Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

Diplomacia, si art i komunikimit dhe ndërveprimit midis shteteve, shpeshherë flet më shumë përmes asaj që nuk thuhet sesa përmes deklaratave publike. Heshtja diplomatike nuk përbën thjesht mungesë reagimi, por është një instrument i sofistikuar strategjik, që mund të shërbejë si mbrojtje, si paralajmërim, si formë presioni apo edhe, në raste të caktuara, si shenjë dobësie dhe mungese vizioni.

Ky fenomen fiton peshë të veçantë në hapësirën ballkanike, ku historia, etnia dhe gjeopolitika janë të ndërthurura ngushtë. Në veçanti në rastin e Kosovës, heshtja diplomatike ka pasur pasoja të drejtpërdrejta për procesin e shtetndërtimit, konsolidimin institucional dhe afirmimin ndërkombëtar.

Heshtja si instrument diplomatik

Në marrëdhëniet ndërkombëtare, heshtja është përdorur tradicionalisht për të fituar kohë, për të matur reagimet e palëve të tjera dhe për të ruajtur hapësirën e manovrimit diplomatik.

-SHBA dhe Kina shpesh zgjedhin të heshtin pas krizave ndërkombëtare, duke analizuar zhvillimet dhe duke përgatitur një qëndrim të balancuar e të qëndrueshëm.

-Franca dhe Gjermania brenda Bashkimit Evropian, në situata të tensionuara, kanë përdorur heshtjen për të shmangur përplasjet e drejtpërdrejta, duke lejuar që koha të qetësojë palët dhe të hapë hapësirë për kompromis.

Pra, heshtja mund të shërbejë si një “armë e mençur” që shmang veprime të nxituara dhe ruan fleksibilitetin e politikës së jashtme.

Heshtja si dobësi diplomatike

Megjithatë, heshtja e zgjatur, e papërcjellë me veprim konkret, rrezikon të interpretohet si mungesë qëndrimi, pasivitet apo dorëzim i heshtur.

-Bashkimi Evropian, në raport me krizat ballkanike, shpesh është kritikuar për një politikë të “heshtjes”, e cila ka krijuar vakum strategjik dhe ka hapur derën për ndërhyrjen e fuqive të tjera si Rusia dhe Kina.

-Disa shtete arabe, përballë çështjes së Palestinës, kanë zgjedhur heshtjen, e cila nga njëra anë shihet si neutralitet i qëllimshëm, por nga ana tjetër është interpretuar edhe si mungesë solidariteti dhe braktisje e kauzës së përbashkët.

Heshtja, pra, nuk është gjithmonë neutralitet – shpesh ajo bëhet dobësi e dukshme, e cila dëmton interesat kombëtare dhe hap terren për kundërshtarët.

Heshtja në diplomacinë e Kosovës

Në rastin e Kosovës, heshtja diplomatike ka qenë shpeshherë e keqinterpretuar, jo si strategji, por si mungesë veprimi.

-Pas shpalljes së Pavarësisë (2008–2012), institucionet e Kosovës nuk shfrytëzuan me intensitet momentumin historik për të fituar më shumë njohje ndërkombëtare. Në të njëjtën kohë, Serbia zhvillonte një fushatë agresive kundër njohjeve, ndërsa heshtja kosovare zbehte fuqinë e diplomacisë së re.

-Në dialogun Kosovë–Serbi, shpesh Kosova ka heshtur përballë propozimeve të dëmshme, duke humbur rastin për të vendosur vijat e kuqe në kohë. Ky pasivitet është interpretuar nga ndërmjetësit ndërkombëtarë si gatishmëri për kompromis të pafund.

-Në arenën ndërkombëtare, përballë lobimit të Serbisë kundër anëtarësimit të Kosovës në organizata si UNESCO dhe INTERPOL, reagimet e vonuara ose mungesa e një fushate diplomatike aktive kanë prodhuar pasoja konkrete: dështime në votime dhe humbje mbështetjeje nga shtete që përndryshe mund të ishin pro-Kosovës.

Këto raste tregojnë se heshtja pa veprim nuk është thjesht neutralitet, por shndërrohet në dëm real për interesat kombëtare.

Heshtja si strategji e mençur për Kosovën

Kosova nuk duhet ta braktisë heshtjen si mjet diplomatik, por duhet ta përdorë atë me maturi dhe vetëm në raste të arsyetuara.

-Ruajtja e partneriteteve: në raste kur reagimi i menjëhershëm mund të cenojë marrëdhënie strategjike me aleatët kryesorë, heshtja e përkohshme është mënyra më e mirë për të ruajtur ekuilibrat.

-Proceset gjyqësore ndërkombëtare: gjatë shqyrtimit të rasteve nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë apo organizata të tjera ndërkombëtare, heshtja diplomatike shërben për të mos ndikuar në proces, duke i lënë institucionet juridike të marrin vendime të pavarura.

-Heshtja e kombinuar me veprim diskret: në vend të pasivitetit publik, Kosova duhet të përdorë diplomacinë e heshtur përmes kontakteve bilaterale, lobimit të ngushtë dhe koordinimit të padukshëm me aleatët.

Heshtja në diplomaci është një art i fjalës së pathënë. Ajo mund të shërbejë si mburojë e mençur kur përdoret me strategji të qëllimshme, por shndërrohet në dobësi fatale kur zëvendëson veprimin aktiv dhe iniciativën diplomatike.

Për Kosovën, sfida më e madhe është të dallojë qartë midis heshtjes taktike dhe heshtjes pasive. Nëse e para është mjet i mençur në duart e diplomacisë shtetërore, e dyta është rrëshqitje drejt margjinalizimit ndërkombëtar.

Prandaj, Kosova ka nevojë për një diplomaci aktive, ku heshtja të përdoret vetëm si fazë kalimtare e lojës strategjike dhe jo si gjendje permanente. Vetëm kështu do të shmanget boshllëku diplomatik që Serbia dhe aktorët e tjerë të huaj po përpiqen ta mbushin në dëm të interesave shtetërore dhe kombëtare të Kosovës.

Bujar Leskaj/

Mё 23 gusht, është dita e paktit të mossulmimit, nënshkruar nga Bashkimi Sovjetik dhe Gjermania naziste. Pakti i mossulmit apo i mosluftimit ndërmjet Bashkimit Sovjetik e Gjermanisë naziste qe një tronditje për mbarë botën. Armiqtë e përhershëm të përbetuar, Hitleri e Stalini nënshkruanin këtë marrëveshje për të ndarë së bashku pjesën e mirë të Evropës. Një besëlidhje ndërmjet dy totalitarizmave kryesore, nazist e komunist.

Për këtë arsye Parlamenti Evropian propozoi që 23 gushti të shpallet Dita Evropiane e viktimave të stalinizmit dhe të nazizmit. Zyrtarisht quhet “Dita evropiane e memories të viktimave të stalinizmit e të nazizmit”.

Pikërisht në Ditën Evropiane e Përkujtimit të Viktimave të regjimeve totalitare, duhet të kuptojmë se kjo ditë nuk është nuk është vetëm një ditë kujtese, por edhe një ditë e cila na fton të reflektojmë dhe të nderojmë qëndrestarët antikomunistë që u përballën me diktaturën kriminale të E.Hoxhës në vitet 1941-1990.

Shqipëria ende ka mangësi në dënimin e krimeve të komunizmit.

