Paulin Zefi/

Kepi i Rodonit është kepi më i madh në Shqipëri, ndodhet midis Gjirit të Drinit në veri e atij të Lalzit në jug dhe përbëhet kryesisht nga kodra argjilore, që shtrihen në të gjithë gjatësinë e tij, të cilat janë të mbuluara me pyje të vegjël dhe vegjetacion karakteristik të makies mesdhetare. Pjesa fundore ose ekstremi veriperëndimor i Kepit të Rodonit, me gjatësi prej 400 m dhe gjerësi rreth 100 m [1], është e lidhur me pjesën tjetër përmes një rripi të ngushtë toke rreth 80 m dhe është pikërisht ky shirit që lidh dy kodra fqinje, i cili të ofron mundësinë për ta zgjedhur atë si një vend shumë të përshtatshëm për ndërtimin e një kështjelle [2]. Në Mesjetë, ky kep përmendet me disa emërtime, që sillen rreth trajtës “Kepi i Redonit”, si: “Aradon”, “Ponta de Rodoni”, “Radonos [3]”, “Bodonj [4]”, “Cap Redondo [5]”, “Capo de Ragona” apo “Capo de Raduna [6]” dhe ndërsa nga banorët vendas fortifikimi njihej si “Kalaja e Muzhlit të Skënderbeut”, sipas emrit të fshatit që ndodhej aty pranë [7].

Etimologjjia e emrit të këtij kepi ka një vertikale shumë të thellë historike, që shkon deri në Antikitetin Klasik dhe lidhet pikërisht me Përëndinë ilire të detit, Redonin, i cili mendohet se ka qenë edhe Perëndia kryesore zyrtare e Shtetit Ilir. Dh.Frangu e përmend kështjellën në Kepin e Rodonit me emrin “Chiuril [8]”; M.Barleti me emrin “Chiurilum [9]”; në burimet dokumentare veneciane të fillim shek. XVI përmendet si “Caurili [10]”; J.Lavardin [11], J.N.Duponcet [12] dhe G.Biemmi [13], e shkruajnë “Chiuril”; R.Knolles e quan “Chivrili [14]”; te C.Paganel e ndeshim në trajtën “Tschorli [15]”; te Th.Lavallée “Tchorli [16]” dhe ndërsa historianët turq e përmendin këtë bazë të rëndësishme të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut si “Kështjella e Çorllusë [17].” Emri mesjetar i këtij fortifikimi, për ndonjë studiues ka shërbyer edhe si burim gabimesh gjeografike, sepse në ditët e sotme me këtë emër, “Currila”, quhet lokaliteti bregdetar në perëndim të qytetit të Durrësit. Në fakt, “Currilat e Durrësit” dhe “Chiuril/Chiurilum në Kepin e Rodonit”, pavarësisht se janë pjesë integrale të Bashkisë së Durrësit, ata ndodhen rreth 50 km larg njëri-tjetrit në rrugë tokësore dhe 29.6 km në vijë ajrore.

Konsulli austro-hungarez në Shkodër, Theodor Ippen, që e ka vizituar kështjellën në vitin 1900, shënon se emri “Kiurilus”, “Kiuril”, “Kojril” ose “Kuril” i kësaj kështjelle në Kepin e Rodonit, në gjuhën shqipe lidhet me emrin e zogut “Kojrillë [18]”, që është një shpend i madh shtegtar si lejleku, me ngjyrë të përhimë e me sqep të shkurtër. Ndërsa në vitin 1952, arkeologu Hasan Ceka ka shprehur mendimin se emri “Chiurilum”, që na jep M.Barleti për këtë qytet të ri (fortesë) në Kepin e Rodonit, të ndërtuar nga Skënderbeu, është shqip: “Currile = burime [19].” Në kuadër të analizës gjuhësore dhe historiko-topografike, hipoteza e H.Cekës (Chiurilum/Currile = burime) mund të vlerësohet si më e qëndrueshme, ndërsa ajo e Th.Ippen (Kiurilus/Kiuril/Kojril/Kuril = Kojrillë), mbetet një variant më tepër me vlerë folkloriko-etnografike, pra një shpjegim mbi bazë të kujtesës gojore dhe lidhjeve gjuhësore lokale. Fragmentet e qeramikës antike, të cilat janë zbuluar në afërsi dhe kërkimet nënujore të kryera pranë kështjellës, dëshmojnë praninë e një vendbanimi ilir [20].

Duke nisur nga viti 1335, siç e vënë në dukje burimet raguzane, rezulton se Topiajt e kishin kthyer “Shën Nastasinë e Rodonit (Sancta Nastasia deli Aradon)” në një qendër piraterie [21]. Ndërtimet e para në Kepin e Rodonit e kanë zanafillën e tyre që në shek. XIV, kur princi Karl Topia (1331-1388) nisi të ndërtojë mbi këtë truall disa struktura prej guri dhe druri, me qëllim për ta përdoruar atë si skelë detare [22]. Në vazhdim të shek. XIV dhe gjatë shek. XV në afërsi të vendit ku më vonë do të ndërtohej kështjella ndodheshin tre manastire dhe disa shtëpi të rralla, që dëshmonin për fillesat e një vendbanimi [23]. Mjerisht, nga këta objekte të kultit të krishterë ka arritur deri në ditët tona vetëm Kisha Katolike e Shna Ndout [24], rreth 1 km para se të shkosh në kep, dhe ashtu si kështjellën edhe këtë objekt, tradita i lidh me emrin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, pasi thuhet se manastirin nga i cili ka mbetur vetëm kisha, e ka ndërtuar motra e tij, Mamica [25]. Kjo e fundit e ndërtoi për murgeshat e Shën Kiarës dhe kisha përfaqëson një ndër Kuvendet më të vjetra Françeskane në Shqipëri, që ju dha misionit në vitin 1599 dhe që njihej me emrin e Shën Marisë, por që në të kremtohet festa e Shën Antonit ose Shna Ndout [26].

Në gjysmën e dytë të shek. XIV dhe gjatë gjysmës së parë rë shek. XV, Kepi i Rodonit shërbente si një port i vogël për tregtimin e drithit, që vinte nga Ishmi, por fortifikimi u ndërtua vetëm në periudhën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut [27]. Në vitet 1451-1452, menjëherë pas përfundimit të kështjellës së Modricës, ai filloi ndërtimin e një fortifikimi të mirëfilltë, që do të bëhej njëra nga kështjellat e tij më të rëndësishme. Predrag R. Petrović, nënvizon faktin se shkathtësia e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në zgjedhjen e pozicionit strategjik të kështjellës me portin dhe pozicionin e paarritshëm konfigurativ të fortifikimit mund të shihet edhe sot, pikërisht në kështjellën e tij “Kjuril (Кјурил)” në Rodon [28].” Skaji veriperëndimor i Kepit të Rodonit, i cili shtyhet thellë në det, u veçua nga pjesa tjetër e tokës prej një muri tërthor me gjatësi 100 m, i cili përfundonte në të dyja skajet me nga një kullë të rrumbullakët, të vendosur në bregun e detit Adriatik [29]. Në këtë mënyrë, me fare pak ndërtime, është bërë e mundur që kepi të kthehet në një vend mjaft të fortifikuar [30].

