Nga Keze Kozeta Zylo/

Ditën e shtunë në orën një mbasdite Diaspora Shqiptaro Amerikane u mblodh në Bronx dhe protestoi plot kulturë për t’i vendosur një rrruge në Morris Park të Bronxit emrin e burrit të ndritur të Kombit Shqiptar dhe Amerikan Fan Stelian Noli. Z.Mark Gjonaj “Nderi i Kombit”ish Këshilltat në Bashkinë e Nju Jorkut dhe Ansambleist në shtetin e Nju Jorkut së bashku me Vatrën nën drejtimin e kryetarit të saj z.Elmi Berisha udhëhoqën këtë protestë kundër bllokimit të emërimit të rrugës me emrin e Fan Nolit.  Ata akuzuan këshilltaren Marjorie Velazquez e cila ka bllokuar emërimin e rrugës “Fan Noli” rrugë në seksionin Morris Park të Bronxit ku iu bashkuan dhe shumë aktivistë të njohur të komunitetit në protestë. Për gjithë Diasporën Shqiptaro Amerikane emërimi i rrugës me emrin e ndritur të Fan Nolit do të ishte një nga lajmet më të bukura çka do të bënte krenar çdo shqiptar e bir shqiptar në çdo cep të globit sepse është nje vlerësim që i bëhet kontributit të jashtëzakonshëm të Fan Nolit.  Po në këtë ditë u bë Kuvendi i Vatrës ku u mbajtën zgjedhjet dhe ishte planifikuar që pas zgjedhjeve të inagurohej kjo ditë e madhe për Kombin.  Moderatorja zonjusha Ornela Beshiri e cila e drejtoi me profesionalizëm këtë protestë kritikoi ashpër këshilltaren Velazquez për këtë situatë të nderë që krijoi në komunitetin shqiptaro amerikan në Bronx.  Pas Himneve kombëtare të Shqipërisë dhe të Amerikës pastori David Hernquist bekoi protestën nën emrin e Zotit. U mbajt një minutë heshtje si homazh për të rënët në luftë në Ukrainë gjatë pushtimit të Rusisë urdhëruar nga Vladimir Putini. Kryetari  ri i rizgjedhur i Vatrës përshëndeti protestuesit dhe tha se ne do të përpiqemi fort deri në emërimin e rrugës së Fan Nolit, pasi ai e ka merituar me kohë dhe do të vazhdojmë protestat derisa të zgjidhet ky ngërç tejet pengues.  Fan Noli ishte kryeministër shqiptar dhe themelues i Kishës Ortodokse Shqiptare, i cili dha gjithashtu nje kontribut për shumë vite në SHBA. Sot ne kemi Vatrën e tij prej 110 vitesh dhe vazhdon të jetë krenari kombëtare. Në këtë protestë përshëndetën mjaft politikanë të zgjedhur amerikanë dhe ajo që të bën përshtypje dhe të krijon respekt është se midis tyre Ansambleisti Michael Benedetto gjithmonë është pranë kauzës së çështjes shqiptare. Do të ishte një gjë e shkëlqyer për Komunitetin Shqiptaro-Amerikan. Nuk e di pse ka një pengesë, tha Benedetto.  Në protestë folën dhe kritikuan ashpër si znj. Nathalia Fernadez Ansambleiste e shtetit të Nju Jorkut një mike e madhe e shqiptarëve. Z.Ardhmir Malziu ndihmës këshilltar në Bashkinë e Nju Jorkut gjithashtu moderoi një pjesë të programit gjatë protestës dhe me ovacione u mirëprit Z.Gjonaj shqiptari i parë i zgjedhur në Këshillin e Bashkisë së Nju Jorkut.  Ai tha: “Fan Noli është hero. Të hiqet ky moment krenarie kulturore dhe të kapet pas politikës së imët është një shuplakë për të gjithë ne.  Ne do të luftojmë si shqiptaro-amerikanë, sepse ne  kontribuojnë shumë për qytetin tonë, dhe nuk do të lemë askënd t’i mohojë këto kontribute si të pa rëndësishme. Këtë protestë kundër bllokimit të rrugës me emrin e Fan Nolit e përshëndetën dhe nxënësit e Shkollës Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit të cilët festuan me madhështi 14 Vjetorin e Pavarësisë së Kosovës.  Ata përshëndetën me këngën: “Xhamadani vija-vija” drejtuar nga artistja e mirënjohur Valbona Peraj.  Ata janë rritur në shkollë me Fan Nolin dhe vargjet lapidar të tij si Mbahu nëno mos ki frike se ke djemtë në Amerikë janë të ngjizura në shpirtin e tyre. Protestuesit dhe gjithë Diaspora Shqiptaro Amerikane shpreson se së shpejti do të bëhet inagurimi i rrugës me emrin e Fan Nolit. Fan Noli nderohet nga Diaspora dhe në Shqipëri si themelues i Federatës Pan Shqiptare “Vatra” kampion i letërsisë, historisë, teologjisë, diplomacisë, gazetarisë, muzikës, bashkimit kombëtar dhe ekumenizmit. Ai luajti një rol të rëndësishëm në konsolidimin e Shqipes si Gjuhë Kombëtare e Shqipërisë me përkthime të shumta të kryeveprave të letërsisë botërore.  Ai gjithashtu shkroi gjerësisht në anglisht: si studiues dhe autor i një sërë botimesh për Skënderbeun, Shekspirin, Bethovenin, tekste fetare dhe përkthime. 

