Përktheu: Dr. Luan Topçiu/

Disa vite më parë, ndërsa isha i angazhuar në një projekt mbi historinë e Shqipërisë, hasa në vështirësi për të mbuluar periudhën nga shpërbërja e Lidhjes Shqiptare (1881) deri te shpallja e Revolucionit të Xhonturqve. As librat e përgjithshëm mbi Shqipërinë — dhe shumica e librave mbi këtë vend janë të karakterit të përgjithshëm — as studimet e pakta historike ekzistuese nuk e trajtonin atë periudhë: ato kalonin nga përgjithësime rreth Kongresit të Berlinit tek përgjithësime për kryengritjet shqiptare gjatë regjimit të Xhonturqve. Kur ndonjë syresh nuk e prekte fare atë periudhë, vëmendja përqendrohej kryesisht në rivalitetin midis Austro-Hungarisë dhe Italisë në Adriatik.

Nevoja për të plotësuar këtë boshllëk u njoh gjithashtu — pas botimit të disa artikujve të mi mbi prirjet nacionaliste shqiptare në periudhën në fjalë — nga dy historianë shumë të ndryshëm, të dy me reputacion botëror. Njëri ishte profesori i ndjerë Carlton J. H. Hayes në Universitetin Columbia; tjetri, profesori W. N. Medlicott, më parë në Universitetin e Oksfordit e tani në Universitetin e Londrës. Të dy dijetarët inkurajuan përpjekjet e mia, ndërsa Profesori Hayes më nxiti të shkruaja një libër “me theks mbi nacionalizmin shqiptar.”

Megjithatë, pati disa vështirësi për të çuar përpara projektin. Hapi i parë ishte të nxirrja faktet nga arkivat. Për shkak të interesit të veçantë të Austro-Hungarisë për Shqipërinë, pas Kongresit të Berlinit, arkivat e para që duhej të shqyrtoheshin ishin ato të Vjenës. Gjatë një udhëtimi nga Bashkimi Sovjetik drejt Jugosllavisë, ndalova për një javë në kryeqytetin austriak për të shqyrtuar Haus-Hof-und Staatsarchiv dhe arrita në përfundimin se materiali i ruajtur aty e justifikonte një studim mbi Rilindjen Kombëtare Shqiptare (1878-1912). Dy vjet më vonë, kalova një verë të tërë duke hulumtuar në ato arkiva. Meqenëse Italia kishte qenë rivale e Austro-Hungarisë në Shqipëri në atë kohë, ishte gjithashtu e domosdoshme të studioheshin arkivat italiane në Romë — Archivio Centrale dello Stato dhe Archivio Storico del Ministero degli Affari Esteri — kryesisht për të verifikuar faktet dhe për të arritur një gjykim më të ekuilibruar. Për të plotësuar kërkimin, u shqyrtuan edhe arkivat e një fuqie të tretë, Francës — Archives du Ministère des Affaires Étrangères, Paris — veçanërisht pasi ato ishin mjaft të pasura me informacione mbi çështjet e brendshme shqiptare.

Por materiali arkivor, sado thelbësor të ishte në këtë rast, nuk mund të përcillte një pamje të plotë të zhvillimeve gjatë periudhës në shqyrtim. Kam studiuar gjithashtu materiale të botuara të rëndësishme, veçanërisht periodikë bashkëkohorë dhe broshura politike.

Një vështirësi tjetër u ndesh në trajtimin e materialit. Ekzistonte një ndryshim i dukshëm në zhvillim ndërmjet pjesës jugore dhe asaj veriore të Shqipërisë. Për më tepër, ndarja e popullsisë në tri grupe fetare, secili me orientimin e vet kulturor dhe me interesa politike të veçanta, e bënte tablonë edhe më komplekse. Interesat e fuqive të mëdha — në këtë rast Austro-Hungarisë dhe Italisë — si dhe të shteteve fqinje, të cilat kishin synimet e tyre, e shtonin më tej ndërlikimin.