Hyrja e kësaj kështjelle, e cila, sipas Gj.Karaiskaj, bën pjesë në ndërtimet “ex nuovo” të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut [31], pas Rrethimit të parë të Krujës (1450), formohet nga një mur i harkuar, i pajisur me frëngji topash, që shkon paralel me konturin e një kulle të brendshme rrethore [32], ku trashësia e mureve arrin nga 3 m deri më 6.30 m [33]. Pra, ngjitur me hyrjen e kështjellës, në anën veriore, në bregun që sheh nga Gjiri i Drinit, ndodhet një bastion në formë rrethore, i cili shtrihet paralel me bregun e detit [34]. Ky bastion është i lartë rreth 10-12 m [35] dhe rrethohet nga një mur i ulët, i cili formon një kalim të mbrojtur midis bastionit dhe murit [36]. Ky mur tjetër rrethues, i cili përsërit konfiguracionin e bastionit, ka krijuar një korridor të ngushtë kalimi me gjerësi prej 4.80 m [37]. Nga ky mur del përpara me kënd të drejtë një mur tjetër, i cili arrin deri në det, duke bllokuar kalimin përgjatë bregut [38].

Nga ana e majtë, bastioni lidhet me një mur tjetër, i cili në fillim del përpara pingul me drejtimin e përgjithshëm të kështjellës, pastaj kthehet 90° e ngjitet lart kodrës në drejtim të bregut tjetër dhe pasi vazhdon rreth 12 m në këtë drejtim, ndërpritet në faqen e kodrës [39]. Kjo pjesë e murit, e cila ngjitet përpjetë kodrës, shkon në drejtim të jugperëndimit [40] dhe zbret në det nga ana tjetër e saj [41]. Nga ky mur sot ruhen vetëm gjurmë të shkëputura [42], sepse mbi kodër dhe në anën jugore të kepit muret janë rrënuar deri në themel dhe vetëm anës detit mund të shihen blloqe të veçuara murature [43]. Rreth 180 m distancë nga kështjella, në brendësi të Kepit të Rodonit, në bregun verior, ruhen gjurmët e një ndërtimi tjetër, i cili është i njëkohshëm me ndërtimin e kështjellës [44]. Ky ndërtim i përket një kulle të veçuar drejtkëndëshe, që shërbente si kullë sinjalizimi, e cila është ndërtuar në të vetmin vend nga ku mund të shihet qyteti i Krujës [45].

Distanca në vijë ajrore midis saj dhe kështjellës së Krujës është 30.2 km dhe ndërsa me kështjellat e tjera më të afërta që mund të shihen me sy të lirë, si: Sebastja mbi Laç të Kurbinit, ajo e Lezhës dhe ajo e Ulqinit, distanca është respektivisht: 23.7 km, 27.5 km dhe 42.5 km. Kjo kullë me bazament të veçantë, me përmasa 6 x 6 m, shërbente për të mundësuar komunikimin me Krujën me sinjale tymi ose zjarri, që ishte mënyra më e përhapur gjatë periudhës së Mesjetës [46]. Aktualisht ky objekt ndodhet brenda në det dhe rreth 30 m larg bregut. Nga rilevimi i fundit i kryer më datë 07.09.2025, rezulton se objekti në fjalë ruan aktualisht një segment muri me tipare faleze, me përmasa rreth 3.4 m lartësi dhe 4.4 m gjerësi. Kjo tregon se, pavarësisht degradimit dhe humbjeve strukturore me kalimin e kohës, një pjesë e konsiderueshme e muraturës origjinale ende është e lexueshme në terren, duke ofruar të dhëna të rëndësishme për interpretimin arkitektonik dhe funksional të objektit.

Po ashtu, një pjesë e blloqeve masive të bazamentit, të cilat ndodhen kryesisht të zhytura nën nivelin e detit, janë ende të dallueshme, duke dëshmuar përmasat e mëdha të strukturës origjinale dhe teknikën e ndërtimit të përdorur. Nje tjetër kullë drejtkëndëshe, prej të cilës është ruajtur vetëm njëri nga këndet, ngrihej mbi kurrizin e kodrës dhe prej saj mund të vrojtohej nga të dy anët e bregut [47]. Midis mureve të kështjellës, që ndodhen në pjesën juglindore të saj dhe terrenit, ndodhet edhe hendeku i fortifikimit. Ky hendek kontrollohej nga një frëngji topi anësore, e vendosur pranë hyrjes dhe kullat anësore për artileri, që përfundonin në breg të detit në të dy skajet e murit mbrojtës, ishin me mure shumë të gjera, shumë të ulëta (jo më shumë se 4 m të larta) dhe furnizoheshin nga shkallë të jashtme, për të mos dobësuar muret dhe qemerët [48]. Pra, në këtë mënyrë, e gjithë pjesa fundore e Kepit të Rodonit, me rreth 400 m gjatësi dhe rreth 100 m gjerësi, u shndërrua në një vend mjaft të fortifikuar dhe të garantuar nga çdo sulm nga terreni (ana e tokës), por gjithashtu duke ofruar mundësinë e dhënies së ndihmës dhe komunikimit të lirë nëpërmjet detit nga tre anët e tjera [49].

Menjëherë pas ndërtimit të Kështjellës së Rodonit dhe zgjerimit të kantierit detar pranë saj në vitet 1451-1452, filloi të ndjehej edhe fuqia e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në detin Adriatik, çka nënkupton ekzistencën e një “Flote luftarake arbëre”, qoftë edhe në fillimet e saj [50]. Punimet për ndërtimin e Kështjellës së Rodonit vijuan edhe gjatë vitit 1456 dhe procesi u zhvillua nën mbikëqyrjen dhe kujdesin personal të Kryeheroit [51]. Nga biografët e tij klasikë mësojmë se më 1456, Kryeheroi së bashku me të shoqen, Donikën, e ka kaluar gjysmën e dytë të stinës së verës dhe një pjesë të madhe të vjeshtës pikërisht në Kështjellën e Kepit të Rodonit, ku krahas monitorimit të punimeve, ai e kaloi kohën duke u marrë “me gjueti dhe me dëfrime të tjera të këtij lloji [52].” Ky episod nuk duhet parë vetëm si një detaj biografik i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por si një gur themeli në kuptimin e fillimeve të konceptit të pushimit bregdetar në Shqipëri, duke e shndërruar atë në një element me vlerë të dyfishtë: historike dhe turistiko-kulturore. Qëndrimi i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe bashkëshortes së tij Donikës në Kështjellën e Kepit të Rodonit gjatë verës dhe vjeshtës së vitit 1456 përfaqëson një dëshmi të hershme të përdorimit të bregdetit shqiptar jo vetëm për qëllime strategjike e ushtarake, por edhe për veprimtari rekreative, si gjuetia dhe dëfrimet.

Ky fakt historik dokumenton ndërthurjen e dimensioneve praktike me ato çlodhëse e kulturore, duke dëshmuar se ideja e pushimit bregdetar në hapësirën shqiptare ka një vertikale të thellë historike. Në këtë perspektivë, ai shënon një pikënisje të rëndësishme për studimet mbi historikun e turizmit dhe të përdorimit shoqëror të hapësirave bregdetare. Nga ana tjetër, rezulton se 30.000 dukatët e fituar me tradhti nga nipi i tij (djali i Jellës), Gjergj Stres Balsha, më 18 tetor 1456, kur ai u dorëzoi turqve kështjellën e Modricës, por që më pas u zbulua dhe u dënua, u përdorën nga Gjergj Kastrioti-Skënderbeu për të financuar punimet e mëtejshme përforcuese në kështjellën e Rodonit [53]. Punimet për ndërtimin e Kështjellës së Rodonit vijuan gjatë gjithë dimrit të viteve 1456-1457.