26 Shkurt, 2022

Bronx, New York

Federata Panshqiptare e Amerikës VATRA, njofton komunitetin, median dhe publikun e gjërë për mbajtjen e Kuvendit të Përgjithshëm Zgjedhor të Federatës nesër, ditën e Shtunë më datë 26 Shkurt 2022 duke filluar ora 9.00 am në adresën: Illyria Community and Wellness Center at Jacobi Hospital -1400 Pelham Parkway South, Rotunda (Next to Building 4), Bronx, NY 10461 (Salla e Amfiteatrit).

NGA DALIP GRECA/

Studiuesi Halit Daci,i cili për më shumë se dy dekada jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në tetor të vitit 2021 publikoi librin përmbledhës”Scanderbeg Redivivus”. Ky është libri i tretë i autorit. Libri, që realisht është një koleksion dramash, tragjedish e baladash,vjen në gjuhën angleze dhe është i pajisur me komente për autorët, për dramat, për shfaqjet e tyre në skenë, për jehonën në media, ndërkohë që është ruajtur origjinaliteti. Hulumtimet prej shumë kohësh të autorit kanë sjellë një libër voluminoz, që u botua nga Fulton Books, Inc- Medville në Pennsylvania.Disa prej dramave dhe poemave janë të panjohura për lexuesin. Autori i hyri hulumtimit rreth autorëve anglezë, amerikanë dhe irlandezë për Gjergj Kastrioti -Skënderbeun,15 vite të shkuara, tek kryente Master në Lehman College në Nju Jork.Prej asaj kohe ai nuk i ndali kërkimet, hulumtoi nëpër biblioteka, porositi dhe bleu libra apo gazeta derisa ia arriti qëllimit për t’i bashkuar autorët dhe veprat e tyre në original. Libri ka një përcjellje hyrëse, ku autori prezanton lëndën dhe autorët.Ky vëllim i zgjeruar, i pari i këtij lloji, bashkon drama dhe poezi të shkruara nga shkrimtarë dhe poetë anglezë dhe amerikanë në periudha të ndryshme kohore, filluar që nga vitet 1730 e deri në fillim të shekullit XX. Koleksioni voluminoz u ofron lexuesve, kritikëve, studiuesëve të Skënderbeut drama dhe poema pak të njohura ose të mosnjohura fare. Hulumtimet këmbëngulse të Dacit kanë sjellë edhe tituj dramash të humbura, të cilat janë shfaqur nëpër teatro, por nuk u gjendet teksti, kanë humbur. Gjurmët ua ka gjetur nëpër gazetat e kohës, në afishet, në reklamat, e publikuara për disa nga ato që janë luajtur në teatrot e kohës në Amerikë apo Angli. Autori ka bashkëpunuar me biblioteka të universiteteve amerikane. Në përcjelljen që i bën koleksionit të përbashkët të veprave për Skënderbeun, Halit Daci kumton mendimin se ndërsa gjenden kritika letrare për disa nga dramat e hershme mbi Skënderbeun, nuk gjenden të tilla kritika apo promovime për Skënderbeun e Charles Stearns”Scanderbeg ose Princi i Epirit”, të shkruar nga William D. Eaton, vënë në skenë nga Frederick B. Warde, që u shfaq me sukses në shumë teatro në Shtetet e Bashkuara të Amerikës gjatë sezonit 1896-1897. Me interes janë poezitë origjinale “A Ballad of Iscander-beg” e Maurice F. Egan-it,;“Iscander at the Bridge” e George Murphy-t, “Scanderbeg” e Charles T. Ericson apo “Scanderbeg” e Padraic Colum, disa prej të cilave nuk janë përmendur nga studiuesit e Skënderbeut, dhe