Behar GJOKA/

Kasëm Trebeshina, edhe në këtë vitlindje të radhës, pra në vitin e 99 të lindjes, kur janë mbushur tetë vite në amshim, të jetës së kaluar në dy shekuj, të cilët në marrëdhënie me të, megjithatë ngjajnë shumë, sepse të dy e përjashtuan si shkrimtar, e përjashtuan nga letrat shqipe, kur në fakt dje, sot dhe nesër janë ato që kanë nevojë për Trebeshinën. Madje, as vetë kapërcyelli i ndërrimit të mijëvjeçarit të tretë, nuk lëvizi gjësend në marrëdhënie me jetën dhe veprën e gjerë letrare, me veprën e botuar dhe të pabotura, me veprën e pa lexuar, e mbi të gjitha të papranuar në arealin e letrave shqipe, vetëm për arsye jashtëletrare. Duket, se në rastin e këtij autori, si me rrallë të tjerë, është lëshuar një mallkim, gati apokaliptik që nuk lë hapësirë shikimi dhe vlerësimi. Mallkimi absurd, ndërkaq është shoqëruar me një patologji asgjesuese të tjetrit, të të ndryshimit, lëshuar dikur në motet e diktaturës komuniste.

E mallkimi nuk po i ndahet, edhe pse sistemi që e shpalli armik ka rënë nga fiku, është fshirë nga faqja e dheut, por verifikimi dhe mentaliteti, mjerueshëm është po ai, me një përmbysje jo koncpetuale, por hapësinore, nga bardhë e zi, në zi dhe bardhë. Nuk ka se si të ndodh ndryshimi, kur kanë mbetur hijet dhe hijenat e djeshme në institucionet e shtetit, në shkollat e rrumpallës shqiptare, në akademinë e ngjyrosur me pluhur sovjetik, ku nuk guxohet as t’i përmendet emri. Edhe ndokush që guxoi të shkruante për të, madje pavarësisht marrjes së titujve mbi veprën e tij, letërsia e shkruar në kullën e fildishtë, siç rreken të përgojojnë korifejtë e realizmit socialist dhe enukët e mos leximit të tij, të shpallur akademikër dhe profesora, më tepër shtuan “njollat” në biografinë e tyre, se sa ndryshuan marrëdhënien më këtë përvojë shkrimi. Një mallkim tmerrues, që këdo tjetër do ta kishte gjunjëzuar, rrëzuar, hedhur mbërdhe që të zvarritej si krimbat, siç shohim të zvarriten njerëzit që përshtaten, njerëzit pa dinjitet dhe karakter, vetëm të jenë në krye të shtetit, të institucioneve të arsimit dhe kulturës.

Trebeshina, tashmë më tepër është një legjendë, qëndrese stoike, zemërim dhe përleshje, e sidomos një Robinsoni i letërsisë, jo vetëm nuk e uli vrullin e zemëratës ndaj së keqes, adhurimin për letërsinë, por e vijon duke shkruar dhe përkthyer vetë veprat në anglisht. Në këtë kohë, vetë mallkimi ka mbetur në mjerim dhe pa grimën e fuqisë, sepse u tejkaluan të gjithë parametrat e qëndresës, e kundërshtisë ndaj sistemit, dje dhe sot, ndaj krimeve dhe spiunimit, ndaj legenërisë që antivlerën e ka ngritur në piedestal si kryevlerë. Mallkimi, çnjerëzor dhe sistematik, tani nuk di se ku të fusë kokën, gjendet në zgripin e vetë ekzistencial, i tredhur dhe telefosur nga utopia ideologjike, nga marrëzia njerëzore, për t’ia nxirrë të gjithë ditët e jetës, njeriut dhe shkrimtarit. Mallkimi, lëshuar dikur si rrufe kozmike, mbi jetën dhe veprën, nisi herët, por ndër vite erdhi vetëm duke u përforcuar, mori forma të ashpra, të çuditshme dhe tejet çnjerëzore. Trebeshina, si shumë të tjerë, e nisi veprën letrare në vatrën e komunizmit, por si pak të tjerë, mbase vetmitar, pa shëmtimin dhe shpërfytyrimin e bashkëluftëtarëve, e barktisi dhe hyri në betejën donkishoteske (në kuptimin e ëndrrrës për ta ndryshuar realitetin) me të.

Në motet e diktaturës, luajti me monizimin dhe kaposhat e tij, si macja me miun, e mposhti, e përbuzi, e shkërbythi nga udha e vetë, dhe vijoj të mbijetonte falë dashurisë për letërsinë. Shkrues të tjerë, që sa qe sistemi jetuan dhe e adhuruan, korrën frytet e tij, fituan emër dhe famë, e tash duan të shkruajnë heroizimin e pas betejës, mençurinë pas kuvendit, pra një histori të pavërtetë. E mallkuan dje, si askënd tjetër, e burgosën dhe internuan, e shpallën fajtor, ia hoqën të drejtën e botimit, e prapë fjala, si zjarri për Prometeun, e mbajti gjallë dhe të freskët. Mallkimi i djeshëm, vijon edhe sot, madje më i hidhur, më poshtrues, sepse në këto vite bëhet në emër të lirisë së fjalës, lirës së shprehjes, lirisë së demokracisë së brishtë shqiptare. Trebeshina, dje i burgosur, me veprat letrare, endi magjinë e lirisë së artit. Trebeshina, në liri, gjendet edhe më i burgosur se dje, sepse skllavëria e mendjes dhe shpiritit, që adhuron idhujt e rremë dhe pa krena, na pengon për të prekur dhe shijuar letërsinë e pashoqe të Trebeshinës. Në 32 vjet, institucionet e arsimit, kulturës, të nginjur në lumturinë e vetë, ngujuar në shoqërinë e korifejeve të realizmit socialist, nuk e panë vlerën e artit të Trebeshinës, nuk ktheyn sytë nga dramatika e tij, që do ta nxirrte nga kriza dramën shqipe.

Nuk kishin kohë për të lexuar prozën dhe poezinë e tij, ku shkëlqen syrrealizmi, ndonëse është botuar pjesërisht, pra duke mbetur ende një ajsberg që duhet zbuluar… Asnjëherë nuk është vonë, thotë anglezi. Për Trebeshinën koha ka formuluar një marrëdhënie tjetër, vepra e tij, do ta nis dialogun, kur të jemi të lirë aq sa të mos vlerësojmë skllavërinë si liri, kur ta kuptojmë se Trebeshina nuk ka nevojë për asgjë, jemi ne që kemi nevojë, janë letrat shqipe, që pa veprën e tij, të Camajt, Pipës, Pashkut, Rreshpes etj. , është gjysmake dhe e nginjur në shërbesë ideologjike, pra në mungesë vlerash letrare. Letërsia është atdheu i njerëzve të lirë, ku nuk funksionon ligj i asgjesimit të tjetrit, parë më tepër “si pengesë për tu hequr qafe” simbas Kroçes, por secili thotë energjinë e vetë, me fuqinë e fjalës, e jo me idenë e urrejtjes, që të sjellë shkretëtirën… Letërsia nuk është skalion për të shpallur fajtorët e radhës, letërsia është perëndeshë që duhet trajtuar si e tillë, ku askush nuk është tepër, e po kaq askush nuk është perandor…

Rrëfimi i një karriere 35- vjeçare në arsim, edukim dhe veprimtari patriotike, atdhetare e komunitare.

Intervistoi:  Sokol Paja

Cili ishte fillimi i rrugëtimit tuaj si mësuese e gjuhës shqipe në Suedi, para tri dekadave e gjysmë?