Mirëpo, në verën e vitit 1457, ajo shkatërrohet për herë të parë nga turqit osmanë dhe kjo mësohet nga një burim venecian i datës 18 nëntor 1457, ku thuhet se komandanti osman, Sebalia, mundi të mburrej para Senatit Venecian se i ka bërë një shërbim të vyer Republikës Veneciane, duke shkatërruar dy qytete bregdetare të ndërtuara nga Skënderbeu (le quale haveva fato Scandarbego), që ndodheshin në veri dhe në jug të Durrësit, njërin vitin e kaluar dhe tjetrin këtë vit, “ku njëri prej tyre quhej Kepi i Rodonit [et una d’esse se chiamava capo de Ragona) [54]” Megjithatë, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu nuk hoqi kurrë dorë nga përpjekjet për ta mbajtjur dhe rindërtuar këtë kështjellë [55]. Punime plotësuese u realizuan në fund të vitit 1463 dhe në fillim të vitit 1464, kur ai solli disa mjeshtra ndërtimi nga Republika e Raguzës [56]. Kontrata 2 mujore midis tij dhe sipërmarrësve raguzanë u nënshkrua më 23 dhjetor 1463 [57]. Në lidhje me ndërtimin e kështjellës në Kepin e Rodonit nga Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, kronisti bizantin, Laonikos Halkokondili, shkruan se: “Skënderi ndërtoi afër Epidamnit (Durrësit), në bregun e Adriatikut, një kështjellë. Ky vend është një gadishull dhe një istëm i shkurtër rreth tre stade.

Këtë vend e rrethoi me mure dhe vendosi atje jo pak arbër. Dhe e forcoi qytetin në mënyrë që të mbrohej, në qoftë se ky vend do të rrethohej rishtas nga ushtria e sulltanit. Dhe në qoftë se nuk do të rezistonte, të hynte në det dhe të largohej atje ku do të ishte e mundur të shkonte [58].” Më 9 shkurt 1465, rezulton se në Raguzë u pajtuan sërish muratorë për të punuar në Kështjellën e Kepit të Rodonit [59]. Materialet e përdorura për ndërtimin e kështjellës janë guri dhe tulla, muratura është e ndërtuar me një teknikë të lartë, kryesisht prej guri shtuf të skalitur me rreshta të rregullt e me shtresë të hollë llaçi gëlqeror, por pjesa e poshtme e pirgut (bastionit) është ndërtuar sipas teknikës së kombinuar gur e tulla, e cila është mjaft e ngjashme me teknikën e përzier bizantine, “cloisonnage”, që gjendet e aplikuar gjerësisht në vendin tonë, sidomos në kishat e ndërtuara gjatë shek. XIII-XIV [60]. Ky ndërtim, sipas vlerësimit të Th.Ippen, të çon në përfundimin se qëllimi i fortifikimit ka qenë krijimi i një vendstrehimi të mbrojtur prej të cilit mund të mbaheshin pa pengesë lidhje me anijet që zbarkonin atje, si për ata që vinin këtu të kërcënuara nga armiku në det, por edhe të sigurohej zbarkimi i trupave ndihmëse, materialit të luftës, municioneve ose ushqimeve nga ana e detit [61]. Kurse, G.Valentini shkruan se arsyeja e ndërtimit të kështjellës së Currilit (Qurril) në këtë vend lidhet me faktin se Kepi i Rodonit, për Skënderbeun, ishte jo më pak i dobishëm se malet e larta, kur ai qëndronte jashtë Krujës për të sulmuar rrethuesit dhe pikërisht këtu, kur ishte i kërcënuar me tradhti, ai gjeti sigurinë dhe qetësinë e plotë [62].

Në pranverën e vitit 1466, pak kohë më përpara se të fillonte Rrethimi i Dytë i Krujës, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu u vendos në kështjellën e Rodonit dhe nga aty u nisën 12 anije me refugjatë arbër, ku bënin pjesë edhe familja e tij, princesha Donika së bashku me princin Gjoni II Kastrioti [63]. Anijet lundruan në drejtim të Italisë së Jugut dhe ekuipazhi zbarkoi në Puglia, ku më pas, Donika dhe Gjoni, u vendosën në pronat e tij familjare, më konkretisht në kështjellën e qytetit Monte Sant’Angelo, dhuruar nga mbreti i Napolit, Ferdinandi i Aragonës, e cila ndodhet në Gargano (Puglia, Italia). Vetë Gjergj Kastrioti-Skënderbeu qëndroi në Kepin e Rodonit të paktën deri më 19 maj 1466 [64], për t’u rikthyer shumë shpesh këtu në mënyrë periodike. Gjatë gjithë fushatës së madhe sulltanore të vitit 1466 dhe në fillim të fushatës së vitit parardhës, 1467, ai e përdori Kështjellën e Kepit të Rodonit si një ndër bazat e tij ushtarake kryesore për të organizuar sulme kundër kampit qëndror të sulltan Mehmetit II Fatih.

Nën Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, kjo kështjellë ka patur jetë deri në vitin 1467, kur u shkatërrua me urdhër të posaçëm të sulltan Mehmetit II Fatih, ndërsa ishte ende e papëfunduar [65]. Ndërsa, më 3 gusht të vitit 1467, një nip renegat i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, djali i së motrës, që u la në vend nga sulltan Mehmeti II Fatih, me një ushtri prej 1.300 kalorësish të zgjedhur, si masë sigurie gjatë procesit të tërheqjes së tij drejt Stambollit dhe që u vendos në Kepin e Rodonit, u sulmua gjatë natës prej anijeve veneciane nga deti dhe prej Gjergj Kastriotit-Skënderbeut nga toka dhe më pas iu pre koka nga ky i fundit në anijen e admiralit të flotës veneciane [66]. Përsa i përket këtij nipi tradhtar, mendohet se ai ishte njëri nga katër djemtë e Mamica Kastriotit [67], por nuk dihet me siguri nëse bëhet fjalë për djalin e madh, Reposh Topia, që ishte martuar me princeshën bizantine, Irena Rallaina, në vitin 1464, apo për ndonjërin prej tre bijve të tjerë [68]…! Siç u përmend më sipër, kjo kështjellë ka qenë në funksion gjatë epokës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut deri në vitin 1467, kur u shkatërrua me urdhër të posaçëm të Mehmetit II Fatih dhe Kryeheroi nuk pati më kohë të mjaftueshme për ta rindërtuar. Vetëm pas 33 vitesh, për Kështjellën e Rodonit u interesuan venecianët, sepse në fillim të vitit 1500, në një kohë kur ata po vijonin të humbisnin zotërimet e tyre në bregdetin arbër, Senati Venecian mori vendimin për të dërguar në Arbëri proveditorin, Andrea Mikjeli, që iu ngarkua detyra për rindërtimin e këshjellës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në Kepin e Rodonit dhe bashkë me të si teknik e përgjegjës i punimeve u dërgua Marin de Greci [69].