nuk flitet për to. Në bashkëbisedim me lexuesin përmes librit-koleksion, autori thekson se emri dhe fama e Skënderbeut u përhapën në të gjithë Evropën menjëherë pas vdekjes së heroit nëpërmjet përkthimeve të kronikave të shkruara në latinisht, italisht dhe frëngjisht. Duke filluar nga fillimi i viteve 1500 e më pas, Skënderbeu u shfaq fuqishëm në median botërore në gjuhë të ndryshme.Pranohet gjerësisht se rrëfimi më autentik për Skënderbeun është “Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Principis”, shkruar nga Marin Barleti, një humanist, historian dhe prift shqiptar, lindur në Shkodër, ndërroi jetë në Padova, Itali. Pas botimit latinisht në Romë, vepra thelbësore e Barletit u përkthye në disa gjuhë evropiane, duke ndikuar tek historianët, dramaturgët, romancierët, eseistët dhe poetët për vite e vite me radhë.Nën këtë ndikim janë dhe dramat që bashkohen në këtë koleksion. Ky koleksion i veçantë i të pasionuarit pas figurës së heroit Kombëtar, studiuesit Halit Daci, shtë një ribashkim letrar i dramaturgëve, poetëve, interpretuesve dhe ekspertëve të Skënderbeut. Ai përmban drama dhe poezi mjaft të njohura dhe të pa njohura angleze dhe amerikane, së bashku me komente e opinione të shkurtra informative dhe përshkrime të historive të jetës së tyre dhe rrethanat që i krijuan veprat e tyre, motivet, ndikimet etj.Është interesant fakti që vepra mbi Skënderbeun e Charles Stearns u përshtat në programet shkollore për vitin 1878, por ky fakt nuk është i njohur. Në mënyrë të ngjashme “Iscander” melodrama e William Dunseath Eaton, luajtur suksesshëm në disa teatro botërore gjatë sezonit 1897-1898, nuk përmendet fare nga studiuesit dhe kritikët letrarë të Skënderbeut. Ndërsa lexuesi shqiptar thuajse i dijnë përmendësh vargjet e ”Çajd Harold” të Lord Bajronit, ndjehen entiziastë ku flitet edhe për “Tokën e Shqipërisë, ku u ngrit Iskanderi”, nuk ndodh kjo me “Një baladë e Iskander-begut” të Maurice Francis Egan, për të cilën nuk gjenden gjurmë,me përjashtim të një komenti kritik që është shfaqur në prag të botimit të tij fillestar në vitin e largët1896.E njëjta gjë vlen edhe për poezitë “Iscander at the Bridge” të George H. Murphy dhe “Scanderbeg” të Charles Telford Ericson, fragment i kësaj të fundit është publikuar në gazetën “Dielli” në SHBA. Në këtë koleksion veprash, dramash, tragjedish dhe poemash, lexuesit do të gjejnë dramën në pesë akte “Scanderbeg” e shkruar nga William Havard. Kjo dramë botohet e plotë në këtë koleksion në 98 faqe. Kush ishte autori Havard?William Havard (1710-1788) ishte një aktor dhe dramaturg me origjinë irlandeze. Ai u lind në Dublin, Irlandë dhe studioi për mjeksi, por e braktisi profesionin dhe la Dublinin për Londrën, ku u vendos me 1730. Havard interpretoi disa role në teatrin Goodman’s Fields si dhe në Theatre Royal në Drury Lane. Ishte dhe dramaturg. Havardi shkroi katër drama,” Skënderbeu” (1733), “Mbreti Karli i Parë” (1737), “Regulus” (1744) dhe “Ikja” (1763). Pas katër shfaqjeve në