Kam lindur në Kumanovë, Maqedonia e Veriut. Në Suedi mbërrita më 7 shkurt 1987, në Stockholm, me shumë shpresa në zemër dhe një ndjenjë të thellë pasigurie për atë që më priste përpara. Pas disa muajsh, jeta më çoi në Göteborg, qyteti ku filloi një kapitull i ri në jetën time. Aty, në Göteborg, fillimisht u përqendrova në mësimin e gjuhës suedeze – një hap i domosdoshëm për t’u përshtatur me një realitet të ri dhe për të ndërtuar një të ardhme. Puna dhe përkushtimi im u shpërblyen kur u pranova si mësuese e gjuhës shqipe në Qendrën e Gjuhëve, ku zhvillohej mësimi i gjuhëve amtare për nxënës nga komunitete të ndryshme – përfshirë edhe gjuhën shqipe.

Ishte një moment që nuk do ta harroj kurrë. Ishte si një ëndërr që u bë realitet. Nuk e kisha menduar se, në një vend të huaj dhe kaq larg atdheut, do të më jepej mundësia të vazhdoja misionin tim të shenjtë si mësuese e gjuhës amtare. Ajo ndjenjë gëzimi dhe mirënjohjeje më shoqëron edhe sot. Mësimi i gjuhës shqipe zhvillohej në kushte të mira, në të njëjtat shkolla ku nxënësit ndiqnin mësimin e rregullt në gjuhën suedeze. Suedia kishte një sistem të organizuar që e njihte dhe e respektonte të drejtën e çdo fëmije për të mësuar gjuhën e vet amtare – një vlerë që e çmoj thellësisht.

Në klasat e mia takova fëmijë shqiptarë nga të gjitha trojet: nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia, Lugina e Preshevës. Secili prej tyre kishte një histori unike, një bagazh kulturor që kërkonte përkujdesje dhe vëmendje. Mësimi nuk ishte vetëm për gramatikën dhe leximin – ishte një udhëtim në identitetin, kulturën dhe historinë tonë të përbashkët. Tani, pas më shumë se 35 vitesh, ndjej një krenari të veçantë kur kujtoj ato ditët e para. Aty nisi rrugëtimi im, i mbushur me sfida, përkushtim dhe dashuri për gjuhën shqipe. E falënderoj Suedinë që më dha hapësirën për ta ruajtur dhe përçuar këtë pasuri te brezat e rinj.

Cili ka qenë kontributi juaj për shkollat shqipe në Suedi?

Kontributi im për shkollat shqipe në Suedi ka qenë zemra e veprimtarisë sime shumëvjeçare. Që nga ditët e para në Göteborg, e deri në vitin tim të fundit para pensionimit, jam përkushtuar me pasion dhe përgjegjësi ndaj mësimit të gjuhës shqipe për brezat e rinj. Kam punuar me përkushtim me nxënës nga klasa e parë deri në gjimnaz, duke përshtatur mësimin për grupe të ndryshme moshore e njohurish, gjithnjë me synimin që fëmijët shqiptarë të mos humbasin lidhjen me gjuhën, kulturën dhe identitetin e tyre.

Jam përpjekur të krijoj mjedise mësimore të gjalla, frymëzuese dhe të afërta me realitetin e tyre, duke përdorur metoda të ndryshme kreative dhe materiale të përshtatura për diasporën. Puna me gjeneratën e dytë, veçanërisht në vitet e fundit, ka qenë një përvojë emocionale e veçantë – kur në klasë kam pasur fëmijët e atyre që dikur ishin vetë nxënësit e mi. Kam bashkëpunuar me mësuese suedeze,gjithashtu me kolegë të tjerë mësues në rrjetin e shkollave shqipe, duke ndarë përvoja, duke përgatitur plane mësimore, organizuar veprimtari kulturore dhe duke përfaqësuar denjësisht gjuhën shqipe në sistemin arsimor suedez. Ky kontribut nuk ishte vetëm profesion – ishte një mision që e kam përqafuar me zemër dhe që më ka mbushur me krenari çdo ditë të karrierës sime.

Përveç orëve të rregullta mësimore, kam marrë pjesë dhe kam organizuar aktivitete të shumta jashtëklasore që kanë pasuruar përvojën e nxënësve dhe kanë forcuar lidhjen e tyre me kulturën shqiptare. Kam qenë pjesë e kuizeve të diturisë, ku nxënësit janë inkurajuar të shprehin dijet dhe krenarinë e tyre për gjuhën, historinë dhe traditat shqiptare. Kam udhëhequr grupe nxënësish në festivale kulturore ndërkombëtare, përfshirë edhe evenimente me valle shqiptare në Gjermani, ku kultura jonë është përfaqësuar me dinjitet dhe entuziazëm. Po ashtu, kam qenë pjesë e udhëtimeve në atdhe, që kanë qenë më shumë sesa ekskursione – kanë qenë rikthime emocionale dhe përjetime të thella për nxënësit që e kanë parë parë vendin e prindërve të tyre. Këto aktivitete kanë luajtur një rol të rëndësishëm në ruajtjen e lidhjes shpirtërore me Shqipërinë dhe Kosovën.

Të gjitha këto përvoja kanë qenë për mua më shumë se një detyrë pune – kanë qenë mision, krenari dhe dëshmi se gjuha dhe kultura jonë jetojnë përmes brezave, në çdo cep të botës ku rreh një zemër shqiptare.

Cili ka qenë kontributi juaj për shkollat suedeze?

Gjatë viteve të mia në Suedi, përveç mësimit të gjuhës amtare shqipe, kam dhënë kontribut të çmuar edhe në shkollat suedeze si mbikëqyrëse studimi (studiohandledare), duke punuar me nxënës të sapoardhur në vend. Roli im kryesor ka qenë që t’i ndihmoj ata në të gjitha lëndët shkollore, me qëllim që të mësonin gjuhën suedeze sa më herët dhe sa më mirë, dhe të kishin mundësinë të arrinin sukses në çdo lëndë. Përmes përkthimit, shpjegimit dhe sqarimit të materialeve në shqip dhe suedisht, kam ndihmuar nxënësit të kuptojnë më mirë përmbajtjen mësimore dhe të mos ndihen të humbur në një sistem të ri. Kjo ka qenë një ndihmë e rëndësishme për integrimin e tyre të shpejtë dhe të suksesshëm në shkollë, si dhe për ndërtimin e vetëbesimit dhe motivimit për të mësuar.

Cili ka qenë kontributi dhe angazhimi juaj në shoqatat patriotike shqiptare në Suedi?

Përveç misionit tim si mësuese e gjuhës shqipe, një pjesë thelbësore e angazhimit tim në mërgatë ka qenë veprimtaria në kuadër të shoqatave patriotike shqiptare në Suedi. Që nga vitet e para të vendosjes sime në Göteborg, kam qenë aktive në organizimin dhe pjesëmarrjen e shumë veprimtarive kulturore, kombëtare dhe atdhetare, që kishin për qëllim ruajtjen e identitetit shqiptar dhe forcimin e lidhjeve mes bashkatdhetarëve tanë.