P.Thomo, duke u bazuar te disa fragmente të ditarëve të M.Sanudos, që i ka marrë nga studimi i I.Zamputit dhe te teknika e ndërtimit të mureve të kështjellës thotë se mund të përcaktojmë qartë dy faza ndërtimi dhe ka dalë në përfundimin se venecianët kanë ndërtuar pjesën e sipërme të pirgut (bastionit), murin rrethues të jashtëm, murin në të djathtë të pirgut dhe frengjitë, duke mos ndryshuar konfiguracionin e përgjithshëm të kështjellës [70]. Mirëpo Gj.Karaiskaj nuk ndan të njëjtin mendim, sepse nga një shqyrtim i kujdesshëm i burimeve veneciane të viteve 1500-1501, sipas tij rezulton qartë, ndryshe nga mendimi i P.Thomos, se kontributi i venecianëve për rindërtimin e kësaj kështjelle ka qenë i kufizuar, sepse ai vëren se pothuajse të gjitha mbetjet ekzistuese i përkasin Epokës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut [71].

Riparimet veneciane u kufizuan në pastrimin dhe thellimin e hendekut, në ndërtimin e një rivelini, riparimin e murit, që shkon nga hyrja në drejtim të jugperëndimit dhe në vendosjen e kordonit [72].P@ër fat të keq, pas pushtimit të plotë të bregdetit shqiptar nga Perandoria Osmane dhe pas ndërtimit të kështjellës së Ishmit nga sulltan Selimi II Sānī (1524-1574) në vitet 1573-1574, mbaron edhe interesimi i venecianëve për Kështjellën e Rodonit, e cila braktiset përfundimisht. Ky ndërtim fortifikues, Th.Ippen i kujtonte fort një kështjellë që Kalorësit Templarë mbanin në brigjet e Palestinës, në jug të malit Karmel, pranë Atlit, rrënojat e së cilës ngrihen edhe sot përmbi det ashtu si këto të kështjellës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në Kepin e Rodonit [73]. Simotra e kështjellës në Kepin e Rodonit me të cilën e krahason Th.Ippen, është pikërisht “Castrum Perigrinorum” ose “Château Pèlerin (Kështjella e Pelegrinëve)”, që ndodhet mbi gadishullin homonim në bregun lindor të Mesdheut dhe 1.7 km në veriperëndim të qytetit të Atlit, në Izraelin e sotëm. Kjo kështjellë e ndërtuar nga Kalorësit Templarë gjatë Kryqëzatës së Pestë (1217–1221), për një kohë relativisht të shkurtër shërbeu si selia qendrore e Kryqtarëve në Tokën e Shenjtë dhe cilësohet si “Shembulli më i shkëlqyer i arkitekturës ushtarake të kryqëzatave.” Duhet të theksoj se metoda krahasuese e përdorur nga Th.Ippen midis “Chiurilum” në Shqipëri dhe “Castrum Perigrinorum” në Tokën e Shenjtë është me të vërtetë një gjetje shumë interesante. Gjatë punimeve të restaurimit, që janë realizuar në vitin 2000 në këtë kështjellë u zbuluan disa pjesë të rrëzuara të kordonit si dhe tri stema guri të gdhendura, dy prej të cilave qenë vendosur në portat respektive, që mbyllnin dy anët e korridorit të harkuar të hyrjes, ndërsa e treta kishte mbetur e papërfunduar [74].

Njëra nga stemat, që ishte vendosur mbi portën e jashtme paraqiste “Luanin e Shën Markut”, ndërsa tjetra, ajo e portës së brendshme ishte një stemë senjorile dhe ka të shënuar vitin e fabrikimit, 1500 [75]. Kurse, stema e tretë, e cila ka qenë e papërfunduar tregon se ato janë punuar në vend gjatë kohës së rindërtimit të kështjellës [76]. Dy të parat u transportuan në Muzeun e Krujës, ndërsa e treta, një basoreliev ku paraqitej imazhi i “Shën Mëhillit Kryeëngjëll”, fatkeqësisht është shkulur nga muri dhe është vjedhur në vitin 2013, duke komprometuar dhe zhdukur një element me rëndësi të veçantë për Kështjellën e Rodonit. E ndërtuar me urdhër të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe nën përkujdesjen e tij të veçantë, Kështjella e Rodonit, në gjendjen e saj fillestare ka pasur një shtrirje më të gjerë dhe një funksionalitet të plotë fortifikues, sesa konfigurimi që paraqitet sot. Struktura arkitektonike ishte projektuar të përfshinte një sistem mbrojtës të përbërë nga mure rrethuese masive, kulla këndore dhe hapësira të brendshme me karakter mbrojtës, logjistik dhe jetësor. Ky organizim pasqyronte konceptin e fortifikimeve të kohës, të ndërtuara për të përballuar sulme të drejtpërdrejta nga toka dhe deti, por njëkohësisht edhe për të shërbyer si port ushtarak e tregtar dhe si qendër strehimi e furnizimi.

Megjithatë, gjatë rrjedhës së shekujve, monumenti ka pësuar transformime të dukshme për shkak të faktorëve natyrorë, kryesisht erozionit bregdetar dhe lëvizjeve dinamike të detit Adriatik. Procesi ka rezultuar në fundosjen, shembjen ose zhdukjen graduale të një pjese të konsiderueshme të mureve dhe strukturave të tjera arkitektonike, duke dëmtuar në mënyrë të pakthyeshme integritetin fillestar të kështjellës. Ky fenomen është veçanërisht i theksuar në segmentin verilindor dhe atë veriperëndimor, ku dallgët e fuqishme, duke goditur drejtpërdrejt shkëmbin karbonatik të alternuar me shtresa të flishit (argjila, mergel, ranorë) dhe themelet mbajtëse, kanë përshpejtuar procesin e degradimit. Sot, nga kjo kështjellë mesjetare madhështore ruhen vetëm fragmente të kufizuara, të cilat shërbejnë si dëshmi materiale për përmasat dhe rëndësinë e saj të dikurshme. Nga vëzhgimet e kryera së fundmi (07.09.2025), rezulton se e gjithë zona pranë bregut dhe deri në rreth 40 m në brendësi të detit, paraqitet e mbuluar nga një shtresë shumë e dendur gurësh të përmasave të ndryshme, të cilët i përkasin kryesisht materialit ndërtimor të kështjellës, duke treguar procesin e shembjes graduale të mureve dhe depozitimin e tyre në tabanin detar. Në këtë kuptim, Kështjella e Rodonit përfaqëson një shembull të rrallë të ndërthurjes së Trashëgimisë Kulturore me faktorët natyrorë, duke dëshmuar sesi elementët klimatikë, hidrografikë dhe gjeomorfologjikë ndikojnë në transformimin dhe zhdukjen graduale të monumenteve historike.

Megjithëse Kështjella e Rodonit u braktis përfundimisht në vitet ’70 të shek. XVI dhe ka pësuar dëmtime të konsiderueshme ndër shekuj për shkak të faktorëve natyrorë, rrënojat e saj të mbijetuara, së bashku me peizazhin piktoresk në të cilin ato ngrihen me shumë hijeshi, vazhdojnë të ngjallin admirim dhe të tërheqin me mijëra vizitorë edhe në ditët tona. Kështjella përfaqëson një dëshmi të gjallë të vizionit strategjik dhe të botëkuptimit ushtarako-politik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, i cili nëpërmjet konceptimit, ndërtimit dhe funksionalizimit të fortifikimeve mbrojtëse, synonte të siguronte një arkitekturë mbrojtjeje të qëndrueshme dhe të përshtatur me nevojat gjeostrategjike të kohës. Si e tillë, Kështjella e Rodonit pasqyron në mënyrë të qartë jo vetëm njohuritë e thelluara të Kryeheroit, por edhe përvojën e tij praktike në artin e fortifikimit, duke e dëshmuar atë si një njohës të shkëlqyer të teknikave më të avancuara mbrojtëse të shek. XV.