Kujtesa dhe nderimi për heronjtë dhe viktimat e regjimit totalitar komunist në Shqipëri, regjim që mohoi liritë dhe të drejtat, fjalën, mendimin dhe dinjitetin njerëzor është detyrë dhe detyrim moral, ligjor,politik dhe kombëtar për të gjithë Ne ,sot dhe përgjithmonë

34.135 shqiptarët e burgosur dhe dënuar për arsye politike, 59.009 qytetarët e internuar në kampe përqendrimi, 7.022 prej të cilëve vdiqën, 984 të vdekurit në burgjet e regjimit dhe 6.027 burra dhe gra, djem dhe vajza të ekzekutuar me dhe pa gjyq gjatë diktaturës e konfirmojnë faktin që regjimi totalitarist i etërve të sektit Rama në pushtet nuk ka qenë kurrë i duhuri dhe ata asnjëherënë anën e duhur të historisë!

Këta burra dhe gra, që luftuan pa u dorëzuar dhe që u mbyllën në burgjet famëkeqe të regjimit komunist, prodhuan një pasuri të madhe shkrimesh, veprash dhe botimesh. Disa nga këta intelektualë dhe luftëtarë të qëndresës, e gjetën mundësinë të vazhdojnë veprimtarinë e tyre të shkrimit, duke lënë pas një testament që vazhdon të jetë një burim i rëndësishëm për historianët, studiuesit dhe qytetarët.

Në këtë kontekst, është e domosdoshme që figurat e qëndresës antikomuniste të përfshihen në kurrikulat mësimore dhe studimore të shkollave të arsimit të mesëm dhe të lartë. Jo vetëm që ky veprim do të ndihmonte në ruajtjen e kujtesës historike, por gjithashtu do të formonte breza më të ndërgjegjshëm dhe më të lidhur me vlerat e lirisë dhe drejtësisë. Ata që luftuan për këtë liri, duke paguar çmimin e shtrenjtë të sakrificës, meritojnë të nderohen dhe të kenë një vend të dinjitetshëm në tekstet shkollore.

Është e rëndësishme të theksohet se kujtesa historike nuk duhet të fshihet apo të manipulohet, ndërsa e kundërta ka ndodhur këto 13 vite qeverisje nga “bijtë e baballarëve”, të cilët janë përpjekur e përpiqen të fshijnë gjurmët e periudhës më të dhimbshme të historisë sonë kombëtare.

Përjetësimi i heronjve të burgjeve komuniste është përgjegjësi e të gjithëve, ata duhet të kenë vendin e duhur në çdo fushë të jetës, art, kulturë, letërsi etj, që brezat e rinj të njohin dhe të respektojnë trashëgiminë e tyre.

Ndaj duhet të kujtojmë, nderojmë dhe të përkulemi përpara sakrificës viktimave dhe të reflektojmë për të mos lejuar asnjë formë të autoritarizmit të na ndajë nga Europa, nga Perëndimi, liria dhe demokracia.

Qoftë i paharruar kujtimi i viktimave , qëndrestarëve dhe heronjve antikomunist të sistemit totalitarist në Shqipëri!

Prof. dr. Begzad Baliu/

Në vend të parathënies

Duke kërkuar dokumente në arkivin personal të trashëguara nga Profesor Idriz Ajeti, më ka rënë të gjej e lexoj shumë tekste të karakterit dokumentar, letra, porosi, kërkesa etj., por rrallë e tek ndonjë tekst të lexuar në takime të ndryshme dhe të shkruar nga bashkautorë të shumtë, të cilat nuk i ka përfshirë në veprat e tij. Përgjithësisht Profesor Ajeti në botimet e veprave të fundit ka përfshirë edhe fjalë e recensione, të cilat nuk kanë të bëjnë me gjuhësinë dhe recensione, apo të cilat i ka shkruar që në vitet ’50 e ’60. Tekste të papërfshira në veprën e tij, por të botuara në të përditshmen “Rilindja” të Prishtinës janë “disa dhjetëra çështje të vogla”, sikur theksonte Profesori në një nga bio-bibliografitë e tij të fundit të viteve ’50, për çështje ortografike, fonetike, morfologjike, sintaksore e leksikografike, të cilat vazhdoi t’i botonte edhe pak kohë në vitet ’60, por nuk i përfshiu në vëllimet e tij, për shkaqe nga më të ndryshme.

Gjatë kohës që po bisedonim për vendosjen e bibliotekës së tij në një nga institucionet publike, në një rast u ngrit në këmbë u afruar pranë librave dhe më tha: “Veprën time edhe sa isha gjallë ma përgatiten dhe botuan të tjerët, për çka u jam mirënjohës, por do të doja që disa nga veprat të cilat i kam përdorur dhe cituar (Shih, Hahnin, Skokun, Çabejn dhe vetëm Çabejn etj.), t’i merrni Ju dhe t’i rishikoni citatet e plota, si dhe fusnotat e munguara brenda veprave të mia. Veprat e mia do plotësuar dhe referuar të plota dhe aty ku mungojnë fusnotat do vendosur. Lëshimet kryesisht janë bërë gjatë daktilografimit nga studimet e shkruara në skeda e shumë prej tyre tani i keni Ju dhe i keni sistemuar me sukses”.

Atë kohë, skedat e tij të shpërndara ndërmjet materialeve i pata sistemuar dhe dërguar në banesë të Profesorit, por Zonja Hajrije (gruaja e profesorit Idriz), m’i pati kthyer ‘deri sa të rishikohen veprat, me motivacione se në moshën që kishin, nuk mund të më siguronin se mund t’i ruajnë që unë t’i marr kur të më duhen’. Në të ardhmen shpresojmë t’i përfshijmë në veprën e plotë të tij, pas një redaktimi të tyre dhe plotësimi me komentet dhe literaturën e domosdoshme.

Dorëshkrimi i pabotuar

Në fushë të gjuhësisë, teksti më i plotë dhe mbase më i veçantë që kam gjetur në dorëshkrimet e tij është recensioni për disertacionin e doktoratës së Martin Camjat për gjuhën e “Mesharit” të Gjon Buzukut (I1 “Messale” di Gjon Buzuku – Contributi linguistici allo studio della genesi, edicion i “ Shjezavet”, Roma, 1960,1-89). Fillimisht më ka bërë përshtypje fakti se Profesor Idriz Ajeti kishte në bibliotekën e tij dy veprat e Martin Camajt (Gramatikën… dhe Doktoratën) me nënshkrime dhe vlerësime respekti nga Martin Camaj, si dhe shumicën e numrave të revistës “Shenjzat”, të cilat, sikur mund të shihet prej shënimeve në margjina, Profesor Idriz Ajeti i kishte lexuar e konsultuar, nënvizuar e komentuar në margjinë dhe prej këtyre anëshkrimeve mund të bëhet një artikull me interes për raportet e panjohura mes Martin Camajt dhe sidomos Ernest Koliqit e Profesor Idriz Ajetit.

Gjatë një dekade të botimit të revistës “Gjurmime albanologjike” 1962-1971, Universiteti i Prishtinës – Fakulteti i Filozofisë, në Prishtinë, si kolanë e përbashkët e tri serive të mëvonshme (seria e shkencave filozofike, seria e shkencave historike dhe seria e folklorit dhe etnologjisë) në Institutin Albanologjik, Profesor Idriz Ajeti ka botuar disa recensione, kryesisht për personalitete të përmasave gjithëkombëtare dhe ballkanike. Fjala është për recensionet kushtuar veprave dhe madje studimeve me karakter monografik të Profesor Eqrem Çabejt, Martin Camajt, Claus Haeblerit, Petar Skokut dhe Henrik Bariqit. Profesor Idriz Ajeti ka botuar tekste recensionale edhe më herët, te revista më e rëndësishme e kohës “Jeta e re” për dy vepra të Selman Rizës, si edhe më vonë, por ato janë kryesisht Parathënie të botimeve të kohës, si dhe referate të mentorimit të tij të kandidatëve të doktoratës të përfshira kryesisht në vëllimin e III dhe IV, të veprave të plota të botuara nga “Rilindja”, Prishtinë; si dhe veprave IV(2001) dhe V(2002) të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës.