Kam marrë pjesë në organizimin e festave kombëtare si 28 Nëntori dhe 17 Shkurti, promovime librash, përvjetorë historikë dhe aktivitete të tjera që kishin në qendër figurat dhe ngjarjet e mëdha të historisë shqiptare. Këto veprimtari kanë qenë gjithmonë një mundësi për të bashkuar shqiptarët në mërgim, për të forcuar ndjenjën e përkatësisë dhe për të kultivuar dashurinë për atdheun tek brezat e rinj. Në periudha të vështira për popullin shqiptar, sidomos gjatë viteve të luftës në Kosovë, kemi qenë të bashkuar në solidaritet dhe kemi dhënë ndihmesën tonë përmes tubimeve, ndihmave humanitare dhe ndërgjegjësimit të opinionit suedez për çështjen shqiptare. Për mua, pjesëmarrja në këto shoqata ka qenë vazhdimësi e mësuesisë sime – një mënyrë për të edukuar, për të lidhur zemrat shqiptare dhe për të mbajtur të gjallë ndjenjën kombëtare, edhe larg atdheut. Këto angazhime më kanë pasuruar shpirtërisht dhe më kanë dhënë forcë për të vijuar me përkushtim misionin tim në diasporë.

Cila është thirrja juaj për prindërit shqiptarë për të kontribuar në ruajtjen e gjuhës shqipe?

Të dashur prindër, ju drejtohem me gjithë zemër si mësuese, si nënë dhe si një bashkëkombëse që e njeh nga afër sfidën e ruajtjes së gjuhës dhe identitetit tonë në një vend të huaj. Mos e lini pas dore gjuhën shqipe! Ajo është pasuria jonë më e madhe, rrënja e lidhjes me prejardhjen, me gjyshërit, me atdheun, me historinë tonë. Fëmijët tanë kanë nevojë të dëgjojnë dhe të ndjejnë gjuhën shqipe në shtëpi, në përditshmëri, si një pjesë e natyrshme e identitetit të tyre. Flisni me ta shqip. Lexojuni libra shqip. Tregojuni histori nga vendlindja. Mos kini frikë se do të ngatërrojnë gjuhët – përkundrazi, fëmijët që flasin gjuhën amtare kanë një bazë më të fortë për të mësuar edhe gjuhë të tjera. Gjithçka fillon nga shtëpia. Unë, gjatë dekadave të mia si mësuese në Suedi, kam parë se si ruajtja e gjuhës shqipe i jep fëmijëve forcë, identitet dhe krenari. Bëhuni shembull për ta. Të ecim bashkë që ta trashëgojmë këtë pasuri brez pas brezi.

Cili është apeli juaj për shtetin e Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut për të rritur mbështetjen për shkollat shqipe?

Të nderuar përfaqësues të shtetit të Shqipërisë të shtetit të Kosovës, dhe te Maqedonisë së veriut ( Iliridës), ju drejtohem me zërin e një mësueseje që për dekada me radhë ka punuar në mërgatë për ruajtjen e gjuhës shqipe, identitetit dhe kulturës sonë kombëtare. Ju drejtohem me zemër të hapur, me dashuri për atdheun dhe me shpresë për të ardhmen. Ne që jetojmë në mërgim e ndjejmë çdo ditë mungesën e kontaktit të drejtpërdrejtë me atdheun. Dhe pikërisht për këtë arsye, ne kemi mbajtur të gjallë lidhjet përmes gjuhës, shkollës shqipe, veprimtarive kulturore dhe organizimeve patriotike. E kemi bërë këtë me përkushtim dhe shpesh pa mbështetjen institucionale që do të ishte e natyrshme dhe e domosdoshme.

Prandaj, thirrja ime për ju është e qartë dhe e përulur: mbështetni më shumë shkollat shqipe në diasporë, mbështetni mësuesit që punojnë me pasion, pa kushte e me shumë sakrificë. Ofroni materiale, trajnime, tekste bashkëkohore, koordinim dhe lidhje më të strukturuar me institucionet arsimore brenda vendit. Ruajtja e gjuhës shqipe në diasporë është ruajtje e kombit. Fëmijët tanë nuk duhet të rriten si të huaj ndaj prejardhjes së tyre. Ata kanë të drejtë të mësojnë shqip, të njohin historinë, kulturën dhe rrënjët e tyre. Kjo është një investim për të ardhmen – jo vetëm për diasporën, por për gjithë kombin. Bashkëpunimi mes shtetit dhe diasporës nuk duhet të mbetet vetëm në fjalë, por të kthehet në veprim të prekshëm, të vazhdueshëm dhe të qëndrueshëm.

Çfarë duhet të bëjnë më shumë dhe më mirë shkollat shqipe të diasporës?

Shkollat shqipe në diasporë janë shtylla kryesore për ruajtjen e identitetit kombëtar. Ato janë vendi ku fëmijët tanë mësojnë jo vetëm gjuhën, por edhe historinë, kulturën dhe dashurinë për atdheun. Megjithatë, ka gjithmonë vend për përmirësim. Së pari, duhet më shumë bashkëpunim dhe koordinim mes mësuesve – për të ndarë përvoja, materiale dhe metoda efektive mësimdhënieje. Nuk duhet të punojmë të ndarë e secili më vete. Duhet të krijojmë rrjete profesionale që forcojnë cilësinë e mësimit në të gjitha shkollat. Së dyti, nevojitet më shumë mbështetje nga prindërit. Pa bashkëpunimin dhe motivimin e tyre, fëmijët shpesh nuk e shohin rëndësinë e gjuhës shqipe. Prindërit duhet të jenë pjesë aktive e procesit – të flasin shqip në shtëpi, të interesohen për mësimet dhe të ndihmojnë në organizimin e aktiviteteve jashtëmësimore.

Së treti, mësimi i gjuhës duhet të jetë sa më i afërt me interesat dhe botën e fëmijëve sot. Duhet të përdorim mjete digjitale, materiale tërheqëse, letërsi për fëmijë, këngë, lojëra dhe projekte kreative që i motivojnë të mësojnë me dëshirë. Së fundi, shkollat shqipe kanë nevojë për më shumë mbështetje institucionale – si nga shtetet tona, ashtu edhe nga vetë komunat vendase në vendet ku veprojmë. Një shkollë që ka mbështetje, ka jetë më të gjatë dhe më shumë ndikim. Me përkushtim, vullnet dhe bashkëpunim të sinqertë, shkollat shqipe mund të jenë burim krenarie për të gjithë ne në diasporë.

Cili ka qenë sekreti i harmonizimit të suksesit dhe arritjeve si mësuese?

Gjatë gjithë viteve të mia si mësuese e gjuhës shqipe, gjithmonë kam pasur qëllim që ora mësimore të jetë e gjallë, e dashur dhe e përshtatur me botën e nxënësve. Kam ndjekur dëshirat dhe nevojat e tyre, duke e sjellë gjuhën shqipe jo si detyrim, por si kënaqësi. Shpesh e kam nisur orën me një këngë që lidhej me temën që do trajtonim, për t’i futur fëmijët në atmosferë dhe për t’i bërë më të hapur ndaj mësimit. Kam përdorur lojëra gjuhësore, recitime dhe poezi që i kemi krijuar vetë, e madje edhe dramatizime të tregimeve të shkruara nga vetë nxënësit. Në raste të veçanta, kam sjellë edhe elemente vizuale dhe të gjalla – një herë, për shembull, kam veshur çorape me ngjyra si personazhi Pipi Çorapegjata, vetëm që të ngjallja buzëqeshje dhe kuriozitet tek fëmijët, dhe të lidhnim në mënyrë krijuese një temë të caktuar. Këto metoda kanë bërë që nxënësit të ndihen të lirë, të përfshirë dhe krenarë për gjuhën shqipe. Mësimi nuk është ndalur vetëm te gramatika, por ka qenë një përjetim i gjuhës si pjesë e identitetit dhe e argëtimit. Besoj se çdo shkollë shqipe në diasporë duhet të synojë që gjuha të jetë e dashur, jo vetëm e domosdoshme. Sepse atëherë ajo mbetet në zemër dhe nuk harrohet kurrë.