BIBLIOGRAFIA:

1- A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, f. 56; Shih edhe A.Sh.Cami, Kalatë shqiptare, f. 32.

2- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

3- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 123.

4- L.Tacchella, Giorgio Castriota Skanderbeg e i romani pontefici nel secolo XV, f. 58-61.

5- N.Jorga, Notes et extraits pour servir à l’histoire des Croisades au Moyem-âge, Vol. IV (1453-1476), Bucarest: 1915, f. 213.

6- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 95, Doc. Nr. 158 & f. 184, Doc. Nr. 321.

7- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170; Shih edhe A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 103.

8- D.Franco, Historia e gloriosi gesti e Et vittoriose imprese fatte contra Turchi dal signor D. Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d’Epirro, f. 206.

9- M.Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 487.

10- I.Zamputi, Lezha, Rodoni, Durrësi dhe përpjekjet e fundit për rimëkëmbjen e principatave shqiptare, në: Studime për epokën e Skënderbeut II, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipërisë-Instituti i Historisë, Tiranë, 1989, f. 660-661.

11- J.Lavardin, Histoire de Georges Castriot Surnomé Scanderbeg, Roy d’Albanie, f. 454.

12- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 357.

13- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 453, 469-471.

14- R.Knolles, The Generall Historie of the Turkes, from The first beginning of that Nation to the rising of the Othoman Familie: with all the notable expeditions of the Christian Princes against them, London: 1603, f. 402.

15- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 369.

16- Th.Lavallée, Histoire de l’empire ottoman depuis les temps anciens jusqu’à nos jours, Paris, Garnier frères, 1855, f. 185.

17- B.Bilmez, Skënderbeu në historiografinë turke: Sprovë për një vlerësim kritik, në: “Përpjekja (Revistë kulturore)”, Viti XIX, nr. 28-29, Skënderbeu i kërkimit shkencor, Tiranë: 2012, f. 260.

18- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 262.

19- H.Ceka, Vërejtje mbi disa të dhëna topografike rreth luftave të Skënderbeut sipas Barletit, në: Buletin për Shkencat Shoqërore, Tiranë, 3, 1952, f. 24.

20- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170.

21- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 123.

22- P.Thomo, La forteresse de Skanderbeg au Cap de Rodon, në: Studia Albanica 2, f. 104.

23- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170.

24- Më gjerësisht, shih: A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 103-105.

25- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 264.

26- A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 103.

27- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170.

28- П.Р.Петровић, Ко су Ђурађ Кастриот Скендербег и Кастриоти: према српским повељама и млетачким аналима : (историографска расправа), f. 230.

29- A.Meksi, A.Baçe, E.Riza, Gj.Karaiskaj & P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, (Nën përkujdesin e Pirro Thomos), Botimi i dytë i ripunuar, Tiranë: Kristalina-KH, 2016, f. 414.

30- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

31- Gj.Karaiskaj, Skënderbeu dhe fillimet e transformimit të kështjellave mesjetare, në: Skënderbeu dhe Evropa (përmbledhje kumtesash), Akademia e Shkencave, Tiranë: 2006, f. 201.

32- A.Meksi, A.Baçe, E.Riza, Gj.Karaiskaj & P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, (Nën përkujdesin e Pirro Thomos), Botimi i dytë i ripunuar, Tiranë: Kristalina-KH, 2016, f. 414-415.

33- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

34- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

35- Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, Tiranë 1981, f. 182.

36- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

37- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265; Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, Tiranë 1981, f. 182; A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, f. 56.

38- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

39- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

40- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

41- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

42- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

43- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

44- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266.

45- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

46- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266.

47- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

48- A.Meksi, A.Baçe, E.Riza, Gj.Karaiskaj & P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, (Nën përkujdesin e Pirro Thomos), Botimi i dytë i ripunuar, Tiranë: Kristalina-KH, 2016, f. 415.

49- P.Thomo, La forteresse de Skanderbeg au Cap de Rodon, në: Studia Albanica 2, f. 104.

50- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 130; Shih edhe P.Xhufi, Skënderbeu. Ideja dhe ndërtimi i shtetit, f. 116.

51- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 349.

52- M.Barleti, vep. cit. f. 357-358; Shih edhe A.Possenti, Il principe armato ó vero flagello della casa ottomana: Historia, quanto vera, altretanto ripiena di ammaestramenti Politici, In Roma: Per Bernardino Tani, MDCXLVIII [1648], f. 174.

53- G.Francione, Scanderbeg, un eroe moderno: (multimedial hero), f. 135.

54- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 95, Doc. Nr. 158.

55- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 124.

56- Dh.S.Shuteriqi, Moti i Madh: Përmbledhje shënimesh e dokumentesh për historinë shqiptare të viteve 1379-1479, f. 299.

57- K.Frashëri, Skënderbeu dhe lufta shqiptaro-turke në shek. XV, Vëll. I, Burime dokumentare shqiptare (në origjinal dhe në përkthim shqip), f. 155-156.

58- K.Bozhori, Lufta Shqiptaro-Turke në shekullin XV, Burime Bizantine, Tiranë 1967, f. 60-61.

59- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 167, Doc. Nr. 291.

60- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266.

61- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

62- G.Valentini, Passeggiate storiche nell’Alta Albania, në: “Drini – Bollettino mensile del Turismo albanese”, Nr. 1, Anno … II, Tirana: giugno 1941, f. 101.

63- K.Frashëri, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, jeta dhe vepra (1405-1468), f. 425.

64- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 184, Doc. Nr. 321.

65- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, Roi d’Albanie, f. 357-358; G.Hammer, Storia dell’Impero Osmano, (Illustrata ed arricchita di molte aggiunte dallo stesso autore e recata in italiano per la prima volta da Samuele Romanini), Epoca seconda: Dal 1453 al 1520, Tomo V, Venezia: 1829, f. 160; A.Cutolo, Scanderbeg, f. 213; B.Bilmez, Skënderbeu në historiografinë turke: Sprovë për një vlerësim kritik, në: “Përpjekja (Revistë kulturore)”, Viti XIX, nr. 28-29, Skënderbeu i kërkimit shkencor, Tiranë: 2012, f. 260.

66- N.Jorga, Notes et extraits pour servir à l’histoire des Croisades au Moyem-âge, Vol. IV (1453-1476), Bucarest: 1915, f. 208-213; Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 205, Doc. Nr. 377; F.Babinger, Mehmet Pushtuesi: Botësulmuesi në kapërcyell kohe, Vol. I, f. 377; Më gjerësisht shih: P.Zefi, Çfarë ndodhi 557 vite më parë në Kështjellën e Kepit të Rodonit, në: “Dielli/The Sun”, August 5, 2024.

67- M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 100-101, Shënimi nr. 1.

68- A.Plasari, Skënderbeu – Një histori politike, f. 738.