Redaktorët e dokumenteve mbi Shqipërinë mesjetare kanë mbrojtur idenë se gjatë Mesjetës ky vend ka qenë një “monadë” në të cilën pasqyrohej bota ballkanike. Siç do të shihet në këtë studim, ka arsye të forta për të pohuar se në periudhën 1878-1912 Shqipëria ishte edhe më tepër një “monadë” ballkanike.

Një çështje që duhej hetuar ishte nëse ndërkohë rusët ose shqiptarët kishin shkruar diçka me rëndësi mbi këtë temë. Në vitin 1959, Instituti i Historisë i Akademisë së Shkencave të BRSS botoi në Moskë një libër të I. G. Senkeviçit mbi lëvizjen çlirimtare të popullit shqiptar gjatë viteve 1905-1912 (Osvoboditel’noe dvizhenie albanskogo naroda v 1905–1912 gg.). Edhe pse mban emrin e një autori, ai është padyshim një vepër kolektive, e shkruar me ndihmën e studiuesve shqiptarë. Bazohet kryesisht mbi materialin e Haus-Hof-und Staatsarchiv, të cilin Tirana e ka mikrofilmuar dhe i ka dhënë klasifikimin e vet. Përveç prirjes marksiste, e cila ishte e pritshme, libri sovjetik përmban disa keqinterpretime, të cilët janë theksuar në këtë punim.

Në vitin 1961, historianët shqiptarë përgatitën për studentët e Universitetit Shtetëror të Tiranës dy vëllime të shkurtër të shumëfishuar me daktilograf: njëri mbulonte periudhën 1839-1900; tjetri periudhën 1900-1919. Të dyja janë pa shënime fundore, por kushdo që është i njohur me dokumentet e Haus-Hof-und Staatsarchiv mund të zbulojë lehtë se cilat dokumente janë përdorur. Për periudhën 1905-1912, ekziston një ngjashmëri e habitshme, madje shpesh identike, midis vëllimit të shumëfishuar të Tiranës dhe librit të I. G. Senkeviçit, çka dëshmon për karakterin kolektiv të këtij të fundit. Megjithatë, vëllimet e Tiranës, të botuara pas konfliktit shqiptaro-sovjetik, shfaqin një largim të caktuar nga ndikimet e Moskës dhe një prirje më nacionaliste sesa studimet historike shqiptare të mëparshme. Këto vepra të historianëve komunistë nuk i kam shpërfillur, por i kam përdorur në mënyrë kritike.

Referencat turke në librin e I. G. Senkeviçit apo në vëllimet e Tiranës nuk mbështeten mbi material arkivor osman. Arkivat e perandorisë osmane që lidhen me Shqipërinë ende nuk janë studiuar. Vështirësia duket se qëndron jo aq në vëllimin e tyre, sa në mungesën e klasifikimit dhe të studiuesve kompetentë që të kryejnë kërkimin e nevojshëm. Kur të shfrytëzohen, arkivat osmane do të japin një ndihmesë të çmuar për plotësimin e historisë shqiptare në vitet 1878-1912, sidomos nëse krahasohen me materialin arkivor të gjetur në kryeqytetet e Europës Perëndimore.

Dua të falënderoj nëpunësit e ndryshëm të arkivave që më ndihmuan, veçanërisht Dr. Anna H. Benna të Haus-Hof-und Staatsarchiv, e cila ishte gjithmonë e gatshme të më jepte ndihmën e saj.

Gjatë punës në këtë projekt, përfitova nga inkurajimi i Profesor Philip E. Mosely të Universitetit Columbia, të cilit dua t’i shpreh falënderimet e mia të përzemërta. Mirënjohje të veçantë i detyrohem Dr. John C. Campbell të Këshillit për Marrëdhënie me Jashtë, një specialist i Ballkanit prej shumë kohësh, i cili e lexoi dorëshkrimin me kujdes dhe dha vlerësimin e tij.

Jam gjithashtu thellësisht borxhli ndaj gruas sime, komentet e së cilës ndihmuan në përmirësimin e këtij libri.

Ky projekt nuk do të kishte mundur të përfundohej po të mos ishin grantet bujare, si për kërkimin ashtu edhe për shkrimin, të ofruara nga Komiteti i Përbashkët për Studimet Sllave dhe të Europës Lindore, i Këshilli Amerikan të Shoqërive të Dijes dhe i Këshillit të Kërkimeve të Shkencave Shoqërore, të cilëve dua t’u shpreh mirënjohjen time. Falënderime gjithashtu shkojnë për Universitetin Columbia që mbuloi shpenzimet e daktilografimit të dorëshkrimit.