Kujt i dedikoni një mirënjohje të thellë dhe a kemi një trashëgimi që vazhdon?

Me zemër plot mirënjohje falënderoj familjen time për përkrahjen dhe durimin gjatë gjithë këtyre viteve të përkushtuara ndaj arsimit dhe ruajtjes së gjuhës shqipe. Tani që filloj një kapitull të ri në jetën time – pensionimin – e di se dashuria për atdheun, për gjuhën shqipe, për përrallat e fëmijërisë, do të vazhdojë të jetojë përmes momenteve që ndaj me nipërit dhe mbesat e mia. Trashëgimia vazhdon me gjeneratën e dytë Dioni dhe Loranin. Ata tashmë ndjejnë gjuhën shqipe si të tyre – sepse në shtëpinë tonë flasim shqip me dashuri e krenari. Nipërit e mi të vegjël, Dioni dhe Lorani – vetëm dy vjeç – janë pjesë e gjeneratës së dytë të shqiptarëve në Suedi. Çdo mëngjes dhe çdo mbrëmje i përshëndes me dashuri në gjuhën shqipe. Me zë të ngrohtë u them: “Natën e mirë, nëna. Të dua më së shumti në botë.” Kjo përshëndetje është më shumë se një shprehje e dashurisë – është një urë që lidh zemrat e vogla me rrënjët e tyre. Është mënyra jonë për ta mbajtur gjallë gjuhën, shpirtin dhe kujtesën shqiptare, çdo ditë.

Nga prof. dr. Mimoza Kore*/

Vërejtje të përgjithshme

Studimet tona albanistike kanë njohur arritje të shënueshme në dekadat e fundit, por kreun e vendit në to e zë, pa dyshim, vepra madhore e emërtuar thjesht nga Eqrem Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”. Kjo vepër në 7 vëllime e pa dritën e botimit dorajdorës, derisa në vitin 2014 u realizua edhe botimi i vëllimit V, botim që plotësoi gjithë këtë korpus të punës prej katër dekadash të Eqrem Çabejt, që u prit me ngazëllim nga gjuhëtarët e veçanërisht ata të fushës, çka gjen shprehjen më të mirë në kumtin e B. Demirajt: “Consummatum est ~ u kompletua!”

Puna për studimin etimologjik të leksikut të shqipes filloi në trajtë artikujsh prej tij të cilët u botuan fillimisht në “Buletinin e Universitetit Shtetëror të Tiranës” prej vitit 1960 deri më 1963 dhe në revistën “Studime Etimologjike” prej 1964 deri më 1968. Në vitet që pasuan E. Çabej i plotësoi më tej ato derisa në fundin e viteve ’70 filloi puna për botimin e veprës “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”.

Për nevoja të momentit i ishim drejtuar kësaj vepre për të konsultuar etimologjinë e ndonjë fjale të veçantë, jetën e saj, por përpara 2 vitesh, së bashku me dy kolege, u përkujdesëm për redaktimin e të gjithë veprës për ta përgatitur edhe një herë për një botim të ri. Të rrokurit me punë dhe vështrim të kujdeshëm të gjithë kësaj ngrehine madhore që mund të quhet enciklopedi e shqipes, na bëri të kuptojmë më mirë filozofinë e punës, metodën dhe parimet e ndjekura, zgjidhjet racionale e të mbështetura shkencërisht, mesazhet shkencore që arrijnë deri në ditët tona, të cilat i japin ende kësaj vepre vlerën e bashkëkohësisë.

Së pari, qysh në krye të herës E. Çabej përcakton qartë se ky punim ka një karakter të dyfishtë, ai është njëkohësisht kritik e ndërtimtar. Ky është një mesazh për këdo që nis një punë shkencore. Dokumentimi kritik, mbajtja qëndrim, paraqitja e gjendjes së studimit etimologjik të shqipes, vlerësimi objektiv i punës së mëparshme, kjo përbën njërën anë të dukshme të karakterit të përgjithshëm të kësaj vepre.

Për këtë me skrupulozitet shkencor, me objektivitet dhe i mbështetur mbi parimet e avancuara të kohës ai shqyrtoi etimologji të dhëna më parë nga studiues të huaj si: G. Meyer, N. Jokl, Stieri, F. Miklosichi, H. Schuchardti, K. Brugmanni, A. Thumbi, W. Meyer Lübke, H. Helbigu, G. Weigandi, M. Lambertzi, C. Treimeri, M. Vasmeri, M. Bartoli, A. M. Seliščevi, P. Skoku, H. Barići, S. Puşcariu, O. Densusianu, A. Philippide, A. Rosetti, V. Pisani, V. Georgievi, V. Popovići, C. Tagliavini, S. Manni, W. Cimochowski, H. M. Ölbergu etj. Edhe pse përballë kishte gjuhëtarë të mëdhenj, ai shqyrtoi me kujdes shpjegimet e tyre etimologjike shumë prej të cilave konstatoi se ishin të sakta e të pranueshme, shumë të tjera të diskutueshme e deri të dyshimta e të tjera të shpjeguara pa kujdes ose në mënyrë spekulative. Për shembull, lema pështýj, pështymë ishte shpjeguar nga G. Meyer, Meyer-Lübke prej lat. *sputire për sputare. Po kështu sipas tyre kishin shkuar edhe Weigandi, Puşcariu, Tagliavini. E. Çabej e shpjegon si fjalë e mbarë gjuhës, e cila del qysh te Buzuku dhe bazën e ka te një onomatope. Po kështu fjala rend II. “vrapoj, eci me vrap”, të cilën G. Meyer e sillte prej greqishtes e kjo pas sllavishtes.

Me këtë pajtohej edhe G. Weigandi. E. Çabej vlerëson shpjegimin e N. Jokl që shihte një fjalë vendi. Për fjalën kaçe “në shpinë, kaliqafë, kaliboç” fjalë e toskërishtes jugore (Gjirokastër) shënuar së pari te Hahni (210). Jo nga turq. kiç “pjesë e mbrapme, vithe” (G. Meyer 182 te kaç), po nga kal-çe, prej kalë + turq. çe. Edhe sinonimet e kësaj: kaliqafë kalaqafë, kaliboç, kalapiç, kalikaç, përmbajnë fjalën kalë, gjithashtu optikalas; sh. kaliqafë, optikalas. Për sufiksin turk -çe në shqipen sh. A. Xhuvani – E. Çabej. (29v.) E mund të vazhdojmë me çerdhe f. të cilën G. Meyeri (446) e mendonte për një huazim të vjetër prej sll. *čerda= sll. e vj. kishtare črĕda, kurse E. Çabej e shënon si fjalë vendi.

Përveç shqyrtimit të punës së të tjerëve, E. Çabej ndërtoi të gjitha format e fjalës brenda shqipes e nga ana tjetër siç shprehet dhe vete, në rastet kur etimologjia e një fjale, e dhënë prej të tjerëve, paraqitet e drejtë, ai përsëri e përforcoi atë me të dhëna të reja. Në këtë mënyrë ai vlerësoi dhe trashëgiminë e studiuesve shqiptarë edhe pse nuk mund të flitej deri atëherë për studime të mirëfillta etimologjike mbështetur në parime të rrepta shkencore, si: P. Mazreku, N. Keta, E. Mashi, V. Dorsa, J. De Rada, Th. Mitko, N. Gazulli dhe sidomos Dh. Kamarda, K. Kristoforidhi, M. Camaj, A. Xhuvani. Zgjidhjet që kishin dhënë shpesh ishin arbitrare, intuitive, megjithatë ai i vlerësoi dhe shumë prej tyre i pranoi.