Ky recension i Profesor Idriz Ajetit do të jetë shkruar në vitet e para të themelimit të revistës, pra për njërin nga vëllimet e revistës “Gjurmime albanologjike”, por mendojmë se arsyet e mosbotimit të tij janë të ndryshme:

e para, sepse nuk arriti ta përfundonte ashtu sikur dëshironte, e për përfundimin e tij priste të lexonte edhe botime të tjera për “Mesharin” e Buzukut, të cilave ju referohej me shënimin e papërmbyllur (“khs.”), dhe të cilat ne po i plotësojmë këtu, kryesisht si referenca në fusnotë;

e dyta, sepse ky recension u gjet në një nga çantat e hershme, të mbushura me materiale të ndryshme (dokumente, gazeta, materiale pune, blloqe shënimesh), të cilave me gjasë nuk ju është kthyer më; dhe

e treta, mbase më e qëndrueshmja, sepse pas vitit 1968 (Konsultës së Prishtinës) dhe afrimit të marrëdhënieve jugosllavo-shqiptare rrugët e tyre u ndanë në raport me qëndrimin e Profesor Idriz Ajetit dhe Martin Camajt për drejtshkrimit të gjuhës shqipe, përkatësisht standardizimit të saj. Megjithëse në plan të parë dalin përkushtimet e tyre për dhe kundër standardit të gjuhës shqipe, që do të përmbyllet në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (Tiranë, 1972), fakti që Profesor Idriz Ajeti kishte edhe përgjegjësi institucionale e kjo do të thotë edhe politike, në raport me ato marrëveshje ndërmjet institucioneve universitare e shkencore të Kosovës dhe Shqipërisë, nuk mund të themi se nuk mori edhe sugjerime kolegjiale e vëllazërore, që të ndërpriste komunikimin dhe sidomos “vlerësimin dhe recensimin” e veprave të Martin Camajt.

Pavarësisht nga ky hamendeshim, ndarjen e tyre të ndërlidhur me proceset kombëtare për shqipen standarde e arsyetojmë me faktin se, recensioni i botuar dhe recensioni në dorëshkrim i Profesor Idriz Ajetit për dy veprat shkencore të Martin Camajt, nuk u botuan në asnjë nga botimet dhe ribotimet e mëvonshme të tij. Recensioni i Profesor Idriz Ajetit hapet me një vlerësim përgjithësues përmbi studimet bozukiane të dekadës së fundit, të cilat nuk ishin as të pakta as të rastit, përkundrazi, të thella, sintetike dhe madje fundamentale, si për asnjë shkrimtarët shqiptarë të letërsisë së vjetër. “Albanistika e mbasluftës ka shënue disa studime filologjike të dorës së parë siç janë ato të Çabejt, Buletin i Shkencave Shoqërore, 1, 2, 3, 4/1955, lidhun me gjuhën e Buzukut e me probleme të tjera albanistike rrahë në të përkohshmen që u zu ngojë 1956-1962; mandej në këtë fushë asht ba nji punë me vlerë e randësi të madhe me botimin e riprodhimit gangull të veprës së parë të gjuhësisë shqiptare – Mesharit të Buzukut, krye prej Namik Ressulit, Romë 1958. Kësaj pune i pasoi nji studim tjetër që i përket veprës që përmendëm sipër: asht fjala për gjurmimin e Martin Camajt mbi Mesharin e Gjon Buzukut, nji ndihmëse gjuhësore kjo që prek në studimin e gjenezës së veprës që e zumë ngoje”.

Ajo që të bën përshtypje këtu është përjashtimi i kontributeve të Selman Rizës, qoftë për shkak se disa prej tyre nuk i njihte, qoftë për shkak se nuk e shihte të arsyeshme t’i shquante ato.

Struktura përmbajtjesore

Ky studim, paraqitun si disertacion u mbrojt nga Camaj n’Atenenë e Romës pranë Katedrës Albanologjike t’atjeshme. Ai ngërthen në veti këta kapituj:

Parathania e autorit (6).

Hymja e tij në studimin në shqyrtim (7-10).

Kaptina e I: Drejtshkrimi: a) Alfabeti; b) H-ja si shenj grafik e fonetik (11-19).

4. Kaptina e II: Zanoret e ndërhundëshme (20-29).

5. Kaptina e III: Aspektet e gjuhës së Gjon Buzukut (33) a) Tiparet e gjuhës dhe të stilit të Mesharit (33-42); b) Futuri (32-46); c) Imperfekti (46-47); d) Infinitivi(47-48); e) Veçoritë dialektore (48-53).

6. Kaptina e IV : Huazimet e gjuhëve të hueja në gjuhën e Mesharit (54) a) Huazimet latine (54-56); b) Huazimet sllave (56-66); c) Huazimet venedikase (66-67); d) Huazimet greke (67-70).

7. Vështrime përfundimtare (71-77). Tri këngë të njohura të Triepshit (78-82); Bibliografia (83-86); Regjistri i fjalëve (87-89)”.

Sikur mund të shihet në dorëshkrim, të gjithë kapitujt dhe nënkapitujt vendosen kryerresht, me mundësi që t’i përplotësojë ato me shënime, përshkrime dhe komente të mundshme, të cilën nuk e konsiderojmë të arsyeshme të përplotësohet. Përjashtim bën fakti se në përmbajtjen e përshkruar mungon një nënkapitull me titull: Tri këngë të njohura të Triepshit, të cilin me gjasë autori nuk e ka harruar por e ka përjashtuar duke i parë ato këngë si të panevojshme.

Çështje të fonetikës buzukiane

“Në fillim të studimit të vet, kur ban fjalë mbi shenjat e ndryshme grafike, Camaj e hedh poshtë mendimin e S. Rizës, Mbi vlerën fonetike të grafivet Buzukiane Ɣ-ja (sllave) dhe u (latine), “Buletin për Shkencat Shoqërore”, 1/1958, f. 81-85, që u-ja dhe Ɣ-ja përdorë në Mesharin e Buzukut paraqesin vlerë të ndryshme fonetike; Martini i del zot gjykimit se ato janë dy grafi për të njëjtin tingull me vërejtjen që asht gjurmë e nji tradite qirilike n’ortografine e shqipes.

“Camaj, në peshimin tonë na del origjinal sidomos në punën e shtjellimit të konsonantit h që ndeshet me të madhe në Mesharin e Buzukut. Praninë e tingullit në fjalë e kërkonte te nevoja e shqiptimit t’atëhershëm të shqipes Buzukiane për ta shque mirë gjysmëvokalin ë nga vokalet e tjera të plota që në përdorjen grafike paraqiteshin njisoj”. Për këtë konstatim Profesor Ajeti i referohej studimit të Martin Camajt të botuar pak vite më parë në vjetarin “Godišnjak” të Sarajevës, bashkëpunëtor i të cilit ishte edhe ai që në fillimet e daljes së tij.