Instituti mbi Evropën Qendrore-Lindore

STAVRO SKENDI

Universiteti Columbia

Maj 1965

Dr. Bledar Kurti/

Sot SHBA feston Ditën e Kushtetutës. Më 17 shtator 1787 delegatët në Konventën e Filadelfias firmosën Kushtetutën e SHBA, dokumentin më jetëgjatë deri më sot, ndërkohë me tekstin më të shkurtër që ekziston nga të gjitha kushtetutat e vendeve të tjera, të cilat u bënë me një të tillë duke marrë shembull atë të SHBA.

SHBA është shembulli i republikës në veprim për mbarë globin. Por, eksporti më i rëndësishëm i Amerikës në botë ka qenë Kushtetuta e saj. Ajo u hartua si kushtetuta e parë në një dokument të vetëm. Është dokumenti me jetëgjatësinë më të madhe. Dhe gjatë dy shekujve të fundit çdo komb e ka pranuar nevojën dhe vlerën e të pasurit një kushtetutë. Dhe në rastet kur vendet kanë hartuar një të tyren, referenca ka qenë pikërisht Kushtetuta Amerikane. Madje ka pasur shumë përpjekje për të importuar Kushtetutën dhe sistemin e qeverisjes së SHBA-së dhe për t’i zbatuar ato në pjesë të tjera të botës, por ato kanë qenë të pasuksesshme. Kjo ka ardhur për faktin se Kushtetuta dhe sistemi i qeverisjes amerikane janë pasqyrim i mentalitetit, vlerave dhe identitetit amerikan. Shumë vende, veçanërisht ato në Amerikën Latine, u përpoqën të imitonin qeverinë dhe Kushtetutën e SHBA, por dështuan. Bolivia e provoi, dhe si rezultat pësoi gjashtëdhjetë revolta, dhjetë kushtetuta të rishkruara dhe gjashtë presidentë të vrarë midis viteve 1826 dhe 1898. Simon Bolivar (1783-1830), i njohur si George Washington i Amerikës së Jugut, vdiq një idealist i zhgënjyer nga dështimi për të zbatuar kushtetutën e vendit të tij, të modeluar sipas asaj amerikane. Arsyeja e dështimit nuk ishte gjë tjetër veçse fakti se Kushtetuta Amerikane u hartua për popullin dhe shoqërinë amerikane, e cila qëndron e bazuar mbi disa parime të caktuara.

Kushtetuta e SHBA-së ka një sërë amendamentesh specifike për të drejtat e njeriut të njohura si Bill of Rights. Hartuesit dhe ratifikuesit e Kushtetutës së SHBA-së i mësuan botës se nuk mund të ketë kushtetutë pa një seksion të veçantë që rendit të drejtat individuale.

Gjithashtu, në hartimin e Kushtetutës amerikane, u krijua një emër dhe ofiq i ri që nuk kish ekzistuar më parë: Presidenti. Për herë të parë në histori u krijua figura dhe detyra e Presidentit. Një shembull një u mor më pas nga shtete të tjera.

Kushtetuta i dha ofiqit të Presidentit kompetencën të ishte “Komandanti i Përgjithshëm i Forcava të Armatosura dhe Marinës, të bënte falje, të nënshkruante marrëveshje me kombe të tjera (nën këshillimin e Senatit), si edhe të caktonte ambasadorë, konsuj, gjyqtarë të Gjykatës Supreme.” Presidenti ishte drejtues lufte por nuk mund të shpallte luftë dhe as të paguante për luftën pasi këto pushtete i kishte legjislativi.

Kushtetuta i jepte legjislativit, pushtetit me shumë individë më shumë kompetenca, ndërsa ekzekutivit, pushtetit që drejtohej nga një njeri i vetëm shumë pak prej tyre.