69- I.Zamputi, Lezha, Rodoni, Durrësi dhe përpjekjet e fundit për rimëkëmbjen e principatave shqiptare, në: Studime për epokën e Skënderbeut II, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipërisë-Instituti i Historisë, Tiranë, 1989, f. 660-666; Shih edhe P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 268; Gj.Karaiskaj, Skënderbeu dhe fillimet e transformimit të kështjellave mesjetare, në: Skënderbeu dhe Evropa (përmbledhje kumtesash), Akademia e Shkencave, Tiranë: 2006, f. 202.

70- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266-267.

71- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

72- Ibidem, f. 171.

73- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263-264.

74- Gj.Karaiskaj, Skënderbeu dhe fillimet e transformimit të kështjellave mesjetare, në: Skënderbeu dhe Evropa (përmbledhje kumtesash), Akademia e Shkencave, Tiranë: 2006, f. 203.

75- Ibidem, f. 203.

76- Ibidem, f. 203.

Bujar Leskaj/

9 shtatori 1946 shënon një nga ngjarjet më të rëndësishme të përballjes së shqiptarëve me instalimin e diktaturës komuniste. Si sot 79 vjet më parë, në Postribë u organizua kryengritja e parë antikomuniste në vend dhe në Europën Juglindore. Elita e qytetit të Shkodrës, antikomunistët e vërtetë dhe nacionalistët nga fshatrat e Shkodrës kryesisht nga Postriba e “parashikuan” fatin e vendit tonë dhe e kuptuan se çfarë të ardhme mizore do të kishte Shqipëria komuniste. Marrëveshja e Jaltës, për Shqipërinë dhe për kombin shqiptar ishte një katastrofë e vërtetë në planin politik, ekonomik dhe shoqëror. I gjithë kombi shqiptar pati konseguenca politike e shoqërore. Kosova u bë pjesë e federatës ish-Jugosllave dhe Shqipëria dhe shqiptarët të gënjyer nga klika e ardhur në pushtet, vuajtën për 50 vite një prej diktaturave më të egra të njerëzimit. Intelektualë, nacionalistë, ish-tregtarë, njerëz të pafajshëm, përjetuan diktaturën dhe dhunën më të egër në të gjithë Evropën.

Prandaj Kryengritja e Postribës ka vlera të padiskutueshme gjeopolitike, politike, sociale dhe qytetare. Ajo ishte lëvizja e atyre që nuk besuan kurrë tek komunizmi internacionalist shqiptar. Megjithëse nuk ia arriti qëllimit, ajo do të mbetet përgjithmonë një simbol i qëndresës nacionaliste kundër komunizmit.

Kryengritja e Postribës u shtyp nga regjimi duke dërguar forca të shumta, Osman Haxhia, u kap dhe u dënua ndërsa Jup Kazazi i rrethuar nga forcat shtetërore, u vetëvra dhe kufomën e tij e shëtitën rrugëve të Shkodrës për të dhënë një mesazh. Revolta u shtyp me gjak nga komunistët, por jo vetëm kaq. Filluan raprezalje ndaj popullsisë së Postribës, djegia e shtëpive të fshatit, gjyqe ushtarake, pushkatime, burgime dhe internime pa masë u kryen nga diktatura komuniste.

Dulo Kali, Mons. Gjergj Volaj, Bilbil Hajni, Xhelal Hardoli, Cin Serreqi, Ragip Meta, Osman Haxhija, Shaban Abdullahi, Isa Meta u dha dënimi me vdekje.

Padre Gurashi, Abaz Hysi, Myrto Dani, Jakup Dani u dha burgim i përjetshëm. Për të pandehurit: Syrja Anamali e Nuh Duli denimi me 20 vjet privim lirie.

Sami Rrepishti, Hafiz Derguti, Sulo Kurti e Hajdin Tafa u dha dënimi me 15 vjet privim lirie.

Pushkatimi pa gjyq i 28 martirëve të Postribës dhe ekzekutimi më pas i dhjetëra të tjerëve, persekutimi që përndoqi familjet e tyre për dekada, përbëjnë dëshmi rrëqethëse të sakrificave të pashembullta përballë instalimit të një diktature nga më të egrat në botë.

Është në nderin tonë, që sot të të kujtojmë e të përulemi me veneracion martirët e Postribës. Të përulemi përpara kalvarit e dinjitetit të treguar nga antikomunistët e vërtetë! Lavdi të përjetshme martirëve të Postribës!

Nikollë Loka/

Rilindja Kombëtare Shqiptare është një nga periudhat më të ndritura të historisë sonë kombëtare. Ajo shënon ndërgjegjësimin, organizimin dhe përpjekjen e popullit shqiptar për vetëdije kombëtare, arsim, kulturë dhe më pas për liri politike. Në këtë proces të ndërlikuar dhe sfidues, krahas figurave të njohura intelektuale laike, një rol të padiskutueshëm kanë luajtur edhe klerikët myslimanë e të krishterë, por për veçoritë e vendit tonë, klerikët myslimanë shqiptarë, u ndodhën përballë sfidave dhe rezistencës së madhe, pasi u kundërshtuan nga autoritetet osmane dhe segmentet konservatore, por me qëndresën e tyre dhanë një kontribut të jashtëzakonshëm dhe të pamohueshëm në Rilindjen Kombëtare Shqiptare. Ata sakrifikuan pozitat dhe sigurinë e tyre brenda strukturave fetare për të promovuar arsimin në gjuhën shqipe dhe për të afirmuar identitetin kombëtar, duke sfiduar barriera fetare dhe politike që ndalonin zhvillimin e një arsimimi të lirë dhe kombëtar. Pjesëmarrja e tyre në përhapjen e alfabetit latin dhe në themelimin e shkollave shqipe tregon jo vetëm guxim dhe vizion për të ardhmen e popullit shqiptar, por edhe përkushtim të thellë ndaj çështjes kombëtare, duke u bërë kështu një shtyllë e rëndësishme e lëvizjes që shënoi pavarësinë dhe unitetin shqiptar.   

Narrativa e zakonshme e Rilindjes ka qenë shpesh e përqëndruar në figurat e lidhura me Perëndimin, me arsimin laik dhe me ideologjinë kombëtare të formësuar sipas modelit evropian. Kjo ka bërë që roli i klerikëve myslimanë, në shumicën dërmuese shqiptarë me arsim osman dhe shpesh me funksione brenda strukturave fetare islame, të lihet në hije. Megjithatë, historia faktike na tregon një realitet tjetër: pa kontributin e tyre, Rilindja Kombëtare nuk do të kishte pasur as frymëmarrjen, as zgjerimin që mori në masat e gjera popullore. 

Figura të shquara të klerit mysliman në shërbim të kombit  

Ymer Prizreni, Haxhi Zeka dhe Vehbi Dibra janë ndër klerikët që u shndërruan në personalitete madhore të historisë shqiptare, duke e tejkaluar rolin fetar për të ndikuar thellësisht në jetën politike dhe kombëtare të vendit. Ymer Prizreni, si figurë udhëheqëse e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ishte një organizator dhe vizionar që punoi për autonominë e trojeve shqiptare brenda Perandorisë Osmane. Haxhi Zeka, gjithashtu pjesëmarrës në Lidhjen e Prizrenit dhe më vonë udhëheqës i Lidhjes së Pejës,  një patriot i vendosur që luftoi për bashkimin dhe mbrojtjen e tokave shqiptare. Vehbi Dibra, si kryetar i parë i Kuvendit Kombëtar në Vlorë më 1912 dhe autor i deklaratës së Pavarësisë, luajti një rol kyç në themelimin e shtetit shqiptar dhe në institucionalizimin e fesë islame në përputhje me interesat kombëtare. Të tre këta klerikë dëshmojnë se figura fetare mund të bëhet edhe udhëheqës kombëtar, duke i vënë dijen, autoritetin dhe influencën e tyre në shërbim të çështjes shqiptare. Këta klerikë e kuptuan se feja dhe kombi nuk janë në kontradiktë dhe se mbrojtja e identitetit kombëtar ishte edhe një akt fetar, një detyrë morale dhe shpirtërore ndaj bashkëkombësve të tyre. 