“Prania e h-së ka pas edhe nji zë tjetër që i shërbente theksimit e shqiptimit sa me të qartë të vokalevet e gjysmëvokalit pse teksti i Mesharit në shumicën e rasteve përpos që lexohej ai edhe këndohej horas në kishë, khs. veprën e zanun ngoje, f. 16”. “Na duket që Camaj trajtimit të vokaleve nazale, sidomos lidhun me gjuhën e Buzukut i ka kushtue vend bukur të hapët. Na ha mendja që ate që rrah të spiegojë të shumtën ka qene ditë edhe përpara. Camajt, me gjithë gjase, i ka dhane shkas ta shtronte rishtas çështjen e nazalitetit tue i rezervue vend të shënueshëm papërfillja e këtij problemi nga ana e Namik Ressulit në transkribimin e Mesharit të Buzukut. (Ressuli, I1 Messale di Gjon Buzuku, Città del Vaticano, Bibloteca Apostolica Vaticana, 1958). Në tanë trajtimin e kësaj çështjeje ne na duket gjykim i matun, i drejtë e i logjikshëm ai i Camajt kur thotë: “Sono convinto che la nasalizzacione nella lingua albanese non si è sviluppata in maniera unica e con fazi identice ma adeguandosi alle particolari condizioni storiche di ciascuna parlate”, f. 20”.

“Camaj ka të drejtë padyshim kur ja zë për të madhe J. Rrotës pse ai në riprodhimin e nji pjese të Mesharit të Buzukut, kur ndeshë në vokale nazale pështetet kryekreje në shqiptimin e tanishëm të shkodranishtes, ku hasim nji mori nazalesh rend-dyta. Mirëpo, mbas mendimit tonë as shembulli aneteh (anë të), Meshari i Buzukut, 296, që na sjell Camaj nuk ka urë për ta besue që në kohën e shkrimtarit tonë të jetë shqiptue ndërhundshëm, njiherë pse as në toskënishten nuk asht përftue reduktimi i vokalit të kësaj fjale në ë, pra anë e jo enë (nënv. e I.A.). Të mbështetesh në gjendjen e sodit të gjuhës për ta ndriçue nazalitetin e shqipes të para katër shekujve nuk asht rrugë e drejtë metodologjike. “Kur bân fjalë për disa aspekte të gjuhës së Buzukut, na mendojmë se Camaj asht në hulli të drejtë që Meshari i klasikut shqiptar nuk asht vepër individuale e nji shkrimtari të vetëm, siç e shikonte Çabej gjuhën e Buzukut. Shumë kohë para Buzukut ishin përkthye copa të tana nga Ungjilli në gjuhën shqipe që sa vete po lëmohej, përkryhej e pse përdorej nga famullitarë prej visesh të ndryshme ajo mirrte forma gjithënduersh krahinore, khs. M. Camaj, vepra e përmendun, fq.35. Camaj i del zot gjykimit që nji version i dytë pjesësh t’Ungjillit që hasen në Mesharin e Buzukut duhet të jetë përkthim i vjetër i teksteve greke, Camaj, vepra e përmendun, f. 42”.

Ajo që të bie në sy në konstatimin e parë është përkrahja që i jep në plan të parë mendimit të ri të Martin Camajt rreth autorësisë së tekstit “na mendojmë se Camaj asht në hulli të drejtë që Meshari i klasikut shqiptar nuk asht vepër individuale e nji shkrimtari të vetëm, siç e shikonte Çabej gjuhën e Buzukut”, i cili në pjesën e parë të disertacionit të doktoratës së tij theksonte se: “Buzuku mbështetet në një traditë të gjatë të shkrimit të teksteve të shenjta në shqipe dhe, nuk mund të shpjegohet ndryshe ajo përsosmëri e stilit dhe e gjuhës në të cilën janë shkruar pjesë të Ungjillit që lexohen në meshën e ditëve festive, veçanërisht ato pjesë të njohura e të komentuara besimtarëve prej klerit, sikurse janë parabolat […]. Shumë kohë para Buzukut kanë ekzistuar përkthime të Ungjijve në gjuhën shqipe dhe nëpërmjet një përpunimi të gjatë përmes përdorimit e ndërhyrjeve të kopistëve mbi këto tekste është arritur në një stil të vërtetë pikërisht shqiptar dhe, me shumë gjasa, drejt një pasurimi të kësaj gjuhe kishtare të përbashkët, e cila përfshinte forma të shumëllojshme të të folurave krahinore, prej nga vinin anëtarët e klerit katolik që përdornin një gjuhë të tillë”.

Për më tej studiuesja e re Arta Sulaj, e cila në doktoratën e saj e ka bërë krahasimin e pikëpamjeve të studiuesve për autenticitetin e Mesharit të Buzukut, veç tjerash thekson se: “M. Camaj, e fakton këtë përmes krahasimit të dy përkthimeve të së njëjtës pjesë të Ungjillit (Lu. I, 26-38) që ndodhen, e para në Officium B.M.V. dhe e dyta në Missale. Ai vëren se versioni i parë ndjek në gjithçka tekstin latin, ndërsa versioni i dytë është stilistikisht më i përpunuar, duke ndryshuar edhe ndërtimin e fjalisë. Sipas Camajt, dallimet mes dy varianteve janë shumë të theksuara për t’i konsideruar si përkthime të të njëjtit autor prej një burimi të vetëm latin. Versioni i dytë duket i lidhur me një traditë antike dhe në disa raste, nën një strukturë të shqipëruar, duket ndikimi i largët i tekstit grek”.

Çështje morfo-sintaksore

“Te Meshari i biem ndesh përveç futurit kam + infinitiv edhe nji trajtë tjetër, sajue prej do + prezenti të konjuktivit, forme kjo që mbas mendimit të Camajt do njehë futur origjinar i shqipes, f. 42-45)”. “Në këtë punim të vetin Camaj s’e ka lanë pa e prekë edhe çashtjen e imperfektit të shqipes, tue e vështrue nga aspekti i tij morfologjik e jo nga ai sintaksor. Në trajtesën e vet Camaj imperfektin e shqipes nuk e ka rroke në tanë vijën e zhvillimit të tij historik që ta spiegonte fillin e tij të kapërthyem. Trajtimit të kësaj çashtje i ka kushtue gati dy faqe”. Këtë çështje Profesor Ajeti e kishte të njohur për faktin se e kishte trajtuar së paku dy herë gjerësisht në këtë periudhë, në disertacionin e doktoratës, të cilën Martin Camaj e kishte të njohur gjerësisht, po edhe te monografia për Historinë e gjuhës shqipe, në botimet dhe ribotimet e të cilës “e pakryemja (imperfekti)”, është diskutuar gjerësisht në dymbëdhjetë faqe të librit.

“Ne na duket që në fushën e verbeve të shqipes kemi ndryshime mâ tepër se kudo në kategoritë e tjera gramatikore marrun në fillin historik. Nuk ka dyshim se shqipja qysh në perioda të mugëta ka pas dy trajta imperfekti imperfektin asigmatik dhe nji tjetër me g që quhet sigmatik, sikur e kanë edhe disa gjuhë të tjera indoeuropiane: sllavishtja, armenishtja, greqishtja. Mbas mendimit tonë forma e imperfektit sigmatik që dëshmohet në trajtat imperfektive të foljeve ndihjore jam, kam, thom: deshe, jeshe, ish, jeshëm, jeshët, ishnë, në të folmen çamëriote, -përkah ati vjetërsia asht formë gjenetike e shqipes. Ajo na ruhet edhe në disa verbe që hasen në ligjërime toske. Mejeri në gramatikën e vet: Kurzgefasste albanesische Grammatik, fq. 39, për vetën e III t’imperfektit sjell: martonish, shkruanish, dridhish në të cilat trajta sh-ja nuk do të jetë gja tjetër veçse mbaresa imperfektive e foljes jam”.