Në këtë kushtetutë Presidenti i SHBA ka më pak pushtet se pushtetet e tjera. Në fakt, themeluesit e kushtetutës nuk lejuan që një njeri i vetëm, apo edhe një grup njerëzish të mernin në dorë fatet e një kombi. Kjo do ndryshonte më vonë në shekullin e njëzetë me zgjedhjen e drejtpërdrejtë të senatorëve dhe me pushtetet që do i kalonin presidentit, sidomos shpallja e luftës pa miratimin e Kongresit, të cilat do e bënin një individ të vetëm njeriun me pushtetin më të madh në SHBA dhe si rrjedhojë edhe në botë.

Kushtetuta amerikane ka një ndarje pushtetesh e cila funksionon në mënyrë të përkryer. E jo vetëm kaq, por qeverisja amerikane ka një dinamikë dhe një formulë rotacioni të paprecedentë.

Përpjekjet e etërve amerikanë për të mos lejuar asnjë individ të bëhej mbret apo Zot duken qartë në ekuacionin e rotacioneve të kongresmenëve, senatorëve, kolegjit elektoral, dhe mandatit të gjykatësve të Gjykatës Supreme.

Themeluesit e Kushtetutës caktuan që pushteti legjislativ, Kongresi, të përbëhej nga dy dhoma: Dhoma e Përfaqësuesve dhe Senati. Në Dhomën e Përfaqësuesve çdo shtet do dërgonte një numër përfaqësuesish sipas numrit të popullatës së çdo shteti. Ndërsa në Senat, dy përfaqësues nga çdo shtet pavarësisht numrit të popullatës. Kjo u bë për të ruajtur balancën midis demokracisë popullore dhe drejtimit të elitave.

Për më tepër kushtetuta vendosi se zgjedhjet për Dhomën e Përfaqësuesve të bëhen çdo dy vjet, për President çdo katër vjet, për Senat çdo gjashtë vjet, ndërsa mandati i gjykatësve të Gjykatës Supreme të jetë i përjetshëm në mënyrë që gjykatësit të mos ndikoheshin nga rotacionet politike. Në këtë mënyrë kushtetuta siguron qarkullimin e elitave dhe rotacionin e pushtetit.

Por, sikur të mos mjaftonte kjo ndarje, edhe mënyra e zgjedhjes së senatorëve apo e presidentit kalonte përmes një procesi rotacioni edhe më filtrues. Neni 1, Pika 3, e Kushtetutës së SHBA thotë: “Senati do ndahet në tre Kategori. Karriget e Senatorëve të Kategorisë së Parë do jenë të lira në përfundim të vitit të dytë, dhe Kategoria e dytë do përfundojë në vitin e katërt, ndërsa Kategoria e tretë në vitin e gjashtë.” Ndërsa Presidenti, me mandat katër vjeçar, nuk do zgjidhej drejtpërdrejtë nga populli, por nga një grup përfaqësuesish, që njihet si Kolegji Elektoral, nga çdo shtet.

Etërit amerikanë krijuan një Republikë të bazuar mbi parimet më të shëndosha të qeverisjes.

Sistemi politik dhe qeverisës në SHBA është i balancuar dhe unik. Ndarja horizontale e pushtetit në Shtetet e Bashkuara është tërësisht e ndryshme nga vendet e tjera, sado demokratike qofshin ato. Asnjë shtet tjetër nuk është kaq i obsesuar me ndarjen e pushteteve si në Amerikë.

Në sisteme presidenciale dhe parlamentare të ngjashme përsa i përket ndarjes horizonatale të pushtetit është presidenti, parlamenti apo kryeministri ai që kanë pushtet mbi të tjerat. Edhe një institucion kolegjial si parlamenti mund të shndërrohet në absolutizëm pasi si kryeministri ashtu edhe ministrat e qeverisë dalin nga parlamenti për aq kohë sa ka një shumicë të thjeshtë. Një qeveri parlamentare nuk has aq shumë vështirësi sa presidentët amerikanë për të shndërruar në ligje propozimet e tyre. Qeveria paraqet direkt legjislaturën e vet në parlament. Zakonisht kontrollon kalendarin dhe agjendën legjislative. Situata është tërësisht ndryshe në sistemin amerikan. Agjenda legjislative nuk kontrollohet nga presidenti. Shumica e ligjeve që miratohen janë më shumë produkt i negociatave midis dy dhomave të Kongresit sesa Kongresit dhe Presidentit. Ky sistem balancash e ka bërë SHBA vendin më të zhvilluar dhe udhëheqës në botë.