teatrin “Goodman’s Fields” më 15 mars 1733,” Skënderbeu” i Havardit u shfaq edhe në disa teatro të tjerë të vendit. Në këtë koleksion është përfshirë edhe tragjedia e dramaturgut George Lillo””Christian Hero”, e cila pas botimit të parë pati dhe një botim të dytë. Tragjedia është e shkruar në pesë akte dhe shtrihet në 70 faqe të koleksionit. Ngjarjet zvillohen në fushat dhe malet e Krujës,metropol i Arbërisë. Kush është autori? Kureshtjen na e shuan libri ku i Halit Dacit.Le ta prezantojmë: George Lillo (3 Shkurt 1691-4 Shtator 1739) ishte i biri i një argjendari holandez në Londër. Ai punonte në biznesin e bizhuterive dhe në të njëjtën kohë shkroi pjesë dramatike për teatrin. Megjithëse Lillo nuk kishte arsim formal, ai pati një ndikim të konsiderueshëm në zhvillimin e tragjedisë. Gjatë jetës së tij, Lillo shkroi disa drama. Përmendim”Tregtari i Londrës ose Historia e George Barnwell” (1731), “Kurioziteti Fatal” (1736) dhe “Elmerick or Justice Triumphant” (1740). Lillo shkroi shumicën e dramave të tij në prozë, por tragjedinë në pesë akte“Christian Hero”- “Heroi i krishterë” kushtuar Skënderbeut e shkroi në vargje.Tragjedia u shfaq katër netë në teatrin Drury Lane në janar 1735 dhe më pas edhe në teatro të tjerë. Në renditjen kronologjike të librit që koleksionon drama dhe poema,vepër tjetër kushtuar heroit të shqiptarëve është “Scanderbeg: Or, Love and Liberty” – “Skënderbeu: Ose Dashuria dhe Liria”, që u shkrua nga Thomas Whincop (2 qershor 1697-1730) dhe u botua pas vdekjes nga e veja e tij, Martha Whincop, në vitin 1747. Kjo është e vetmja dramë e shkruar nga Thomas Whincop.Nuk ka shumë informacion për Thomas Whincop, por dihet se ai qe jetëshkurtër. Në prolog tregohet se Whincop vdiq pa e përfunduar veprën e tij të vetme. Redaktori që e vuri në skenë, John Mottley, rrëfen vdekjen e dramaturgut dhe efektet e një skeme financiare spekulative të njohur si “Flluska e Detit të Jugut”, e cila shkatërroi dhe çoi në depresion shumë investitorë në Angli në vitin1720.“Skënderbeu: Ose Dashuria dhe Liria” e Whincop i vendos ngjarjet në kryeqytetin e Arbërisë, Krujë. Personazhet që veprojnë janë Skënderbeu, Mbreti i Epirit dhe Arbërisë, Araniti-Gjeneral i Skënderbeut, Thopia- Princ Kristian i Greqisë,Sulltan Murati i dytë, Selimana-Sulltaneshë, Amissa, motra e Skënderbeut etj…Drama është me pesë akte. Amerikani Charles Stearns (1753-1826) shkroi dramën “Scanderbeg, or the Princ of Epirus”. Autori u lind në Lunenburg Masachusetts. Ai u diplomua në Kolegjin e Harvardit në 1773.Pas diplomimit, u bë pastor i Kishës në Lincoln, Masachusetts, duke shërbyer në këtë cilësi derisa vdiq më 26 korrik 1826. Së bashku me përgjegjësitë si pastor, Stearns studioi teologji dhe dha mësim në kolegje dhe shkolla.Në 1792, ai u bë drejtuesi i Shkollës Liberale në Lincoln. Ishte inisiativa e tij që drama të bëhej pjesë e rëndësishme e mësimit pedagogjik në Shkollën Liberale.