Klerikë të shquar myslimanë në mbrojtjen dhe zhvillimin e gjuhës dhe arsimit shqip 

Një nga fushat më të rëndësishme ku klerikët myslimanë dhanë kontribut është ruajtja dhe përhapja e gjuhës shqipe. Në një kohë kur shkrimi i shqipes ndalohej nga autoritetet osmane, shumë klerikë përdorën alfabetin arab për të shkruar shqip, duke krijuar literaturë fetare dhe arsimore në gjuhën amtare. Kjo ishte një formë e fshehtë dhe e zgjuar rezistence kulturore. Shembull domethënës është Hoxhë Tahsini, një filozof, astronom dhe reformator me përmasa evropiane, i cili në shekullin XIX i dha një impuls të madh arsimimit dhe emancipimit të shqiptarëve.

Në shumë raste,medresetë dhe teqetë shërbyen si qendra të edukimit dhe përhapjes së ideve kombëtare. Teqetë bektashiane, në veçanti, ishin ndër të parat që përkrahën hapur lëvizjen për gjuhën shqipe dhe pavarësinë. Por edhe brenda rrymës sunite, kishte mendimtarë dhe hoxhallarë që vepruan për të njëjtën kauzë.  Për klerikët atdhetarë myslimanë shqiptarë të Rilindjes,islamizmi nuk ishte pengesë për identitetin kombëtar, por një shtyllë që duhej harmonizuar me të. Kjo sintezë ishte e natyrshme për ta, pasi shumë prej tyre vinin nga popullata fshatare dhe qytetare shqiptare, që ndiente lidhje të forta me gjuhën, zakonet dhe historinë e vet. Ata e kuptuan se identiteti kombëtar nuk ishte në kundërshtim me besimin fetar, por një zgjatim i përkatësisë së tyre sociale dhe kulturore. Pikërisht kjo ndërgjegje i lejoi të bëhen ura lidhëse mes popullit dhe elitave politike të kohës. 

Një kontribut të rëndësishëm për zhvillimin e gjuhës shqipe dhe arsimin kombëtar kanë dhënë emra të njohur intelektualësh e personalitetesh, hartues të një numri alfabetesh dhe abetaresh të gjuhës shqipe, si Hoxhë Hasan Tahsini, Haxhi Hafiz Ali Korça, Hafiz Ali Ulqinaku, Daut Boriçi, Said Najdeni, Rexhep Tetova etj.

Hoxhë Hasan Tahsini (1811-1881), klerik dhe rilindas i shquar, ishte një ndër mendimtarët më të rëndësishëm të shekullit XIX, i njohur për kontributin e tij në hartimin e një alfabeti origjinal të gjuhës shqipe. Ai mori pjesë aktive në mbledhjet për alfabetin e përbashkët dhe kundërshtoi me argumente përdorimin e alfabetit arab për shqipen, duke theksuar nevojën për një alfabet fonetik dhe të pavarur nga ndikimet politike. Me formim të gjerë shkencor të përfituar në Paris dhe përvojë si rektor i parë i Universitetit të Stambollit, Tahsini solli një qasje moderne në çështjet e arsimit dhe gjuhës shqipe. Në shkrimet e tij, ai theksonte se mungesa e një alfabeti të përshtatshëm pengonte përparimin e kombit dhe përhapjen e dijes. Alfabeti i tij u përhap gjerësisht në Shqipëri dhe mbetet një dëshmi e përpjekjeve për afirmimin kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve.

Daut Boriçi, klerik dhe rilindas nga Shkodra, ishte një figurë qendrore e arsimit shqiptar në shekullin XIX, duke shërbyer si mësues, inspektor arsimi dhe themelues i degës lokale të Lidhjes së Prizrenit. Ai është autor i tri abetareve shqipe me alfabet arabo-turk, ku abetarja e vitit 1861 është e para e botuar në Shqipërinë e Veriut dhe mbart vlera të mëdha gjuhësore, didaktike dhe kombëtare. Me veprën e tij, Boriçi tregoi se shqipja meriton alfabet të përshtatshëm dhe mësim në gjuhën amtare, duke vendosur themelet për arsimin kombëtar shqiptar.

Hafiz Ali Ulqinaku ishte klerik, mësues dhe dijetar, u shqua për kontributin e tij në arsimin dhe shkrimin e shqipes, duke e përdorur gjuhën amtare si mjet për përhapjen e dijes dhe parimeve islame. Ai hartoi një abetare shqipe me alfabet arab dhe tre fjalorë shqip-turqisht me rëndësi të madhe gjuhësore e kulturore, duke dëshmuar ndërgjegje të lartë atdhetare në shërbim të kombit. Në vargjet e tij, ai e shprehu qartë misionin e vet: t’u shërbente shqiptarëve në gjuhën e tyre për të nxitur dijen. 

Said Najdeni (1864–?) ishte një klerik, rilindës dhe patriot i shquar, i cili pasi përfundoi studimet e larta në Stamboll, u përkushtua me vendosmëri ndaj arsimit dhe përhapjes së gjuhës shqipe. Ai hapi disa herë shkolla shqipe në Dibër, hartoi abetaren “nde të folë gegënisht” me alfabetin e Stambollit dhe mbështeti alfabetin latin si më të përshtatshëm për shqipen. Me veprën e tij arsimore, gjuhësore dhe kombëtare, Najdeni mishëronte plotësisht idealet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. 

Hafiz Ali Korça ishte një prej figurave më të shquara të Rilindjes Kombëtare, i njohur si fetar, letrar, publicist dhe veprimtar i palodhur në shërbim të gjuhës dhe arsimit shqip. Në Kongresin e Dibrës (1909), ai propozoi zyrtarizimin e shqipes në shkolla dhe botoi në vitin 1910 një abetare me alfabetin e Stambollit dhe atë të Manastirit, duke treguar koherencë me zhvillimet gjuhësore të kohës.  

Rexhep Tetova (Hoxhë Voka), i lindur në vitin 1847 në Shipkovicë dhe i arsimuar në Stamboll, u bë një figurë e rëndësishme e Lëvizjes Kombëtare shqiptare dhe përkrahës i fortë i arsimit në gjuhën shqipe. Edhe pse ishte ithtar i alfabetit arab dhe botoi në vitin 1910 abetaren “Abeja shkip” me këtë alfabet, ai i dha përparësi përhapjes së dijes dhe arsimit shqip, duke e konsideruar atë si rrugë drejt përparimit kombëtar. Me veprat “Mendime”, “Gramatika elementare shqipe” dhe “Ilmihal i hollësishëm shqip”, ai shprehu bindjen se asnjë komb nuk përparon pa shkollim në gjuhën e vet amtare.  