E pluribus unum (Nga shumë, një). Kjo është motoja e Vulës së Madhe të Shteteve të Bashkuara. 50 shtete në një.

Një vend me mbi 56 mijë qeveri. Me mijëra njësi qeverisje të ndara në 36 mijë qytete e qyteza, dhe 35 mijë distrikte të veçanta!

Vendi me diversitetin më të madh njerëzor por të gjithë të bashkuar në një qeveri, një komb dhe një flamur! “Nga shumë, një” është një markë unike amerikane e cila u arrit falë atij dokumenti që u firmos në Filadelfia më 17 shtator 1787, Kushtetutës, për të cilën Presidenti dhe zyrtarët e lartë të SHBA betohen në marrjen e detyrës se do ta respektojnë, ruajnë e mbrojnë me të gjithë forcën dhe aftësinë e tyre.

Prof.dr Skender ASANI/

Një thënie e lashtë shqiptare thotë: “Miku i mirë njihet në momentet e vështira”. Kjo urtësi reflekton thelbin e solidaritetit dhe humanizmit, veçanërisht kur vlerat kombëtare përballen me sfida ekzistenciale. Populli shqiptar, një nga popujt më të lashtë të Evropës, ka kaluar shekuj sfidash dhe përpjekjesh për mbijetesë. Nga antikiteti e deri në fund të shekullit XX, shqiptarët kanë qenë shpesh në shënjestër të pushtuesve, por miqësitë e sinqerta dhe përkushtimi i individëve të devotshëm kanë ndihmuar që e vërteta historike të bëhet e njohur dhe zëri i një populli të vuajtur të dëgjohet.

Në këtë kontekst, James Rubin u shfaq si një mik i heshtur, i përkushtuar ndaj kauzës shqiptare. Ai qëndroi pranë udhëheqësisë së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në momentet më kritike të konfliktit, kur projekti i Millosheviqit kërcënonte ekzistencën e popullsisë shqiptare. Rubin udhëtoi direkt në Kosovë, ndërmjetësoi dhe sugjeroi strategji për sigurimin e civilëve dhe koordinimin me komunitetin ndërkombëtar. Pjesëmarrja e tij ishte një shprehje e rrallë e devotshmërisë, ku përveç detyrës diplomatike, ai shërbeu si mbështetje morale dhe strategjike për kauzën e lirisë.

Miqësia shqiptaro-amerikane u thellua në mënyrë të veçantë përmes angazhimit familjar të Rubin. Gjatë luftës së Kosovës në vitin 1999, ai, së bashku me gruan dhe motrën e tij, u përfshi fuqimisht në mbrojtjen e popullit shqiptar, duke përballuar sfida dhe situata të rrezikshme. Kur u ngritën dhomat e specializuara në Hagë dhe u përgatitën dëshmitë e sajuara kundër udhëheqësisë së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Rubin veproi si mbrojtës i heshtur i së vërtetës. Ai përdori përvojën e tij të terrenit të vitit 1999 për të hedhur poshtë shpifjet e Serbisë dhe për të siguruar që drejtësia ndërkombëtare të mbështeste luftën e ligjshme të shqiptarëve për liri dhe mbrojtjen e pragut të shtëpisë. Ky angazhim familjar dhe profesional dëshmon se solidariteti i vërtetë shfaqet në momentet më të errëta dhe forcon miqësinë shqiptaro-amerikane në mënyrë të qëndrueshme.

Roli i Rubin nuk mund të kuptohej pa praninë e familjes së tij. Gruaja, Christiane Amanpour, korrespondente kryesore ndërkombëtare e CNN, raportoi drejtpërdrejt nga Beogradi, duke sjellë botës realitetin e përditshëm të luftës dhe pasojat për popullin shqiptar. Puna e saj siguroi që zëri i viktimave dhe përpjekjet e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës të mos mbeteshin të padëgjuara. Po ashtu, motra e James Rubin, Elizabet Rubin, realizoi një dokumentar të njohur për Kosovën, i nderuar me çmime të larta në Shtetet e Bashkuara, duke i dhënë një dimension të ri historisë dhe drejtësisë ndërkombëtare.