“Skënderbeu ose Princi i Epirit” është shkruar në vargje.Disa detaje rreth jetës së Charles Sternes dhe veprave të tij janë përmbledhur nga Levy Jonathan. “Dialogjet dramatike të Charles Stearns dhe Daci i përshkruan në këtë libër. Një tjetër autor i prezantuar në këtë koleksion të autorëve Skënderbejanë është amerikani William Dunseath Eaton nga Chikago, i njohur si gazetar me emër, korrespondent lufte, shkrimtar i librave të historisë së luftës, poet, analist dhe themeluesi e redaktori i parë i gazetës “Chicago Herald”. Midis botimeve të shumta, Eaton u bë i njohur si autor i Spirit Life: Or Do We Die? botuar në 1920, “Woodrow Wilson: Jeta dhe Vepra” botuar në 1919, “Lufta” botuar në 1918, dhe vepra të tjera, duke përfshirë “Iscander”, të shkruara në 1896.Mendohet se dramaturgu përshtati “Iscanderin” bazuar në romancën e Benjamin Disraeli, “The Rise for Iskander”.Studiuesi Daci shfaq opinionin se për të shkruar dramën”Iskander”, Eaton duket se ka lexuar burime të ndryshme që kanë të bëjnë me historinë e Skënderbeut. Ai mendon se Eaton kishte lexuar, përveç “Rritja e Iscander” të Benjamin Disraelit, edhe historinë e Skënderbeut të Marin Barletit dhe “The captain of the Janizaries”-Kapiteni i Jeniçerëve” të James M. Ludlow. Eaton shkroi një rrëfim të shkurtër historik “The Story of Iskander” për Indianapolis Journal. Është interesant fakti se menjëherë pasi Eaton përfundoi përshtatjen e “Iskander” në qershor 1896, tragjediani i shquar shekspirian Frederick B. Warde dhe kompania e tij në Nju Jork e përshtatën atë për skenë. Frederick B. Warde (1851-1935), i cili luajti rolin e Iskanderit, u shpërngul nga Anglia në Shtetet e Bashkuara në 1874. Ai u bë një tragjedian i njohur, duke interpretuar shumë role shekspiriane për rreth pesëdhjetë vjet. Duke udhëtuar nga qyteti në qytet me trupën e tij teatrale, Warde kishte vërejtur se publiku ishte më i prirur ndaj melodramës sesa dramave klasike shekspiriane që ai kishte vënë në skenë për shumë vite. Duke folur për bashkëpunimin e tij të frutshëm me dramaturgun Eaton dhe performancën në”Iscander”, Warde rrëfen se ai iu afrua zotit WD Eaton, nga Çikago, një shkrimtar dramatik dhe një mjeshtër i letërsisë moderne angleze, për të shkruar për pjesë për trupën e tij z. Eaton sugjeroi historinë e Bengiamin D’Israeli”Ngritja e Iskanderit”. E rilexova dhe e gjeta të përshtatur në mënyrë të admirueshme për qëllime dramatike. Zoti Eaton përfundoi përshtatjen dhe e quajti “Iscander”. Janë nëntë drama e tragjedi dhe disa poema që janë bashkuar në këtë libër.Dramat dhe poezitë, të ribotuara në këtë përmbledhje, duke ruajtur origjinalitetin, ashtu siç janë botuar nga autorët për të ruajtur vlerën e tyre historike dhe letrare, meritojnë një lexim të ri në kohën tonë. Ata që duan të lexojnë drama apo poezi nga autorë amerikanë, angleza apo irlandezë, nuk ka nevojë të humbin shumë kohë duke kërkuar nëpër biblioteka por tash mund t’i gjejnë lehtësisht të gjitha bashkë në” Scanderbeg Redivvivus” të studiuesit Halit Daci. Mjafton ta porosini librin në Amazon, ju vjen menjëherë.