Koha në të cilën punoi, kishte dhe kufizimet e veta, por ai me guximin dhe paanshmërinë e shkencëtarit mori në shqyrtim dhe citoi deri në detaj edhe punën e atyre që sistemi i konsideroi të padëshirueshëm, madje i kishte dënuar. Edhe pse nuk u pasqyruan në botimin e kësaj vepre, duke u censuruar, në skedat vetjake të E. Çabejt (për të cilat falenderojmë të bijën që na i vuri në dispozicion) gjejmë emrat: B. Palajt, B. Dema, V. Volaj, Sh. Bardhi, M. Camaj, veprën « Lahuta e Malcis » e shumë zgjidhje të paraqitura në to i ka pranuar si të drejta. Sigurisht, siç e shpjegon dhe vetë, parimisht ka kaluar në heshtje sprovat e kota të diletantëve pa kompetencë.

Mbështetjen më të madhe në nxjerrjen e konkluzioneve të tilla E. Çabej e gjeti te njohja e mirë e gjuhës amtare, e dialekteve e të folmeve shqipe në të gjitha trevat ku jetonin shqiptarë, të dhëna për të cilat vit pas viti që ai punonte, po shtoheshin e për këtë kanë meritë gjithë gjuhëtarët e kësaj periudhe. Mbështetej, gjithashtu në materialin e trashëgimisë shkrimore të shqipes prej të cilave vinin fjalë të vjetra e të pavëna re në studimet e mëparshme.

E. Çabej nuk kishte qëllim që në këtë punim madhor të studionte shqipen si qëllim në vetvete e për vetevete, por synimi ishte më i gjerë se kaq, të përcaktohej nga ana e leksikut karakteri specifik i shqipes dhe vendi i saj në rrethin e gjuhëve të tjera indoeuropiane me një formulim më të prerë nga ç’është bërë gjer më sot, thotë ai. Një punë e tillë duhet të kryhet dhe për sistemin fonetik e sistemin morfologjik të saj, për të arritur në një gjykim më përfundues në këtë çështje. Kjo bëri që në këtë vepër shqipja të gjente një ridimension së brendshmi, të shqyrtoheshin fjalë e trajta të tyre në të gjitha të folmet, dialektet, tekstet e hershme. Kështu për fjalën Çup “kënd, qoshe” ai jep të gjitha variantet në të folmet e shqipes: çep “sqep; kënd, çip, qoshe”, cep “skanj; qoshe, kënd i dalë; sup; sqep”, qep, sqep, thep, çip “kënd, qoshe”, s-qup, sup. Sigurisht që këto okurrenca albanologët e huaj nuk mund t’i jepnin dot.

Duke njohur mirë gjuhën amtare, jetën që kishte bërë fjala, rrudhjen e përdorimit të saj, variantet parake e ato të vonshme, shtrirjen brenda e jashtë trevave politike aktuale, të gjitha këto bënë që gjuhëtari ynë të dilte në përfundime të rëndësishme për historinë e gjuhës shqipe, për trevat ku ishin shtrirë shqiptarët e të parët e tyre.

Objektiviteti shkencor e përshkon gjithë këtë vepër. E. Çabej nuk mori në shqyrtim vetëm fjalë të cilat mund t’i analizonte, krahasonte e në fund të jepte një përfundim bindës. Ai nuk iu shmang edhe atyre që mbeten ende të pazgjidhura, duke lënë një derë të hapur për ata që do të vijonin të merreshin me etimologji. Nga ana tjetër nuk i vuri vetes detyrë të shtonte me çdo kusht përqindjen e elementit të trashëguar të leksikut prandaj edhe për disa fjalë të shpjeguara si vendase E. Çabej tregoi burimin e huaj, p.sh. edhe pse Meyer, Helbig e Bariç fjalën foshnjë e shpjegojnë si të shqipes E. Çabej e lë të diskutuar, megjithese pranon që shtrihet në të gjitha të folmet. Po kështu gjegjem për të cilën pranon se është fjalë e gjuhës mbarë, sot e vjetruar, por pranon se etimologjitë e gjertanishme janë të gjitha për të hedhur poshtë. U mungon ose mbështesa formale ose kuptimore, disa krejt fantastike.

Pasqyrë dhe analizë e vëllimit III

Për të parë më konkretisht e shqyrtuar më në detaj, morëm në shqyrtim Bleun III (C , Ç, D) të gjithë kësaj vepre, përzgjedhur në mënyrë të rastësishme prej nesh, ku mund të jepet dhe një pasqyrë e etimologjisë së lemave të përzgjedhura prej tij. Këtij vëllimi për fat të mirë, E. Çabej arriti t’i jepte dorën e fundit, ndryshe nga vëllimet e tjera qe mbetën në dorën e parë.

Duke pasur parasysh që ai nuk është një fjalor etimologjik në kuptimin klasik (si p.sh.Fjalori etimologjik i K. Topallit) në të gjenden lema që E. Çabej e gjeti të arsyeshme t’i shqyrtojë duke diskutuar punën e paraardhësve, po kështu gjenden të tjera që nuk kanë përdorim në gjuhën shqipe, por mund të kenë dalë në veprën e dikujt dhe janë bërë objekt analize nga etimologë të mëparshëm, madje dhe ndonjëra e kuptuar gabim prej të huajve, p.sh. dëtónj “i kam një borxh dikuj”. Kjo fjalë-shpjegon E. Çabej- nga sa dimë, nuk ekziston në Shqipëri. G. Meyeri pas gjithë gjasësh e ka marrë prej Zef Kamardës, ose dëshýll m. “humbje në luftë, thyemje” fjalë e përdorur nga Fan Nolit, dëshylli-i Beratit, “Historia e Skënderbeut” (1921) formim pas frgj. désastre, it. disastro: nuk ka hyrë në përdorim të gjuhës.

Me këtë duam të theksojmë se një pasqyrë e tillë paraqet pjesërisht gjendjen reale të shqipes kur është shkruar vepra. Kështu do të pritej që pas lemës foljore di të vinin diabet, diademë, diafragmë, diagnozë, diagonale, dialekt, dialog etj. Përkundrazi vinë lema të tilla që sot nuk përdoren dhe shumicës nuk iu dihet kuptimi, ndihen të vjetruara e shumë prëj tyre vinë prej turqishtes : dibá f. “lloj kumashi i mëndafshtë”, dibét m. “cipë e zezë e ndritshme, dibël mb. “i ligshtë etj. Kjo u realizua prej tij me qëllim për të parë karakterin historik të fjalëve.

Në këtë vëllim janë parë 849 njësi leksikore ( =C 174, Ç 263, D 412), duke përjashtuar variantet dialektore të lemës kryesore, të cilat shpjegohen te shkronja përkatëse e lemës bazë, p.sh. cacpuríq m., mb. lihet pa sqaruar, sepse eshte variant i Spurdhíq ; cagë f.: sh. cak, caherë ndf.: sh. ca ; çeshtíj: sh. teshtíj ; dyzllúk m.; sh. Tozllúk etj.