“Kur bâhet fjalë për imperfektin sigmatik duhet vu re edhe nji gjâ që përgjithësimi i tij në shumicën e gegenishteve nuk do vendue n’atë kohë në t’cilën u caktuen trajtat e imperfektit të verbeve jam, kam, thom”. “Edhe trajta e imperfektit asigmatik përkah lashtësia na shpie në perioda të mugëta të shqipes. Me sa po duket mbaresat e imperfektit asigmatik kanë qenë: e, e(n) te, ime, ni, inë (dridhe, dridhe, dridhish: dridhte, etj.)”. “Nuk përjashtohet mundësia që secila kategori e foljeve të ketë pasë mbaresa të veçanta imperfekti, njashtu p.sh. grupi i -n foljeve duhet të ketë mbarue me këto mbrapashtesa: -nje, -nje, (-n) te, -njin, -njit, -njin, trajta këto që janë shortue edhe në kategoritë e tjera verbale në konsonant, madje gërshetue edhe me -n konjugacionin: ishnje (ishnja), ishnje ishte, ishnjim, ishnjit, ishnjin. E mbrapashtesat e imperfektit sigmatik që bijohen nga prezenti a tema e tij i u ngjiteshin nji pale tjetër foljesh,verbeve të -n konjugacionit sikur u përmend mâ parë”.

Rëndësia e diskutimit të huazimeve sllave

“Në kaptinën e IV mbi huazimet e hueja në shqipen e Buzukut Camaj na ka t’fillue shumë anë sidomos përsa u përket sllavizmave në Mesharin e shkrimtarit tonë. Nji send i ri që në këtë fushë studimesh na âsht bâ i njoftun asht dëshmimi i Camajt që priftënit shqiptarë që n’atë kohë mirreshin me përkthime tekstesh të shejta, bashkë me Buzukun ishin në lidhje të përhershme me traditën letrare liturgjike në gjuhën popullore kroate, khs. Camaj, në veprën e përmendun, fq.59”.

“Në përmbyllje të këtij vështrimi na nuk mund të lamë pa thanë që Camaj në studimin e vet ka rrokë disa çashtje të çenësishme t’gjuhës së Buzukut shtjellimi i të cilave i ka shpumë përpara studimet albanistike dhe na e njohim ndihmesë të randësishme në fushën e gjurmimit të klasikut shqiptar”.

Dr. Idriz Ajeti

Përfundime

Recensioni i pabotuar i Profesor Idriz Ajetit për disertacionin e doktoratës, përkatësisht veprën e Martin Camajt, I1 “Messale” di Gjon Buzuku – Contributi linguistici allo studio della genesi, edicion i “ Shjezavet”, Roma, 1960,1-89), nuk është thjesht një tekst i mbetur rastësisht në sirtarët e Profesorit, përkundrazi, sikur mund të shihet prej të dhënave tona dhe sikur mund të deklaroheshin disa nga bashkëkohësit e tij (Rexhep Qosja, Shefqet Pllana, Anton Çetta, Latif Mulaku dhe sidomos Profesor Rexhep Ismajli), hap shumë të panjohura për marrëdhëniet e tyre gjatë një periudhe prej gjysmë shekulli. Është për të theksuar faktin se Profesor Ajeti ashtu si edhe Martin Camaj, në intervistat dhe diskutimet e tyre, nuk e kanë atakuar apo cenuar në asnjë mënyrë punën e tyre, ndërkohë që pas vitit 1968 nuk i shohim të pranishëm qoftë edhe vetëm në literaturë, emrat apo veprat përkatëse.

Gjon F. Ivezaj/

Sali Asllan Nivica u lind më 15 maj 1890 në fshatin Rexhin të Kurveleshit, një trevë e njohur për burrëri, besë e dashuri të patundur ndaj gjuhës amtare. Fëmijëria e tij u formua mes gurëve të malësisë dhe frymës së lirisë, ku çdo fjalë shqipe ishte amanet dhe çdo këngë popullore ishte betim. Shkollën fillore e ndoqi në vendlindje, ndërsa për arsim të mëtejshëm u dërgua në Manastir, ku gjatë viteve 1904–1907 mori mësime që do ta ushqenin me kulturë e dituri moderne. Pas kësaj ai vazhdoi studimet në gjimnazin e mirënjohur të Zosimesë në Janinë (1907–1909), një vatër arsimore që kishte nxjerrë shumë nga figurat më të shquara të Rilindjes Kombëtare. Aty Saliu u dallua për zgjuarsi, për etje ndaj diturisë dhe për lidhjen shpirtërore me gjuhën shqipe, e cila u bë udhërrëfyesi i jetës së tij. Në vitin 1909, i pajisur me dituri e me ideale, ai nisi punën si mësues në Durrës, duke mbjellë fjalën shqipe ndër brezat e rinj dhe duke u përfshirë menjëherë në veprimtarinë kombëtare.

Rrugëtimi i tij arsimor dhe atdhetar nuk u ndal këtu. Në vitin 1911, gjatë qëndrimit në Stamboll, Nivica u arrestua për veprimtari kundër Perandorisë Osmane. Megjithatë, lirimi i tij u mundësua nga ndërhyrja e Ismail Qemalit, duke dëshmuar se Saliu tashmë ishte bërë pjesë e një rrjeti të gjerë patriotësh që po përgatitnin themelin e shtetit shqiptar. Pas këtij episodi ai u pranua si mësues në Robert College, ku mbolli te nxënësit e rinj dashurinë për gjuhën amtare dhe kulturën kombëtare. Në këtë mjedis intelektual, Nivica nisi të ngjizë idenë se kombi shqiptar mund të ngrihej vetëm mbi gjuhë të përbashkët, arsim të ndriçuar dhe shtyp të lirë.

Këto përvoja të hershme, të fituara në shkolla të njohura e në qendra të rëndësishme kulturore, e përgatitën atë për rolin e madh që do të luante më pas si mësues, publicist, dhe patriot. Që nga këto vite të para u duk qartë se ai do ta lidhte jetën e vet me idealin e shenjtë të Shqipërisë, duke u bërë një ndër figurat më të ndritura të gazetarisë dhe mendimit politik shqiptar në fillim të shekullit XX.

Në vitin 1914, në Vlorë, ai themeloi gazetën “Populli” bashkë me Muço Qullin. Kjo gazetë nuk ishte thjesht një organ informimi, por një tribunë e fuqishme e ideve kombëtare, një thirrje e hapur për unitet dhe qëndresë ndaj çdo rreziku që i kanosej vendit. “Populli” nuk u mjaftua vetëm me pasqyrimin e ngjarjeve politike, por u bë një shkollë e vërtetë e mendimit kombëtar, ku çdo artikull kishte forcën e një manifesti. Pas rënies së qeverisë së Vlorës dhe përplasjes së brendshme, gazeta rifilloi botimin në Shkodër, duke marrë një dimension edhe më të gjerë si zë i kombit në mbrojtje të kufijve dhe të drejtave të shqiptarëve.

Në dhjetor 1918, Nivica mori pjesë në themelimin e Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”, i cili kishte për mision mbrojtjen e trojeve shqiptare të mbetura jashtë kufijve të vitit 1913. Në këtë organizatë ai bashkëpunoi me personalitete si Hoxhë Kadri Prishtina, Bedri Pejani, Hasan Prishtina, Bajram Curri e të tjerë, duke qenë zëri i tyre në shtyp dhe ndër opinionin publik. Ky kontribut i dha atij vendin e nderuar të një ndër ideologëve më të mëdhenj të çështjes kombëtare. Në janar 1919, ai e ringjalli sërish gazetën “Populli” në Shkodër, e cila u bë organi kryesor i Komitetit të Kosovës dhe tribunë e pakrahasueshme e rezistencës shqiptare ndaj planeve të fuqive të huaja.