/Me rastin e 91 vjetorit të vrasjes së albaologut kroat me origjine gjermane/

Pas shumë peripecish rreth marrjes së pasaportës, ai arriti në Shqipëri më 12 janar të vitit 1931. – Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20.00, në rrugën “Dalmatinska” nr. 6 (në Zagreb), Milan von Sufflay goditet për vdekje nga pusia. – Plagët ishin të rënda dhe ai vdiq të nesërmen, më 19 shkurt. Kishte vetëm një ditë që ishte kthyer nga Shqipëria, ku kishte qenë për vizitë disaditore. Vrasësit ishin Branko Zwerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina. – Gjatë qëndrimit në Shqipëri, dr. Shuflaj më 16 janar 1931 mban një fjalim në Parlamentin shqiptar, ku në mënyrë të hollësishme elaboron punën rreth botimit të vëllimeve në vazhdim të “Acta Albaniae”, si dhe të “Historisë së Shqipërisë”. – Për këtë gjë, Parlamenti Shqiptar nga buxheti i shtetit, e urdhëron ministrin e arsimit që në emër të shpenzimeve të paguaj në “Banque Commerciale de Bâle á Zurich”, në llogari të dr. Millan Shuflajt, shumën prej 75.000, frangash ari, që sot është e barabartë me rreth 4 milionë dollarë.

Prof. dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Milan von Sufflay lindi më 8 nëntor 1879 në Lepoglavë të Kroacisë. Shkollën fillore e mbaroi në vendlindje, ndërsa gjimnazin klasik në Zagreb, ku u diplomua si nxënësi më i mirë i gjeneratës së tij. Studioi shkencat shoqërore në Universitetin e Zagrebit dhe doktoroi në vitin 1901.

Menjëherë pas doktoratës, Sufflay iu vu punës për sistematizimin, mbledhjen dhe përshkrimin e dokumenteve mesjetare nga arkivat e qyteteve bregdetare dalmatinase për “Codex Diplomaticus,” (Diplomatièkom zborniku Kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije 1101-1399). Këtu lindën kontaktet e para të studiuesit të ri me lëndën e vëllimshme dhe fare të pahulumtuar që i takonte Shqipërisë.

Në vitin 1902, Sufflay mbrojti me sukses titullin “profesor” në shkencat ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit me temën: “Hrvatska i zadnja pregnuæa istoène imperije pod žezlom triju Komnena (1075-1180).” Në vitet 1902/3, u specializua në Vjenë në Österreichisches Institut für Geschichtsforschung për paleografi latine, diplomatikë, kronologji dhe notariat, tek profesorët e mirënjohur O. Redlicha dhe A. Dopscha. Në këtë vit, ai u regjistrua tek prof. K. Jireèek për “Studimet albanologjike në Kolegjin e Vjenës”, studime këto që nuk arriti t`i përfundonte. Në vitin 1904, botoi studimin e habilitacionit me titull: “Die Dalmatinische Privaturkunde. Dr. Milan v. Sufflay. In Kommission bei Carl Gerold’s sohn/ Buchhändler der Kaiserlichen Akademie der Ëissenschaften. Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Ëissenschaften in Ëien. Philosophisch – Historische Klasse. Band CXLVII. (Vorgelegt am 20. Mai 1903), Ëien, 1904.”

Në vitet 1904-1908, dr. Sufflay punoi si asistent në bibliotekën kombëtare Szeczeny të Budapestit. Këtu thelloi njohuritë në fushën e ballkanologjisë dhe sidomos të albanologjisë. Ai arriti të vendosë kontakte të shumta me intelektualë dhe shkencëtarë me famë botërore, kontakte këto që do t’i shfrytëzonte më vonë, gjatë gjithë punës së tij shkencore. Në Budapest, Sufflay arriti që në revista dhe gazeta të ndryshme të botonte një numër të madh punimesh shkencore me vlera të jashtëzakonshme. Në revistën Szazdok, botoi dy punime për mesjetën kroate, ku me argumente shkencore tregoi se dokumentet e Rabit të shek. XI dhe XII për mbretin kroat Zvonimir ishin falsifikat. Kjo gjë më vonë do t’i kushtonte shumë, sepse do të shpallet tradhtar i popullit kroat, dhe studentët e tij do t’i bojkotonin leksionet!