Po i paraqesim të klasifikuara më poshtë lemat e këtij vëllimi :

C Ç D

fjalë shqipe 119 92 149 =360

greqizma (të gjitha etapat) 13 5 16 =34

latinizma 2 2 24 =28

sllavizma 17 35 44 =96

turqizma 5 107 122 =234

veneciane 7 …. 4 =11

italianizma 4 7 21 =32

arab ..….. ..….. 1 = 1

anglisht ..….. ..….. 1 = 1

arumune 3 ……. …… = 3

spanjisht 1 ……. ……. = 1

etimologji të diskut. 3 12 23 = 38

etimologji dyfishe … 3 7 =10

849

Kjo pasqyrë na krijon një ide të raportit të fjalës vendase me fjalët e huaja, e cila nga vëllimi në vëllim pa dyshim është e ndryshme (shih për vëllimin V B. Demiraj) përveç këtij përpjestimi, kjo pasqyrë është shprehje e historisë së popullit tonë, e kontakteve me kultura e popuj të tjerë, ku dallohet ndikimi më i madh nga gjuhët e pushtuesve historikë, si sllavishtja, turqishtja. Kjo i jep kësaj vepre jo vetëm karakterin e një fjalori thjesht etimologjik, por dhe atij historik e tregon qartë se nuk kemi qenë një popull i izoluar, por jemi përballur me kontakte intesive e të gjata. Këtë e bën më të qartë dallimi prej autorit edhe të fazave nëpër të cilat ka kaluar fjala. Ai bën një shtresëzim kohor të leksikut, kështu e njëjta fjalë ka hyrë fillimisht nga latinishtja e më vonë përsëri nga italishtja duke i dhënë etimologji të dyfishtë fjalës latin, desperare, dhe it. disperare.

Në klasifikimin që kemi bërë kemi përdorur vetëm termin sllavizma, por shumë prej tyre janë periferike e të serbishtes, kurse në Jug mbizotërojnë ato prej bullgarishtes, duke nënkuptuar përsëri një faktor historik: Fjala cep m. II. “vile rrushi e vogël ”, Çabej e cilëson : Huazim krahinor prej sllavishtes. Në Veri prej serbokroatishtes, në geg. jugore prej maq. Cepka.

Kur sqarimi i etimologjisë të ndonjë zëri të veçantë si në rastin e fjalës druaj druej “kam frikë ” qëllimisht futet në tjetër hulli nga studiues të huaj E. Çabej mban qëndrim, madje me tone të ashpra, që nuk është në natyrën e gjuhës së tij, e thotë është një dështim pseudoshkencor, pjellë e një përpjekjeje sistematike shovene për të mohuar me çdo kusht ndikime të shqipes në rumanishten.

Ka zëra në këtë vepër që nga përmasat e trajtimit, argumentet e shumta, shembujt nga të gjitha arealet e shqipe, krahasimet me indoevropianishten e gjuhët e tjera mund të përbënin një artikull shkencor siç ka ndodhur me lemën e porsapërmendur sqarimi i së cilës shtrihet nga f. 413-f. 416.

Në këtë vëllim sikurse në të gjithë veprën e tij janë trajtuar përveç leksikut të përgjithshëm edhe një varg etnonimesh, antroponimesh e toponimesh që shërbejnë si argumente për probleme themelore siç janë çështja e autoktonisë së shqiptarëve dhe e vendit të formimit të gjuhës shqipe, fjalë e terma të besimeve fetare që hedhin dritë për kohën dhe rrugët e depërtimit të krishterimit: Drin m., emër lumi (shq), Drisht m. emër qyteti (shq), Dorsa familje arbëreshe (shq), Dodë emër personal (lat), Dedë m., emër personal (shq) etj. E. Çabej në studimet e tij e kishte shpallur si një parim themelor idenë se “Gjuhët nuk janë madhësi që ekzistojnë në vetvete; ato janë të lidhura ngushtë me njerëzit që i flasin, me popujt si bartësit e atyre gjuhëve, prandaj historia e gjuhëve në thelb është pasqyrë e historisë së popujve e të kulturave”.

Në këtë Ble për shumë zëra janë treguar jo vetëm lëvizjet e fjalëve brenda gjuhës shqipe, por edhe shtegtimi i tyre në gjuhët fqinje: cark m. “vend i thurur me thupra ” fjale e shqipes që ka hyre dhe në arumanisht, rumanisht e greqishte nga njw “thark ”; cilidó ciladó e shqipes ka hyre dhe në arumanishte etj; cerma, ka shkuar prej shqipes dhe në greq. e re, τσέρμα; cime, lloj peshku i vogel ka shkuar dhe në gr. e re veriore, τσίµα; shqip dosë ka shkuar dhe në disa gjuhë fqinje; skr. Dasanče; dashur ka shkuar dhe tek aromunët, dašur, debe f. “enë druri në formë të një gjymi” të vogël ka shkuar dhe në serbokroatishten; degë ka shkuar dhe në aromunishten, deagă; dorëzanë ka shkuar dhe në dialektet e serbishtes, dromsa sh. “thërrime”, me s si në çamërishten, forma që ka hyrë prej shqipes në greqishten e Moresë, vτρóµιζες “groshë të holla”.

I gjithë studimi ngërthen punën e palodhur e të përkushtuar të këtij dijetari në të gjitha fushat e studimit historik të gjuhës: fonetikë dhe gramatikë historike të saj, leksikologji dhe dialektologji historike si dhe histori e kulturës shqiptare. Njohja shumë e mirë e tyre bëri që materiali të trjatohet midis maturisë dhe lirisë së kombinimit, duke i dhënë gjithë punës së tij karakteristika unike, vetjake, prandaj i gjejmë me vend fjalët e gjuhëtari austriak H. Ölberg “Është për të ardhur keq që Çabej nuk formoi një shkollë gjuhësore indoeuropiane të tijën”

Do ta përmbyllnim këtë kumtesë me vlerësimin domethënës të I. Ajetit: “Vepra e rëndësishme e E. Çabejt shënon një kontribut të pazëvendësueshëm në studimet e historisë së gjuhës dhe të kulturës shqiptare. Ai i la popullit shqiptar dhe kulturës së tij një vepër, e cila do të mbetet e gjallë si sot, si në motet që do të vijnë.”

Literatura:

Ajeti, I. (1982) Studime etimologjike në fushë të shqipes, I, Prishtinë.

Çabej, E. (1975) Studime gjuhësore, V, Prishtinë

Çabej, E. (1982) Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bleu I, Tiranë.

Çabej, E. (1996) Studime etimologjike në fushë të shqipes Bleu IV, Tiranë.

Demiraj, B. (2014 ) “Eqrem ÇABEJ: Studime etimologjike në fushë të shqipes”, Bleu V (K-M), SHB Çabej, Tiranë.

*Marrë nga Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë.

Opinion nga Rafael Floqi

Marrëveshja e paqes midis Azerbajxhanit dhe Armenisë në Shtëpinë e Bardhë nuk është thjesht një akt diplomatik ceremonial — është një pikë kthese historike që përmban shtresa të thella gjeopolitike, ekonomike dhe simbolike.

Pas më shumë se tre dekadash lufte të hapur, përplasjesh të herëpashershme dhe urrejtjes së akumuluar mes dy popujve, fakti që presidenti Ilham Aliyev dhe kryeministri Nikol Pashinyan shtrënguan duart në prani të një presidenti amerikan, është një mesazh i qartë se peizazhi i Kaukazit po hyn në një fazë të re. Kjo nuk ndodh vetëm sepse palët kanë vendosur të mbyllin një konflikt të gjatë, por edhe sepse sponsorimi i marrëveshjes nuk është më Moska, siç ishte për dekada, por Uashingtoni. Në termat e balancës së fuqisë, kjo është një humbje e dukshme për ndikimin rus në Kaukaz dhe një fitore strategjike për SHBA-në.

Nga ana praktike, marrëveshja nuk është vetëm një deklaratë për “paqen e përhershme” — ajo përmban elementë konkretë si hapja e korridoreve të transportit, rivendosja e marrëdhënieve tregtare dhe diplomatike, dhe ndërtimi i një korridori të madh tranzit që do të lidhë Azerbajxhanin me enklavën e Nakhçivanit. Ky korridor, i emërtuar me një gjuhë të qartë propagandistike si “Trump Route for International Peace and Prosperity”, është jo vetëm simbolik, por një instrument i fuqishëm gjeoekonomik që mund të riformësojë zinxhirët e transportit dhe furnizimit në rajon.

