95)

Lufta për mbrojtjen e tërësisë tokësore, shoqëruar me kërkesën për autonomi, lartohet me frymëzimin për ruajtjen e identitetit kombëtar nëpërmjet gjuhës:

“Nisë shqiptarët kanë me mendue…

Shqip me shkrue, po, e shqip me mësue…” (f. 527)

Fatkeqësisht, kjo tokë e bekuar ka nxitur orekset e fqinjve dhe është përdorur nga Fuqitë e Mëdha për të shuar babëzinë e atyre shovinistëve, një padrejtësi që e bën poetin të mos përmbahet, njëkohësisht na bën edhe sot të kuptojmë sa aktuale janë edhe pas më shumë se një shekulli:

“Uh! Evropë, ti kurva e motit,

Që i re mohit Besës e Zotit,

Po, a ky asht sheji i qytetnisë:

Me nda tokën e Shqipnisë

Për me mbajtë këlyshat e Rusis?” (f.167)

Që te poema madhore e Fishtës është kristalizuar e kthyer në diamant vlerësimi i heronjve:

“O ata t’lumtë, që dhanë jetën,

O ata t’lumtë që shkrinë veten…

Që për erz e nder t’shqiptarëve

Derdhën gjakun tue luftue…

Lehtë u qoftë mbi vorr ledina…

E der t’ketë n’det ujë e ranë,

Der sa t’shndrisin diell e hanë,

Ata kurr mos u harrofshin,

N’kangë e n’valle por u këndofshin. (f. 71)

Me siguri At Gjergj Fishta ka ndjekur udhën e Gavril Darës së Ri që nga moria e këngëve arbëreshe ringriti Motin e Madh të Shqipërisë. Në poemë përmenden më shumë se 220 emra luftëtarësh, disa prej tyre dalin madje nga dy ose tri herë në poemë, disa kanë edhe portretin e tyre. 

Bec Patani: “‘i zog petriti” (f. 343), “Ballin gjanë si fush’ mejdani/Vetullat zi si penda e korbit/Syrin zjarr si flakë agzotit/Si ajo rrfeja nëpër re/Dredhë mustakun kacadre,/ Shtatin ardhë porsi harbia/Gishtat drejt porsi namlia…” (f.316-317)  

Çoku i Mar Kolë Dinit prej Kabashit të Dukagjinit: “E ka ballin si sini/ e ka synin si duhi/ i ka shpatullat si një ari,/ trim i çartun, trim si Zanë.” (f. 28)

Mar Lula “i pari i Shalës, një syzjarr, një zog sokoli, burrë i zoti, i pushkës e i fjalës,” (f.126) “…kaleshan, mustaqezi, larg përmendë ai për urti, për urti, për trimëni.” (f.194) 

Oso Kuka: “‘i burrë shkodran,” (f.44) “‘i rrfe prej qiellet,/ Shok nuk ka kah vran e kthiellet.” (f.26) “Shtatin div e syn’n si zgjeta, n’jelek arit.” (f. 27) “rrfe mizore” (f.41) “Kaleshan i qimezi,/ Gjak e zjarm asht syni i tij;/ Edhe i ka një parë musteqe/ Kaçurrel e leqe-leqe.” (f. 46)  

Tringa – trëndafili i kuq poemës

Në një mjedis me vetëm me burra luftëtarë, Zanave legjendare u bashkohet edhe Tringa, një zanë tokësore që përfton një paralelizëm me këngën legjendare të Gjergj Elez Alisë dhe përbën një nga pikat kulmore të veprës. Tringa nuk asgjë më pak se Zanat: 

“Ardhë shtatit si breshana

Synin yll, ballin si hana,

Diçka njethë si molla n’rrem,

Si ajo lulja shpërthye n’gem…

…Kaq gja t’mirë Zoti e ka falë.” (f.368-369) 