Në vitin 1908, ai u emërua profesor i rregullt për shkencat ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit. Së bashku me Thallóczy-in dhe Jireèek-un ai botoi në vitin 1913 dhe 1918 kryeveprën “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, vol. I-II. Në vitin 1918, doli me kërkesën e tij në pension, e pastaj botoi “Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die Orthodoxe Durchbruchszone im Katholischen Damme” në: Vjesnik Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva. Urfedjuje dr. Ivan Bojnièiæ pl. Kninski. Zagreb: Tisak Kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 1-70, që do të ishte pjesa e tretë e Historisë së Shqipërisë, të cilën kishte planifikuar që ta shkruante së bashku me Thallóczy-in dhe Jireèek-un në pesë vëllime.

Po këtë vit, botoi edhe studimin tjetër: “Politische Schicksale des Themas Dyrrhachion, në Vjesnik Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva. Urfedjuje dr. Ivan Bojnièiæ pl. Kninski. Zagreb: Tisak Kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 273-300.” Në vitin 1920 vazhdoi botimet e tijme romanin, “Konstantin Balšiæ”, me temë nga mesjeta shqiptare. E firmosi me pseudonimin Alba Limi.

Në dhjetor të vitit 1920, Sufflay u burgos. U dënua me tre vjet e gjysmë burg të cilat i kaloi në Mitrovicën e Sremit. Në vitin 1924 botoi në të përditshmen zagrebase “Obzor” romanin fantastiko-shkencor “Na Pacifiku 2255 – metagenetièki roman u èetri knjige”. Po në këtë vit botoi edhe “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich ëährend des Mittelalters, vorgelegt in der Sitzung am 24. April 1918. Akademische der Ëisenschaften in Ëien. Philosophischen-historische Klasse. Denkschriften, 63. Band, 1. Abhandlung. Wien – Leipzig: Hölder-Pichler-Tempsky A.-G. Kommisions-Verleger der Akademie der Wissenschaften in Ëien, 1924,” dhe “Nacionalne maglice. Sredovjeèna plemena Albanije i Crne Gore, në Obzor. Zagreb, 20, 24-25 shkurt dhe 4 prill 1924, viti LXV, nr. 49, f. 4; nr. 53, f. 3; nr. 54, f. 3; nr. 62, f. 2,” si dhe “Sredovjeèni dinaste Albanije i Crne Gore. Državne jezgrice, në Obzor, Zagreb, 16-19 prill 1924, viti. LXV, nr. 105, f. 4; nr. 106, f. 1; nr. 107, f. 4; nr. 108, f. 11.” 

Veprimtarinë botuese në fushën e albanologjisë e vazhdoi me botimet: “Povijest sjevernih Arbanasa (Sociološka Studija) në “Arhiv za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju” /Urednik H. Bariæ/ [Séminar de Philologie Albanaise-Seminar za Arbanasku filologiju], Beograd, 1925, libri II (1924), f. 193-242″ dhe “Srbi i Arbanasi (Njihova simbizoa u srednjem vijeku), Sa predgovorom prof. Univ. u Beogradu, Beograd, 1925, f. III-IV 1-142,” kurse më 1926 botoi: “Vjerske prilike u Albaniji kroz vjekove, Katolièki Sjever i pravoslavni Jug u muslimanskoj državi në Obzor, Zagreb, 11 qershor 1926, viti. LXVII, nr. 154, f. 2-3.” Në vitin 1928, botoi librin me ese: “Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike”. Po këtë vit, u emërua profesor i rregullt në Universitetin e Budapestit, por për shkak se nuk i dhanë pasaportë, u detyrua ta refuzojë këtë emërim. Problemet me policinë ishin pjesë përbërëse e jetës së Sufflay-t.

Sipas disa të dhënave më të reja të zbuluara në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, Milan von Sufflay ishte njëri ndër shkencëtarët e rrallë në botë që u përcoll hap pas hapi nga policia, e madje jo vetëm ai, por edhe personat me të cilët kontaktonte, duke përfshirë këtu edhe anëtarët e familjes së tij të ngushtë dhe të gjerë. Një mbikqyrje e tillë kishte filluar në fund të vitit 1922, gjë që mund të dëshmohet nga dokumentet arkivore. Fillimisht vëzhgohej vetëm ditën, ndërsa më vonë 24 orë pa ndërprerje. Për çdo të re nga mbikëqyrja i raportohej drejtpërdrejt kryeministrit, Petar Zhivkoviç, e më vonë pasardhësit të tij, Milorad Srshkiçi në Beograd dhe vetë mbretit, në mënyrë që të kishin parasysh veprimtarinë dhe lëvizjet e shkencëtarit të madh.