Nëse e shohim nga prizmi ballkanik, marrëveshja e paqes mes Azerbajxhanit dhe Armenisë shërben si një shembull domethënës për marrëdhëniet e ngrira midis Kosovës dhe Serbisë. Edhe aty kemi një konflikt të gjatë historik, trauma të thella kombëtare dhe mosbesim të ndërsjellë, të shoqëruara nga ndërhyrja e fuqive të mëdha për të ndikuar në procesin e negociatave.

Një tjetër element i rëndësishëm është zhvendosja e balancës së fuqisë ndërmjet ndërmjetësuesve. Në Kaukaz, ndikimi tradicional rus u zbeh, duke hapur rrugë për një marrëveshje nën patronazhin e SHBA-së. Në Ballkan, BE-ja ka marrë për vite me radhë rolin kryesor të ndërmjetësimit, por procesi ka ngecur. Një ndërhyrje më e fortë amerikane, ose një format i ri ndërkombëtar, mund të krijojë dinamika të reja dhe të shmangë bllokimet e zakonshme.

Mbi të gjitha, marrëveshja Azerbajxhan–Armeni tregon se vendosmëria politike e udhëheqësve është vendimtare. Aliyev dhe Pashinyan ranë dakord të lënë pas një narrativë të bazuar te armiqësia e përhershme. 

Për Kosovën dhe Serbinë, kjo do të thotë se përtej retorikës për konsum të brendshëm, duhet një moment guximi politik ku palët pranojnë se e ardhmja e sigurt dhe prosperuese nuk ndërtohet mbi konfliktin, por mbi bashkëjetesën dhe bashkëpunimin.

Nëse kjo logjikë e Kaukazit do të zbatohej në Ballkan, një marrëveshje gjithëpërfshirëse Kosovë–Serbi do të duhej të përfshinte jo vetëm çështjet e statusit dhe të sovranitetit, por edhe projekte konkrete infrastrukturore, tregtare dhe energjetike që lidhin dy vendet dhe i bëjnë të varura nga paqja, jo nga tensioni. Vetëm kështu mund të kalohet nga marrëveshjet në letër te realiteti i qëndrueshëm në terren.

Historikisht, Nagorno-Karabakh ka qenë mollë sherri jo vetëm për arsye etnike, por edhe për shkak të pozitës strategjike dhe krenarisë kombëtare të të dyja vendeve. Lufta e parë (1988–1994), lufta e dytë (2020), dhe ofensiva e vitit 2023 kanë prodhuar trauma të thella, dëbime masive dhe akuza reciproke për spastrim etnik. Mijëra familje në të dy anët kanë humbur shtëpitë dhe të dashurit, ndërsa narrativat e viktimizimit janë bërë pjesë e identitetit kombëtar. Pikërisht kjo e bën marrëveshjen e sotme një hap të guximshëm: ajo kërkon të ndryshojë rrëfimin nga “ne dhe ata” në “ne së bashku në të ardhmen”.

Nga këndvështrimi i politikës së jashtme, fakti që marrëveshja vjen në një moment kur Rusia është e angazhuar në luftën e Ukrainës dhe ka humbur kapital politik në Armeni, tregon se SHBA po e shfrytëzon vakumin e krijuar për të vendosur veten si arbitri i ri. Për Armeninë, kjo është një mënyrë për të dalë nga vartësia e plotë nga Moska, ndërsa për Azerbajxhanin — një mundësi për të siguruar një fitore politike të qëndrueshme pa kosto të reja ushtarake.

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani, ka përshëndetur arritjen e marrëveshjes historike të paqes mes Azerbajxhanit dhe Armenisë, duke e cilësuar atë si një dëshmi të fuqisë së udhëheqjes amerikane.

Në një postim në “X”, Osmani ka falënderuar presidentin e Shteteve të Bashkuara, Donald Trump, dhe administratën e tij për rolin e tyre vendimtar në arritjen e marrëveshjes, si dhe presidentin e Azerbajxhanit, Ilham Aliyev, dhe kryeministrin e Armenisë, Nikol Pashinyan, për udhëheqjen e treguar.

Sipas presidentes Osmani, nën udhëheqjen amerikane, bota është më e sigurt, më e fortë dhe më e begatë.

“Kosova është krenare që qëndron krah për krah me SHBA-në në avancimin e paqes në rajon dhe në mbarë botën,” thuhet në reagimin e saj. Rasti i Kaukazit tregon se, pavarësisht historisë së përgjakshme dhe pozicioneve të ngurta, një marrëveshje është e mundur nëse ekziston presion i jashtëm i qëndrueshëm dhe një ofertë konkrete që u sjell përfitime të dyja palëve. Në rastin e Azerbajxhanit dhe Armenisë, ky presion erdhi nga një aktor që u perceptua si më neutral se ndërmjetësuesit tradicionalë – SHBA-ja – dhe u shoqërua me projekte ekonomike që e bënë paqen të prekshme, jo thjesht një koncept politik. Ky është një mësim i rëndësishëm për Kosovën dhe Serbinë: procesi nuk mund të mbështetet vetëm te “njohja” ose “mosnjohja”, por duhet të ofrojë edhe mekanizma konkretë bashkëpunimi që prodhojnë përfitime të përditshme për qytetarët.

“Serbia të njohë Kosovën”, dy kongresistet i shkruajnë Trump: Ndërmjetëso marrëveshjen

Dy kongresiste amerikane, Claudia Tenney dhe Chrissy Houlahan u kanë dërguar një letër presidentit amerikan, ku propozojnë njohjen reciproke mes Kosovës dhe Serbisë.

Siç bënte ditur vetë kongresistja republikane Tenney, e cila ka publikuar letrën në rrjetet sociale, ato i bëjnë thirrje Donald Trumpit të ndërmjetësojë një marrëveshje për normalizim të marrëdhënieve, që do të përfshinte paqe afatgjatë dhe njohje reciproke.

Dy kongresistet theksojnë se tensionet mes dy vendeve kanë sjellë efekte zinxhir në rajonin e brishtë teksa paralajmërojnë se destabiliteti në Ballkan është pararendës i konflikteve globale. Lëvizja serbe “Ne jemi fuqia e popullit”, teksa njofton lajmin, kujton se kongresistja që ka shkruar letrën është vlerësuar gjatë vizitës në Beograd me urdhrin e flamurit serb, prandaj iniciativa përnjohje reciproke mund të përkthehet si diçka që ka bekimin e Beogradit zyrtar.

Megjithatë, marrëveshja nuk do të jetë magjike. Plagët historike nuk shërohen brenda natës. Mijëra refugjatë armenë nga Karabaku, dhe po aq azerë të dëbuar dekada më parë nga Armenia, mbeten dëshmi e një historie që nuk mund të fshihet me një ceremoni nënshkrimi. Pa një proces të vërtetë pajtimi, pa garanci ndërkombëtare për të drejtat e minoriteteve, dhe pa një angazhim të sinqertë nga të dyja qeveritë për të luftuar narrativat e urrejtjes, ekziston rreziku që paqja të mbetet vetëm në letër.

E megjithatë, ky moment është një dritare e rrallë mundësie. Nëse SHBA arrin të ruajë presionin diplomatik, nëse korridoret e reja ekonomike funksionojnë dhe nëse dy popujt fillojnë të shohin përfitime reale nga paqja — atëherë ndoshta Kaukazi Jugor mund të hyjë në një epokë të re stabiliteti. Marrëveshja e sotme, me gjithë simbolikën dhe interesat e saj të fshehura, është një gur themeli; mbetet të shihet nëse do të bëhet ndërtesa e paqes, apo thjesht një pllakë përkujtimore e një premtimi të pambajtur.