Nivica nuk kufizohej vetëm te shkrimi politik. Ai kishte një vizion kulturor e shkencor për Shqipërinë. Ai kërkonte themelimin e një Akademie Kombëtare, hartimin e një fjalori të përbashkët dhe zhvillimin e një gjuhe standarde. Për të, pa gjuhën e bashkuar nuk mund të kishte komb të bashkuar. Ky ideal ishte një vazhdimësi e Rilindjes dhe një përpjekje për të institucionalizuar kulturën shqiptare. Në këtë drejtim, ai ishte në një mendje me personalitete të mëdha si Gjergj Fishta, Mid’hat Frashëri dhe Luigj Gurakuqi.

Veprimtaria e tij e zjarrtë nuk kaloi pa pasoja. Ai u burgos disa herë, u ndoq dhe u përndoq nga kundërshtarë politikë dhe nga shërbimet e huaja që shihnin te figura e tij një pengesë serioze për planet e tyre. Megjithatë, çdo burgim e forconte më shumë, dhe çdo pengesë i shtonte vendosmërinë. Gazetat e kohës, bashkëkohësit dhe shkrimtarët e përshkruajnë si një figurë të pastër, me qëndrim të prerë, që nuk e shiste dot asnjë ideal dhe që nuk lëkundej përballë rrezikut.

Fatkeqësisht, më 10 janar 1920, në kulmin e veprimtarisë së tij, Sali Nivica u vra në Shkodër nga Kolë Ashiku. Vrasja e tij la hije të rënda dyshimesh mbi ndërhyrjen e elementëve të huaj, sidomos italianë, të cilët ishin të shqetësuar nga veprimtaria e tij kombëtare. Çfarëdo të ketë qenë arsyeja, kombi shqiptar humbi një nga bijtë e vet më të ndritur, një tribunë të vërtetë të mendimit politik dhe një penë që kishte aftësinë të zgjonte ndërgjegjen e popullit.

Vlerësimet për të nuk munguan kurrë. Gjergj Fishta e përkujtoi me vargje të fuqishme duke e quajtur “shtyllë dhe shkamb” të kombit. Historianët e mëvonshëm, si Kristo Frashëri, Stefanaq Pollo e më të rinjtë si Dorian Koçi, e kanë përshkruar si shembull të gazetarit patriot, që e ktheu shtypin në armë për liri. Ish-presidenti Bamir Topi e nderoi me titullin “Nderi i Kombit”, duke e vendosur emrin e tij në panteonin e figurave më të mëdha kombëtare. Gazeta “Dielli”, organi i kolonisë shqiptare në Amerikë, e ka përkujtuar gjithmonë si një zë që nuk heshti kurrë për Kosovën dhe për Shqipërinë.

Populli shqiptar e ruan ende në kujtesë figurën e tij si simbol të idealizmit dhe të sakrificës. Ai mbetet një shembull për të rinjtë, për intelektualët dhe për çdo njeri që beson se fjala e lirë dhe dija janë armët më të forta për mbrojtjen e atdheut. Kujtimi i tij është një kujtesë e gjallë se Shqipëria është ndërtuar me gjakun dhe mundin e burrave të mëdhenj, të cilët si Sali Nivica, e vunë jetën e tyre në altarin e kombit.

Prof. Dr. Muhamet Racaj, Gjeneral-Major

Universiteti “Nënë Tereza”, Shkup

Abstrakti

Ky studim analizon në mënyrë gjithëpërfshirëse procesin e krijimit dhe zbatimit strategjik të politikës së sigurisë shtetërore-kombëtare me theks të veçantë tek pjesëmarrja gjithëpërfshirëse e aktorëve shtetërorë dhe jo-shtetërorë, veçanërisht në kontekstet e tranzicionit dhe post-konfliktit. Duke përdorur metodologjinë e analizës së literaturës, studimit të dokumenteve strategjike dhe shembujve praktikë ndërkombëtarë, artikulli evidenton se politika të suksesshme të sigurisë karakterizohen nga transparenca, koordinimi ndërinstitucional, përfshirja e komuniteteve lokale dhe organizatave të shoqërisë civile, si dhe mbështetja e vazhdueshme nga partnerët ndërkombëtarë. Rezultatet tregojnë se pjesëmarrja gjithëpërfshirëse është faktor i rëndësishëm për legjitimitetin, efektivitetin dhe qëndrueshmërinë e politikave të sigurisë në vende që janë në proces tranzicioni. Studimi ofron rekomandime të detajuara për strukturimin, zbatimin dhe monitorimin e politikave të sigurisë kombëtare në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe të koordinuar.

Fjalë kyçe: politika e sigurisë kombëtare, pjesëmarrje gjithëpërfshirëse, tranzicion, reforma sektoriale, koordinim institucional.

Hyrje

Politikat e sigurisë shtetërore-kombëtare janë thelbësore për garantimin e stabilitetit politik, social dhe ekonomik të një shteti. Ato përcaktojnë kornizën strategjike me anë të së cilës qeveritë përgjigjen ndaj kërcënimeve kombëtare dhe ndërkombëtare, duke siguruar koordinim dhe bashkëpunim mes institucioneve përkatëse. Në dekadat e fundit, shtetet në tranzicion përballen me sfida të veçanta për shkak të transformimeve të shpejta politike, sociale dhe ekonomike, si dhe pasojave të konflikteve të kaluara. Këto sfida përforcojnë nevojën për proces politikëbërjeje që përfshin në mënyrë gjithëpërfshirëse aktorët institucionalë dhe jo-institucionalë, duke i dhënë zë komuniteteve lokale, organizatave të shoqërisë civile(OSHC)dhe grupeve të margjinalizuara në mënyrë që politika të jetë legjitime, e qëndrueshme dhe e efektshme.

Procesi i zhvillimit të politikës së sigurisë në kontekste të tilla nuk është thjesht hartim dokumenti, por një proces dinamik dhe konsultativ që kërkon bashkëpunim ndërsektorial dhe ndërinstitucional dhe një angazhim të gjerë për pjesëmarrje. Politika e sigurisë është e lidhur ngushtë me kuadrin ligjor dhe mekanizmat e qeverisjes në nivel vendor dhe ndërkombëtar, që kërkon ngritjen e kapaciteteve dhe planifikim afatgjatë.

Objektivi i këtij studimi është të ofrojë një analizë të thelluar të procesit të krijimit dhe zbatimit strategjik të politikës së sigurisë shtetërore-kombëtare në vende të ndryshme me fokus në pjesëmarrjen gjithëpërfshirëse dhe koordinimin institucional, duke analizuar modele dhe praktika ndërkombëtare dhe duke nxjerrë rekomandime konkrete për vendet në tranzicion dhe post-konflikt.

Pjesa Kryesore:

1.Kuadri konceptual dhe strategjia e zhvillimit të politikës së sigurisë shtetërore-kombëtare.

Politika e sigurisë shtetërore-kombëtare është rezultat i një kuadri gjithëpërfshirës institucional dhe ligjor që orienton dhe koordinon veprimet e institucioneve dhe aktorëve të ndryshëm në sigurimin e pavarsisë, stabilitetit dhe mirëqenies së qytetarëve⁷. Kjo politikë përmban:

 ︎ Analizë të rreziqeve dhe kërcënimeve,

 ︎. Prioritarizim të tyre, 

 ︎. Organizimin e forcave, 

 ︎ Mekanizma financimi dhe

 ︎ Instrumente kontrolle⁸.