Në raportet austro-hungareze theksohet roli i hoxhë Vildan Dibrës dhe hoxhë Ismail Hakiut, të cilët udhëtuan nëpër trevat shqiptare për të bindur popullin se alfabeti latin nuk binte ndesh me parimet islame dhe se shqiptarët duhej të ishin të bashkuar pavarësisht fesë. Këta hoxhallarë ishin pjesë aktive e Lidhjes Kombëtare për Mbarësinë e Shkollave Shqipe, e cila kishte për synim përhapjen e arsimit shqip dhe vepronte sipas një rregulloreje të hartuar nga Komiteti i Stambollit. Edhe pse kishte krerë fetarë që kundërshtonin alfabetin latin, një numër i madh prej tyre, si Hafiz Ali Korça dhe Hafiz Ibrahim Dalliu, e mbështetën këtë nismë si pjesë e Lëvizjes Kombëtare. Kjo dëshmon se shumë klerikë myslimanë luajtën një rol pozitiv në procesin e unifikimit të alfabetit të gjuhës shqipe në vitin 1908. 

Nga hulumtimet e deritanishme, siç u evidentua dhe më sipër, klerikët myslimanë shqiptarë në periudhën e Rilindjes Kombëtare kanë luajtur një rol të rëndësishëm për shkrimin, mësimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe. Për këtë, tregues i qartë është fakti se një alfabet origjinal me gërma latine, siç ishte ai i Hoxhë Hasan Tahsinit, dhe gjashtë abetare të gjuhës shqipe mbajnë autorësinë e këtyre klerikëve. Pa folur pastaj për libra, fjalorë, tekste mësimore dhe ndikimin e madh që ato patën për zhvillimin e gjuhës shqipe. Ata u bënë promotorë të përhapjes së diturisë dhe ndërgjegjësimit kombëtar në një kohë kur mësimi i shqipes përballej me pengesa të shumta. Duke i përdorur shkollat, xhamitë dhe institucionet fetare si qendra arsimore, ata kontribuan në ruajtjen e identitetit kombëtar përmes gjuhës. Përkushtimi i tyre ndaj arsimit në gjuhën amtare tregoi se feja dhe atdhedashuria mund të ecin krah për krah në shërbim të përparimit kombëtar.

Mësuese Fabjola Gjinaj/

Shkolla shqipe “Gjergj Fishta” New York filloi vitin shkollor 2025-2026. Sot ishte dita e parë e shkollës për nxënësit e kësaj shkolle. Bashkëthemeluesit e njëkohësish edhe drejtues të shkollës shqipe, dr. Paulin Marku dhe mësuese Fabjola Gjinaj mirëpriten prindërit e nxënësit e kësaj shkolle. Fillimisht ju uruan mirëseardhjen nxënësve dhe shkëmbyen urime për vitin e ri shkollor. Nxënësit dhe prindërit ishin entuziast për fillimin e mësimit në gjuhën shqipe. Ata shprehen dëshirën për t’u rikthyer në shkollën shqipe dhe mezi prisnin fillimin e vitit të ri shkollor. Dëshira dhe interesi i tyre për të mësuar shqip është motivim i fortë që kjo nismë atdhetare të ketë udhën e gjatë në ruajtjen e gjuhës amtare shqiptare në diasporë.

Vlen të përmendet se qëllimi i shkollës “Gjergj Fishta” është ruajtja dhe lëvrimi i gjuhës, historisë dhe vlerave kulturore shqiptare dhe synon të bashkojë komunitetin shqiptar në Long Island, New York dhe më gjerë. Gjithashtu, është kënaqësi dhe detyrim kombëtar edhe për mësimdhënësit e kësaj shkolle që të japin kontributin e tyre në komunitetin shqiptar në mërgatë. Shkolla shqipe në bashkëpunim me “Vatrën” Long Island ju jep mundësinë edhe nxënësve të rinj që të regjistrohen pranë kësaj shkolle dhe të marrin pjesë në mësim FALAS çdo ditë të shtunë.

Projekti i shkollës shqipe është afatgjatë dhe synon që të rris numrin e nxënësve që kjo traditë të vijojë për brezat e ardhshëm në ruajtjen e gjuhës dhe vlerave atdhetare kombëtare shqiptare. Pjesë e programit të shkollës, krahas mësimit të gjuhës, historisë, gjeografisë dhe traditës shqiptare, rëndësi i kushtohet edhe këngëve e valleve tradicionale shqiptare për të gjithë nxënësit e kësaj shkolle. Ftojmë bashkatdhetarët tanë që të sjellin fëmijët e tyre për të mësuar shqip. Mësimi zhvillohet falas çdo ditë të shtunë në “Parish Center”, ora 10.00 am-1.00pm në adresën: 134 Middle Country Rd, Coram, New York 11727.

Shkolla “Gjergj Fishta” ka hapur aplikimet edhe për mësimdhënës/e të kualifikuar me arsim përkatës që t’i bashkohen misionit tonë në ruajtjen e vlerave e identitetit kombëtar shqiptar në diasporë.

Ju mirëpresim në shkollën “Gjergj Fishta” New York, USA.

Marjan Cubi/

(Kalorës i Urdhrit të Skënderbeut)

Presidenti historik i Kosovës Dr. Ibrahim Rugova meriton mirënjohjen e mbarë shqiptarëve. Vizioni, mençuria, urtësia dhe filozofia e Dr. Rugovës ishin frymëzim për aspiratat shumëshekullore kombëtare të shqiptarëve. Përjetësimi në shtatore i kësaj figure të pavdekshme shtetformuese është nder dhe respekt për jetën dhe trashëgiminë e tij. Jam i lumtur të ndaj lajmin me bashkëkombësit dhe patriotët e mërgatës se Komuna e Klinës miratoi vendimin për ngritjen e shtatores së Dr. Ibrahim Rugovës në Sheshin “Rugova” në qendër të Klinës.

Ky është një investim dhe dhuratë personale për qytetarët e Klinës e çdo patriot shqiptar prej djalit tim Ilir Cubi në shenjë nderimi e vlerësimi për Dr. Rugovën, frymëzuesin e lirisë e pavarësisë së Kosovës. Dr. Rugova ka dhënë kontributin më të rëndësishëm me afrimin e Kosovës me Perëndimin dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ishte fryma e Rugovës, aftësia dhe zgjuarsia e tij që ndërkombëtarizoi çështjen e Kosovës dhe bindi kancelaritë politikë për Kosovën. Si njeriu besnik i Dr. Rugovës në Amerikë, mik e bashkëpunëtor i tij i ngushtë dhe i afërt, përmes kësaj shtatoreje memorizoj kontributin, miqësinë dhe vlerësimin e Dr. Rugovës për mërgatën e Amerikës në veçanti.

Si vatran historik dhe themelues e drejtues i LDK-së në New York 1998-2002, jemi rritur, frymëzuar dhe udhëhequr nga filozofia e shpirti patriotik i Doktor Rugovës. Ai kishte lidhje të fortë me mërgatën e Amerikës dhe Vatrën. Sot më shumë se kurrë shtetit të Kosovës, Shqipërisë e mërgatës sonë i duhet një politikan vizionar e perëndimor si Dr. Rugova. Ai është frymëzim i përjetshëm, nderimi dhe respekti i qoftë ndër breza, politikanit dhe burrështetasit që frymëzoi e udhëhoqi shqiptarët e Kosovës në kohët më të vështira. Dr. Rugova la një trashëgimi dhe testament kombëtar të përjetshëm. Nderim e lavdi përjetë.