Skulptori Ardian Pepa autor i mbi 60 monumenteve dhe shtatoreve brenda dhe jashtë vendit, përfshirë Shqipërinë, Malin e Zi, Kosovën dhe Italinë, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA, New York, aspekte dhe detaje të panjohura të realizimit të punimeve të tij kushtuar heroit kombëtar Gjergj Kastriotit, Nënë Terezës, Migjenit, Pashko Vasës etj, analizon skulpturën cilësore në ditët e sotme në betejë me shëmtinë, nepotizmin, mediokritetin e korrupsionin institucional, shkatërrimin e imazhit madhështor të personaliteteve kombëtare nëpërmjet skulpturës së dobët. Me skulptorin Ardian Pepa bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.

TË VEÇANTAT E PUNIMEVE TË GJERGJ KASTRIOTIT NË TUZ, SHQIPËRI, ITALI

Skulpturat që kam realizuar për figurën e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut janë të shumta dhe të shpërndara në disa vende si Shqipëri, Mal i Zi dhe Itali. Secila prej tyre ka një karakter unik, të lidhur ngushtë me kontekstin historik dhe gjeografik ku është vendosur. Në Tuz, për shembull, shtatorja ekuestre në bronz është një ndër realizimet më monumentale. Figura e Skënderbeut mbi kalë është paraqitur me një forcë dinamike, me shpatën e ngritur, duke transmetuar jo vetëm heroizëm por edhe vendosmëri dhe krenari kombëtare. Në Itali, bustet e vendosura në komunat San Benedetto Ullano dhe Cerzeto janë të ngarkuara me simbolikë, sepse ndodhen në qendra të arbëreshëve – pasardhës të drejtpërdrejtë të heroit kombëtar. Teknikisht, veprat janë të realizuara me mjeshtëri të lartë në modelim dhe përpunim të detajuar të formës, ku materiali si balta dhe bronzi përdoret për të nxjerrë në pah fizionominë dhe karakterin e figurës historike. Nëpërmjet këtyre skulpturave kam synuar të ndërtoj ura mes brezave, duke i kujtuar publikut se Skënderbeu është jo vetëm një figurë historike, por një simbol i përhershëm i identitetit tonë.

PERSONALITETE KOMBËTARE, HISTORI DHE FRYMËZIM

Një pjesë e madhe e krijimtarisë sime i kushtohet figurave të shquara shqiptare. Kam realizuar shtatore të Nënë Terezës në disa qytete, përfshirë Kamzën, Trieshin dhe Laç-Vau Dejësin, secila me një frymëzim të veçantë për vendosmërinë dhe dashurinë njerëzore që ajo përfaqëson. Skulptura e Pashko Vasës në Shkodër është një tjetër vepër e dashur për mua, sepse ai ishte jo vetëm patriot, por edhe një figurë kulturore e rrallë. Monumenti i Migjenit në Pukë është konceptuar me një gjuhë më lirike, për të shprehur shpirtin e tij poetik dhe rebel kundër padrejtësive. Puna për këto figura nuk është thjeshtë një detyrë artistike, por një dialog i brendshëm mes meje dhe historisë sonë. Këto janë figura që më frymëzojnë, dhe përmes skulpturave dua t’i bëj të pranishme fizikisht në jetën tonë të përditshme. Kam realizuar shtatoren e Koço plakut, një ndër gjeologët e parë shqiptarë i vendosur në Fier dhe Françesk Radit, një ndër këngautorët e parë shqiptar e shumë buste e shtatore të tjera.

SHKATËRRIMI I IMAZHI MADHËSHTOR TË PERSONALITETEVE KOMBËTARE NËPËRMJET SKULPTURËS SË DOBËT

Kur një figurë e madhe kombëtare paraqitet në mënyrë të pasaktë, pa shpirt dhe pa dinjitet në një vepër publike, ndodh një dëm i dyfishtë: nuk fyhet vetëm arti, por edhe kujtesa kolektive. Fatkeqësisht, janë të shumta rastet kur për shkak të mungesës së profesionalizmit, interesave të ngushta apo nxitimit, vendosen monumente që nuk i bëjnë aspak nder figurave që përfaqësojnë. Një bust i Skënderbeut që nuk shpreh forcën e tij, një Nënë Terezë e ftohtë dhe e largët – këto nuk janë thjesht dështime estetike, por deformime të imazhit tonë kombëtar.

SKULPTURA CILËSORE NË BETEJË ME SHËMTINË, NEPOTIZMIN DHE MEDIOKRITETIN

Në shumë raste, konkursi artistik nuk fiton më i miri, por ai që ka lidhje të forta apo që ofron çmimin më të ulët. Kjo e ul nivelin e skulpturës publike dhe demotivon artistët e vërtetë që punojnë me përkushtim. Korrupsioni institucional është një faktor real që ndikon drejtpërdrejtë në cilësinë e hapësirës publike. Ka artistë të talentuar që nuk kanë mundësinë të shprehen, sepse sistemi nuk i përfshin, nuk i dëgjon dhe nuk i mbështet.

FILLIMET NË ARTIN E SKULPTURËS

Rruga ime nisi që në fëmijëri, duke modeluar me baltë forma që më dukeshin të gjalla. Studimet në Liceun Artistik me profesor Skender Kraja dhe më pas në Akademinë e Arteve me profesor Hektor Dule dhe Thoma Thomai më dhanë formim të strukturuar. Pas diplomimit, iu përkushtova krijimtarisë së lirë duke realizuar skulptura të karakterit monumental. Një prej veprave të para që shënoi karrierën time ishte shtatorja e fotbollistit te ravenes dhe kombëtares shqiptare Brian Filipit në Itali, një punë me shumë emocion dhe përgjegjësi.

SHPIRTI I SHQIPTARIT DHE HISTORIA SI BURIM FRYMËZIMI

Frymëzimi im më i madh është vetë njeriu dhe historia e këtij vendi. Shpirti i malësorit, përkushtimi i mësueses, sakrifica e luftëtarit – këto janë imazhe që më ndjekin gjithmonë. Skulptura shqiptare sot vuan nga mungesa e politikave kulturore afatgjata, nënvlerësimi i rolit të artistit dhe shpesh nga mungesa e edukimit estetik te publiku. Të rinjve u them gjithmonë: mos e bëni artin si zanat për bukë, por si një formë të lartë përjetimi dhe shërbimi ndaj së bukurës dhe kombit.

KUSH ËSHTË SKULPTORI ARDIAN PEPA?

Jam lindur më 2 mars 1977 dhe prej më shumë se dy dekadash i jam përkushtuar artit të skulpturës. Jam diplomuar në Akademinë e Arteve në Tiranë dhe kam përfunduar Masterin Ekzekutiv për Skulpturë në Universitetin e Prishtinës. Kam realizuar mbi 60 monumente dhe shtatore brenda dhe jashtë vendit, përfshirë Shqipërinë, Malin e Zi, Kosovën dhe Italinë. Kam qenë pjesëmarrës në shumë simpoziume ndërkombëtare dhe kam çmime të fituara në konkurse të rëndësishme. Jam Laborant mësimor në degën e skulpturës monumentale në Universitetin e Arteve dhe vijoj të krijoj me pasion dhe përkushtim. Arti për mua është një mision që nuk mbaron kurrë – është mënyra ime për të jetuar, për të dhënë dhe për të lënë gjurmë.