Procesi i zhvillimit të politikës së sigurisë përfshin disa faza kyçe:

• Analiza e situatës së sigurisë, ku vlerësohen faktorët politikë, ekonomikë dhe socialë që ndikojnë në siguri⁹.

• Hartimi i vizionit dhe objektivave strategjike, që përcaktojnë qëllimet afatgjata të sigurisë institucionale dhe publike¹⁰.

• Konsultimi gjithëpërfshirës me aktorët shtetërorë, OSHC-të, komunitetet lokale dhe sektorë të ndryshëm të shoqërisë civile, për të siguruar përfaqësimin e interesave dhe përfshirjen në vendimmarrje¹¹.

• Vlerësimi dhe prioritizimi i kërcënimeve dhe nevojave, duke inkuadruar analiza të hollësishme të riskut dhe kapaciteteve ekzistuese¹².

• Redaktimi dhe miratimi i dokumentit të politikës së sigurisë, i cili përmban strategji, prioritete, buxhet dhe mekanizma monitorimi¹³.

Në vendet e tranzicionit, këto procese shpesh shoqërohen me sfida si mungesa e kapaciteteve profesionale, fragmentimi institucional, dhe pengesa të tjera që kërkojnë përfshirje aktive të aktorëve jo shtetërorë dhe organizatave ndërkombëtare për mbështetje dhe monitorim¹⁴.

2.Roli i aktorëve në hartimin dhe zbatimin e politikës së sigurisë

Një element kryesor i procesit të politikëbërjes është përfshirja gjithëpërfshirëse e aktorëve të shumtë institucionalë dhe jo-institucionalë¹⁵. 

Kjo përfshin:

• Dega ekzekutive: Ministritë, kabinetin qeveritar, dhe agjencitë e sigurisë, që janë përgjegjëse për inicimin, hartimin dhe zbatimin e politikave¹⁶.

• Parlamenti: Ka rol kryesor në miratimin e politikave, buxhetin dhe monitorimin e zbatimit të tyre, duke e siguruar legjitimitetin dhe përgjegjshmërinë¹⁷.

• Autoritetet lokale dhe rajonale: Përballen me implementimin në terren dhe kanë njohuri të thella për nevojat specifike të komuniteteve¹⁸.

• Organizatat e shoqërisë civile: Ndihmojnë në monitorimin, konsultimin dhe raportimin publik të proceseve, duke fuqizuar transparencën dhe llogaridhënien¹⁹.

• Aktorët jo-shtetërorë: Në vendet post-konflikt dhe tranzicion shpesh luajnë rol të rëndësishëm në sigurimin e paqes dhe stabilitetit, dhe pjesëmarrja e tyre është thelbësore për zbatimin e suksesshëm të politikave²⁰.

• Partnerët ndërkombëtarë dhe donatorët: Sigurojnë mbështetje teknike, financiare dhe monitorim, duke ndihmuar konsolidimin institucional dhe miratimin e praktikave më të mira²¹.

Ky bashkëpunim gjithëpërfshirës ndihmon në krijimin e politikave ku legjitimiteti dhe efektiviteti janë të bashkuara, duke fuqizuar përgjegjshmërinë dhe transparencën²².

  3. Diskutimi i përfshirjes gjinore dhe vlerësimi kritik i zbatimit

Integrimi gjinor në politikën e sigurisë shtetërore-kombëtare është thelbësor për të mundësuar pjesëmarrje, pronësi dhe drejtësi efektive për burra, gra, vajza dhe djem në bazë të barabartë. Eksperienca tregon që politikat pa integrim gjinor shpesh janë të mangëta dhe kanë potencial për të përjashtuar grupe të caktuara. 

Propozojë disa hapa për integrim, si:

• konsultime me OSHC-të,

• aktivitetet praktike,

• përfshirjen e perspektivës gjinore në çdo fazë dhe 

• vlerësimin e ndikimit të politikave.

4.Shembuj praktikë ndërkombëtarë

Lituania: Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Lituanisë është dokument model për proceset e politikëbërjes gjithëpërfshirëse²³.

Bosnja dhe Hercegovina: Libri i Bardhë i Mbrojtjes përdor mekanizma që sigurojnë kontroll demokratik, transparencë dhe integrim ndërkombëtar²⁵.

SHBA: Strategjia kombëtare amerikane trajton sfida shumëdimensionale, duke përfshirë konsultimin publik, monitorimin institucional dhe integrimin e politikave²⁶.

Sierra Leone: Përfshirja e gjerë shoqërore dhe vlerësimi i vazhdueshëm i reformave të sektorit të sigurisë²⁷.

Azerbajxhani: Fokus në integrim institucional, demokraci dhe tolerancë sociale²⁸.

5.Shembuj rajonalë (Shqipëria, Maqedonia e Veriut, Kosova)

• Shqipëria – pas anëtarësimit në NATO (2009) hartoi Strategjinë e Sigurisë Kombëtare (2014), ku theksohet bashkëpunimi rajonal dhe lufta kundër krimit të organizuar. Në vitin 2020 u miratua dokumenti i ri, duke reflektuar kërcënimet kibernetike dhe pandeminë.

• Maqedonia e Veriut – politika e sigurisë është përqendruar tek stabiliteti i brendshëm dhe integrimi euro-atlantik. Pas anëtarësimit në NATO (2020), dokumentet strategjike u rishikuan për t’iu përshtatur mjedisit të ri rajonal.

• Kosova – ka miratuar Strategjinë e Sigurisë së Kosovës (2019), ku prioritet janë ndërtimi i FSK-së, siguria njerëzore dhe integrimi në BE e NATO. Procesi i hartimit ka përfshirë konsultime me OSBE-në dhe partnerë ndërkombëtarë.

    5.1.Sfidat dhe mësimet nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia e Veriut

Vendet e Ballkanit Perëndimor, veçanërisht Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia e Veriut, kanë kaluar transformime të rëndësishme politike dhe sociale që kanë ndikuar në zhvillimin e politikave të sigurisë²⁹³¹.

Shqipëria: Sfida kryesore përfshin nevojën për integrim të politikave të sigurisë në nivel lokal dhe rajonal, duke përfshirë komunitetet rurale dhe minoritetet. Mësimi kryesor është rëndësia e pjesëmarrjes së komunitetit dhe monitorimit të vazhdueshëm nga organizatat e shoqërisë civile.

Kosova: Pas përfundimit të konfliktit, sfidat kanë qenë në konsolidimin institucional, zhvillimin e kapaciteteve teknike dhe trajtimin e kërcënimeve transnacionale. Mësimi kryesor është se konsultimet gjithëpërfshirëse dhe bashkëpunimi me partnerët ndërkombëtarë rrisin legjitimitetin dhe efektivitetin e politikës së sigurisë.

Maqedonia e Veriut: Sfida kryesore ka qenë harmonizimi i politikave të sigurisë me nevojat e komuniteteve multietnike dhe koordinimi ndërinstitucional. Mësimi kryesor është se mekanizmat transparent dhe pjesëmarrës forcojnë stabilitetin politik dhe besimin qytetar.

6.Politikat sektoriale

Një politikë e sigurisë nuk është e plotë pa dokumente të lidhura sektoriale:

• Librat e bardhë për mbrojtjen – shërbejnë si ura mes politikës së përgjithshme dhe planifikimit ushtarak.

• Strategjitë për sigurinë vendore – kanë rëndësi të veçantë në vende të Ballkanit, ku krimi i organizuar dhe korrupsioni mbeten kërcënime.

• Politikat për sigurinë kibernetike dhe energjetike – të domosdoshme në epokën e globalizuar.