Dëshmia e Rubin në dhomat e specializuara të Hagës ndaj udhëheqësisë së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës është një shembull i qartë i përkushtimit të tij ndaj së vërtetës. Ai prezantoi fakte të patundshme që çmontuan shpifjet dhe propagandat dashakeqe, duke vërtetuar natyrën e drejtë të luftës së popullit shqiptar për liri. Përpjekja e Ushtrisë Çlirimtare dhe e popullit shqiptar u përkrah nga Washingtoni, Brukseli, Londra, Parisi, Roma, Berlini dhe e gjithë bota liridashëse, duke dëshmuar një bashkëpunim global në mbrojtje të drejtësisë dhe dinjitetit njerëzor.

Kjo histori tregon se miqtë e vërtetë shfaqen kur errësira është më e thellë dhe sfidat duket se janë të pakapërcyeshme. James Rubin, Christiane Amanpour dhe Elizabet Rubin janë heronj të heshtur të popullit shqiptar, hijet që qëndrojnë pas vendimeve historike dhe strategjike, duke i dhënë zë së vërtetës dhe drejtësisë. Veprimet e tyre kanë ndihmuar një popull të përvuajtur të ruajë identitetin, dinjitetin dhe aspiratat për liri, duke lënë një trashëgimi që do të frymëzojë gjeneratat e ardhshme. Përmes dëshmisë dhe angazhimit të jashtëzakonshëm të James Rubin, miqësia historike me Shtetet e Bashkuara të Amerikës jo vetëm që fuqizohet, por shndërrohet në një lidhje jetike për mbrojtjen dhe të ardhmen e popullit shqiptar. Kjo miqësi duhet të kultivohet, të njihet dhe të vlerësohet si një pasuri strategjike dhe morale, sepse në të qëndron siguria, liria dhe shpresa e çdo shqiptari.

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Një lexim krahasues i veprës së Nevenka Tromp (Prosecuting Slobodan Milošević: The Unfinished Trial) dhe asaj të Carole Hodge (The Balkans on Trial: Justice vs. Realpolitik) na bënë të ditur se në vitin 2003 Prokurorja e Përgjithshme e ICTY-së, Carla Del Ponte, ndoqi një kompromis de facto me autoritetet e Beogradit, përmes të cilit Serbisë i bëhej e mundur që të mos dorëzonte dokumente inkriminuese të regjimit të Milosheviqif. Ky kompromis/ marrëveshje u manifestua në dy dimensione të ndërlidhura:

• Procedurale/juridike: pranimi i masave mbrojtëse mbi dokumentet kyçe shtetërore serbe (Regulli 54 bis), veçanërisht dosjet e Këshillit Suprem të Mbrojtjes (SDC), duke lejuar përdorimin e tyre vetëm pjesërisht dhe me filtra sekretimi në proceset gjyqësore.

• Politike/penale: sinjalizimi i një “balancimi” përmes ndjekjes penale edhe të ish-pjesëtarëve të UÇK-së, shoqëruar me gjeste të besimit (si lirimi i përkohshëm i Milan Milutinovićit), me synimin e nxitjes së dorëzimeve të të akuzuarve serbë.

• Serbia ia doli të shpëtonte nga akuza e Bosnjës në GJND për gjenocid.

Pas kësaj periudhe, disa javë pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, Del Ponte botoi librin The Hunt: Me and War Criminals (2008), ku ngriti pretendime mbi trafikimin e organeve njerëzore dhe ekzistencën e të ashtuquajturës “Shtëpia e Verdhë”. Këto pretendime, të cilat nuk u mbështetën nga prova të mjaftueshme gjyqësore, ndezën polemika të gjera politike dhe juridike.

2. Mekanizmat dhe kronologjia minimale

• 17 shkurt 2003, Beograd: Del Ponte i komunikoi ministrit të jashtëm serb, Goran Svilanović, se aktakuzat ndaj anëtarëve të UÇK-së ishin në përgatitje; njëkohësisht pranoi lirimin e përkohshëm të Milan Milutinovićit, si masë për “ndërtimin e besimit”.