“Me atë shtat  filiz çetine,

Me ato vetulla si fiskaja,

Me ata sy kokrra qershije,

Me ata dhambë si gurt e zallit

Fill mbas shiut kur t’u bjerë dielli.” (f.435)

Gjergji i legjendës rimishërohet te figura e Curr Ulës i cili është plagosur rëndë dhe nuk ka fuqi as t’i largohet rrezikut, as t’i dalë për zot motrës që mund të bjerë në duart e shkjeve. Po ndërsa Gjergji gjen forca të ngrihet e të përballet me bajlozin si fitues, Curri vdes. Tringa e merr në sy rrezikun dhe kujdesin për vëllanë e vazhdon edhe kur armiku hyn në oborrin e shtëpisë.

Poeti e ka dhënë me vërtetësi figurën e saj duke hedhur dritë mbi frikën e natyrshme që pushton një femër të pambrojtur përballë një armiku si Gjur Kokoti, shkjau që donte të digjte shtëpinë e Tringës dhe nuk do të nguronte të bëjë punën e hamshorit:

“Si ajo suta shoqesh nda,

E n’blerim t’ njethtë ajo ra.

Lëshohet zhgjetë e turrshëm futet

Brendë në breshtë, tue u dridhë prej tutet,

Kur gjuetari n’të t’  ketë shti,

Për pa mund në tokë’ me u shtri,

Njëkështu bredhë ka Tringa në shpi.” (f.374)

Dialogu motër e vëlla është i njëjtë me atë të legjendës së Gjergj Elez Alisë:

Curri: Mori shpia mbetshi shkret!/Urth e lmashk për rreth u mblofshin!/ Brevë e gjarpën n’ju u përftofshin!/Si kaq shpejt ju me pikue.

Tringa: Jo, mor vlla,…/Se ato cirka shiu nuk janë,/Që n’për hatlla pikojnë n’ votër,/Por jan’ lot’t e s’ate motër. 

Curri: T’paskam lanë pa ngran’ pa pi…/Huj për burrë ndoshta me t’ra?! 

Tringa: Kurr ma randë se sot folë s’m’ke! (f.377-378)

Po kaq bukur, natyrshëm e tokësore tingëllon deklarata e Tringës:

“Unë t’rijtë tim nuk po e baj fli,

Për t’m’ dal kanga n’Male t’ Mëdha

Po për erz, për fe, për vlla.” (f.384)

Tringa e vret agresorin, por edhe ajo kthehet në një trëndafi të përgjakur nga arma e Vasil Ndrekës.

Këtu mbaron historia dhe fillon legjenda, sepse Zanat vajtojnë mbi trupin e Tringës me një tekst të gjatë elegjiak (f.448, 452-453), ato e veshin e stolisin kufomën si virgjëreshat e Malcis, me një varg floriri dhe me një palë rruaza, kurse varrin ia shtruan me lila e drandofilla. (f.462-463) Tradita përcillet me sjelljen e blinit nga Trojani për ta mbjellë te koka e varrit të saj dhe historia vazhdon me betimin e Zanës së Madhe për hakmarrje. (f.464-465)

Fundi i poemës nuk ka nevojë për koment, por vetëm për ta cituar:

  “…N’Shqipni pa nda

Rrahin topat ndër kala;

Përse flamuri kuq e zi,

Sot ma s’pari, bukuri,

Porsi fleta e Engjllit t’Zotit,

Po valvitë mbi tokë t’Kastriotit,

Si valviti dikur motit;

E der n’qiell ushton brohoria

Kah gërthet fusha e Malcia:

Për jetë t’jetës: Rrnoftë Shqipnia!

Edhe kështu, mbas sa mjerimi,

Mbas sa gjakut e shëmtimi,

E për inat t’shkjeve t’Ballkanit

Për gazep t’atij sulltanit,

Si premtue kish Perëndia:

Prap zojë në veti duel Shqipnia.” (f.596)