7. Ndërlidhja me reformat e sektorit të sigurisë (RSS)

Politika e sigurisë duhet të shihet si pjesë përbërëse e reformës së sektorit të sigurisë. Në vende si Sierra Leone dhe Kosova, hartimi i politikës së sigurisë ka shërbyer si bazë për transformimin e forcave të armatosura, policisë dhe institucioneve të tjera të sigurisë. Kjo ndërlidhje siguron koherencë, llogaridhënie dhe përputhje me standardet ndërkombëtare.

Përmbledhje:

Politikat e suksesshme të sigurisë shtetërore-kombëtare janë ato që ndërtohen në bazë të koordinimit gjithëpërfshirës ndërinstitucional, pjesëmarrjes aktive të shoqërisë civile dhe komuniteteve lokale si dhe mbështetjes efektive nga donatorët ndërkombëtarë. 

Ato kanë fokus në analizën gjithëpërfshirëse të kërcënimeve, administrim transparent të burimeve dhe monitorim gjithëpërfshirës.

Përfundim: 

Një politikë e qëndrueshme dhe efektive e sigurisë shtetërore-kombëtare kërkon bashkëpunim gjithëpërfshirës të aktorëve shtetërorë dhe jo-shtetërorë në një kuadër të integruar dhe transparent.

Nga eksperiencat të cekura më lartë nxirren disa mësime kryesore:

• Koordinimi gjithëpërfshirës ndërinstitucional është thelbësor për të siguruar që strategjitë e sigurisë nuk jenë të fragmentuara dhe të ndjekin prioritetet kombëtare dhe ndërkombëtare.

• Përfshirja e komuniteteve lokale dhe organizatave të shoqërisë civile rrit legjitimitetin dhe transparencën e politikave të sigurisë.

• Mbështetja e vazhdueshme nga partnerët ndërkombëtarë është vendimtare për konsolidimin e kapaciteteve dhe për mbështetjen e reformave të sektorit të sigurisë.

• Monitorimi i vazhdueshëm dhe vlerësimi i politikave siguron që strategjitë e sigurisë të jenë efektive dhe të përshtatura me rrethanat e reja.

• Ndërthurja e praktikes ndërkombëtare me nevojat lokale garanton që politikat e sigurisë të jenë të qëndrueshme, realiste dhe të pranueshme nga qytetarët.

Këto mësime duhet të shërbejnë si udhërrëfyes për zbatimin e politikave të sigurisë në vende në tranzicion dhe post-konflikt, duke kontribuar në rritjen e stabilitetit, legjitimitetit dhe efektivitetit të politikave shtetërore-kombëtare.

Këto përvoja tregojnë se pjesëmarrja gjithëpërfshirëse dhe koordinimi institucional janë thelbësorë për krijimin e politikave të qëndrueshme të sigurisë, duke siguruar mbështetje publike dhe efektivitet në implementim²⁹³¹.

Rekomandimet:

• Formalizoni dhe institucionalizoni konsultimet gjithëpërfshirëse në të gjitha fazat e procesit të politikëbërjes.

• Ndërtoni dhe fuqizoni kapacitetet teknike dhe profesionale në nivel qendror dhe lokal.

• Forconi rolin e organizatave të shoqërisë civile për monitorim dhe pjesëmarrje.

• Siguroni mbështetje të vazhdueshme nga partnerët ndërkombëtarë për reforma dhe zhvillim profesional.

• Përmirësoni mekanizmat e transparencës dhe përgjegjshmërisë për të rritur besimin në institucionet e sigurisë.

• Mësoni nga praktikat e Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut për të përmirësuar pjesëmarrjen e komuniteteve dhe integrimin e politikave lokale me ato kombëtare.

Literatura e shfrytëzuar:

1. Bartns, P. & Albereht, K. (2023) ‘Krijimi i Politikës së Sigurisë Kombëtare’, e-jlia.com.

2. Sovremena Makedonska Odbrana (2024–2025) ‘Bord editorial dhe recenzentë

3. DCAF – Geneva Centre for Security Sector Governance (2022) ‘Policy Frameworks’.

4. Strategjia Kombëtare e Sigurisë – Lituania (2022).

5. Libri i Bardhë për Mbrojtjen – Bosnje dhe Hercegovina (2023).

6. Dokumente strategjike për sigurinë: SHBA, Sierra Leone, Azerbajxhan, etj.

7. Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Shqipërisë (2023–2028).

8. Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Kosovës (2022–2027).

9. Strategjia e Sigurisë Kombëtare – Maqedonia e Veriut (2024).

10. Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF) – Resources 2021.

11. Milosevic, M. (2022) ‘Security Sector Reform in the Balkans’, Balkan Insight.

12. International Crisis Group (2021) ‘Security Challenges Post-Conflict’, CrisisGroup.org.

13. United Nations Development Programme (2023) ‘Gender and Security’, UNDP Publications.

14. National Security Strategy of the United States (2024), White House Publications.

15. Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) – Gender Mainstreaming Guidelines (2023).

16. Council of Europe (2022) ‘Guidelines on Inclusive Security Policy’.

17. European Commission (2023) ‘Security Sector Reforms in Transition Countries’, EC Reports.

18. NATO (2023) ‘Women, Peace and Security: Progress and Challenges’.

19. World Bank (2024) ‘Inclusive Policy-Making in Transitional States’.

20. Ministry of Defence Lithuania (2022) ‘National Defence White Paper’.

21. Ministry of Defence Bosnia and Herzegovina (2023) ‘White Book on Defence Sector Reform’.

22. Ministry of Internal Affairs Kosovo (2022) ‘National Security Strategy’.

23. Albanian Parliament, Security Commission (2023) ‘Gender Integration in National Security Policy’.

24. United Nations Security Council (2019) ‘Resolution 2467 on Women, Peace and Security’.

25. European Union Institute for Security Studies (2024) ‘Gender, Security and Policy Effectiveness’.

26. Ministry of Defence North Macedonia (2024) ‘National Security Strategy and Gender Integration’.

27. Warande, G. (2021) ‘Inclusive Security: Lessons from Sierra Leone’.

28. Reporters Without Borders (2024) ‘Transparency and Security Institutions’.

29. United Nations Office on Drugs and Crime (2024) ‘Transnational Threats and National Security Policy’.

30. Human Rights Watch (2023) ‘Inclusive Policy and Social Stability’.

31. Ministry of Defence Azerbaijan (2022) ‘Security Strategy: Gender and Institutional Reform’.

32. Kosovar Institute for Policy Research and Development (2023) ‘Security and Community Participation’.

33. Albanian Institute for International Studies (2024) ‘Policy, Integration and Local Governance’.

34. UN Women (2023) ‘Gender Analysis for Security Sector Reform’.

35. International Civil Society Action Network (2024) ‘Participatory Security Policy’.

36. US Congress (2024) ‘Oversight of Security Sector Reform’.

37. International Alert (2022) ‘Gender Equality in Post-Conflict Policy’.

38. UNDP Kosovo (2023) ‘Community Consultation and Gender Mainstreaming’.

39. Swiss Development Cooperation (2024) ‘Security Sector Reform Support’.

40. Transparency International (2022) ‘Corruption, Security and Policy Effectiveness’.

41. Center for European Policy Studies (2023) ‘Comparative Security Strategies’.

42. German Federal Foreign Office (2023) ‘International Security Policy Guidelines’.

43. Balkan Policy Research Group (2024) ‘Security Sector Reform and Gender’.

44. Saferworld (2023) ‘Inclusive Security Processes in Eastern Europe’.

45. UNDP Bosnia and Herzegovina (2023) ‘Monitoring Gender Indicators in Defence Sector’.