• 2 prill 2003: Svilanović vendosi “vija të kuqe”: asnjë dorëzim dokumentesh që implikonin zinxhirin e përgjegjësisë komanduese; hezitim për dorëzimin e disa të akuzuarve kyç; dhe paralajmërim për kosto diplomatike lidhur me procesin e bisedimeve për Kosovën.

• Maj 2003 (sipas Tromp): Del Ponte i dërgoi një letër Svilanovićit duke pranuar që pjesë “të arsyeshme” të dosjeve të SDC-së të mbroheshin/sekretoheshin, në këmbim të dorëzimit të tyre për përdorim gjyqësor. Ky veprim ndodhi vetëm pak ditë para se Prokuroria të kërkonte zyrtarisht në gjykatë prodhimin e plotë të dokumenteve pa kufizime.

3. Dy lente komplementare

• Nevenka Tromp e sheh kompromisin e majit 2003 si një kalim nga qasja “ligjore” në atë “politike”: një negociatë jashtë sallës së gjyqit që i parapriu, madje edhe e zëvendësoi, testimit të plotë gjyqësor. Ajo argumenton se ky hap i parakohshëm minoi transparencën dhe prodhoi pasoja anësore – veçanërisht në përdorimin e kufizuar të dokumenteve në procese të tjera, si padia e Bosnjës kundër Serbisë në ICJ.

• Carole Hodge thekson dimensionin penal/politik, duke e përqendruar vëmendjen te “pazari i balancës”: sinjalizimi i aktakuzave ndaj jo-serbëve (përfshirë UÇK) dhe gjestet e besimit ndaj Beogradit, ndërkohë që Serbia siguronte mbrojtje procedurale përmes 54 bis. Ajo argumenton se kjo qasje prodhoi dosje të brishta (p.sh. rasti Limaj/Musliu/Bala) dhe dëmtoi perceptimin e paanësisë së ICTY-së, pasi nuk pasqyroi proporcionalitetin real të krimeve.

• Limaj, ish-komandant i UÇK-së, u akuzua së bashku me Isak Musliun dhe Haradin Balën për krime kundër njerëzimit dhe krime lufte në Kosovë, midis majit dhe korrikut 1998.

• Hodge thekson se rasti nuk duhej të shkonte kurrë në Hagë, pasi provat ishin të pakta dhe dëshmitarët të pabesueshëm. Krahasuar me krimet e oficerëve serbë, akuzat ndaj Limajt ishin “relativisht të vogla” dhe zakonisht do t’u takonin gjykatave kombëtare .

• Haradinaj, kryeministër i Kosovës për vetëm 100 ditë, u akuzua në vitin 2005 si komandant i Zonës Operative të Dukagjinit për pjesëmarrje në një Ndërmarrje të Përbashkët Kriminale (JCE) që synonte dëbimin e civilëve serbë dhe trajtimin e ashpër të “kolaboracionistëve”. Ai dhe bashkëpunëtorët e tij u përballën me 37 akuza për vrasje, torturë dhe trajtim çnjerëzor .

• Aktakuza u kritikua ashpër nga shumë juristë ndërkombëtarë. Sir Geoffrey Nice (prokuror në procesin ndaj Miloševićit) dhe Andrew Cayley refuzuan të merrnin përsipër rastin, duke thënë se provat ishin të pamjaftueshme; raportet e tyre madje u shtypën brenda Zyrës së Prokurorisë. Del Ponte megjithatë urdhëroi ngritjen e aktakuzës nën presion politik .

• Haradinaj përfitoi nga mbështetja e fuqishme ndërkombëtare: Soren Jessen-Petersen (përfaqësues i lartë i UNMIK-ut), gjenerali Klaus Reinhardt (ish-komandant i KFOR-it) dhe Robin Cook (ish-ministër i Jashtëm britanik) shprehën hapur kundërshtim ndaj aktakuzës, duke vlerësuar rolin e tij në ndërtimin e marrëdhënieve ndëretnike .

Hodge e sheh të dyja aktakuzat si shembuj të pazareve politike të Del Ponte-s me Beogradin, të cilat sakrifikuan cilësinë e provave për të dhënë një imazh “impartialiteti”. Këto procese minuan besueshmërinë e tribunalit, pasi përballë krimeve masive të forcave serbe, aktakuzat ndaj Limajt e Haradinajt dukeshin të motivuara më shumë nga diplomacia sesa nga drejtësia .

4. Efektet dhe kostot

• Në prova: Regulli 54 bis kufizoi transparencën dokumentare. Edhe pse kompromisi lejoi futjen e një pjese të materialeve në proces, filtrat e sekretimit reduktuan vlerën e tyre shpjeguese dhe aftësinë për të ndërtuar zinxhirë të plotë të përgjegjësisë komanduese.

• Në akuzë: Presioni për të ruajtur “balancën” rriti gjasat e ngritjes së aktakuzave me bazë provuese më të dobët ndaj ish-pjesëtarëve të UÇK-së; kjo rezultoi në procese me rezultate të përziera – me pafajësi të rëndësishme dhe dënime të kufizuara.

• Në legjitimitet: U krijua perceptimi i një simetrie artificiale dhe i politizimit të ndjekjeve penale. Tromp e sheh këtë si një cenim të transparencës dhe të drejtës së publikut dhe viktimave për të pasur qasje në dokumente; ndërsa Hodge e sheh si kompromis që dobësoi kredibilitetin e Tribunalit në sytë e opinionit ndërkombëtar.

5. Pikat e përbashkëta dhe dallimet

• Pajtueshmëria: Të dy autorët pranojnë se bëhej fjalë për një kompromis të heshtur – jo një marrëveshje formale – ku Beogradi ngushtoi transparencën, ndërsa Prokuroria sinjalizoi balancë për të nxitur një minimum bashkëpunimi.

• Dallimi i theksit: Tromp problematizon dimensionin juridik/normativ të majit 2003 (letra për SDC dhe pasojat e 54 bis), ndërsa Hodge thekson dimensionin penal/politik të strategjisë së balancimit (cilësia e aktakuzave dhe reputacioni i Tribunalit).

6. Vlerësimi sintetik

Ky episod nuk përfaqësonte një marrëveshje të nënshkruar formalisht, por një arkitekturë kompromisi: Serbia fitoi kontroll proceduror mbi ekspozimin e arkivave, ndërsa Prokuroria fitoi dorëzime të pjesshme dhe krijoi perceptimin e “balancës” etnike në aktakuza. Megjithatë, përfitimet afatshkurtra (futja e pjesshme e dokumenteve dhe dorëzimi i disa të akuzuarve) u arritën me kosto të konsiderueshme: reduktim të transparencës, dobësim të bazës provuese dhe cenim të perceptimit të paanësisë së Tribunalit.

Në këtë kuptim, leximet e Tromp dhe Hodge ndihmojnë të kuptohet jo vetëm mënyra se si Carla Del Ponte e arriti kompromisin me Beogradin mbi fshehjen e dokumenteve shtetërore serbe, por edhe pse ajo ndoqi një strategji të balancimit penal përmes akuzave ndaj UÇK-së – dhe çfarë çmimi solli kjo qasje për legjitimitetin e ICTY-së dhe perceptimin e drejtësisë ndërkombëtare.

Për më tepër, botimi i librit të Del Ponte-s (2008) e hodhi çështjen e pretenduar të trafikimit të organeve në qendër të debatit ndërkombëtar, duke shërbyer si nismë për raportin e Dick Marty-t (2011) në Këshillin e Evropës dhe, në vijim, për krijimin e Dhomave të Specializuara të Kosovës. Kjo gjykatë, e ndërtuar mbi bazën e një mandati ndërkombëtar, edhe pse formalisht e lidhur me sistemin gjyqësor të Kosovës, në praktikë i raporton vetëm Këshillit të Sigurimit të OKB-së, çka ka ushqyer perceptimin se ajo përfaqëson një gjykatë me karakter etnik dhe një kompromis të ri politik në dëm të sovranitetit juridik të Kosovës.