Në vitin 1929, Akademia Vjeneze e Shkencave i propozoi dr. Sufflay-t që të vazhdonte vjeljen e lëndës arkivore për vazhdimin e botimit të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia,” vëllimet III-V. Këtë iniciativë e përkrahu edhe qeveria e Mbretërisë Shqiptare, e cila shprehu gatishmërinë e saj për të hequr shpenzimet për një ndërmarrje të tillë kaq serioze dhe të vlefshme. Milan von Sufflay, u ftua të vizitojë Shqipërinë. Pas shumë peripecish rreth marrjes së pasaportës, ai arriti në Shqipëri më 12 janar të vitit 1931.
Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20.00, në rrugën “Dalmatinska” nr. 6 (në Zagreb), Milan von Sufflay goditet për vdekje nga pusia. Plagët ishin të rënda dhe ai vdiq të nesërmen, më 19 shkurt. Kishte vetëm një ditë që ishte kthyer nga Shqipëria, ku kishte qenë për vizitë disaditore. Vrasësit ishin Branko Zwerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina.

Ata deklaruan që kishin marrë urdhër nga Beogradi për të likuiduar Sufflay-n.
Paanshmëria, korrektësia dhe simpatia e madhe ndaj popullit shqiptar, lidhjet e afërta me Shqipërinë, pranimi dhe argumentimi në mënyrë shkencore i tezës së prejardhjes së drejtpërdrejtë të shqiptarëve nga ilirët, si dhe autoktonia e tyre në trojet shqiptare, ishin shkaqe që e shtynë Beogradin drejt një veprimi të tillë.

Menjëherë pas atentatit, policia konfiskoi të gjitha dorëshkrimet që ndodheshin në apartamentin e tij. Një pjesë e mirë e këtyre dorëshkrime, mesa duket janë humbur përgjithmonë, sepse edhe sot e kësaj dite nuk u është gjetur ndonjë gjurmë. Megjithatë, pavarësisht nga ky fakt, M. Sufflay na ka lënë shumë studime të papërfunduara në dorëshkrim, një pjesë e mirë e të cilave ruhet në Arkivin Shtetëror të Kroacisë në Zagreb.
Jehona e vrasjes ishte e madhe. Reaguan me shkrimet e tyre “Tribuna” Romë, “Berliner Tagblat”, “Neë York Times”, “Frankfurter Zeitung”, “Arbënia” Tiranë, “Vullneti i Popullit” Tiranë, etj. Me një memorandum të veçantë reaguan edhe kolosët e shkencës e të letrave si Albert Einstein, Heinrich Mann, dr. Josef Bajza, dr. Max Hildebert Boehm, dr. Karl Fritzler, dr. Zenon Kuziela, dr. Martin Spahn, dr. Branimir Jeliq, Josip Milkoviq, Lumo Skendo, Faik Konica, si dhe “Ligue Internationale des Droits des L’Homme,” “Federation Universitaire Internationale.” Kështu, me vdekjen e Sufflay-t, albanologjia humbi njërin nga mbështetësit kryesorë që kishte në atë kohë, studimet e të cilit edhe sot e kësaj dite janë me vlera të larta dhe pothuajse të pazëvendësueshme.

*****

Në fushën e studimeve albanologjike dhe balkanologjike kontributi i dr. Millan Shuflajt është i jashtëzakonshëm, dhe ka një rëndësi të veçantë. Është ndër studiuesit e rrallë, që në mënyrë shkencore, të paanshme dhe pa paragjykime, duke u mbështetur në metoda shkencore, studioi mesjetën shqiptare, duke nxierrë në dritë dokumenta dhe të dhëna shumë të çmuara, për këtë periudhë pothuajse të pahulumtuar fare të historisë sonë kombëtare. Në këtë mënyrë ai, tejkalon studimet e vjetruara, të njëanshme dhe tendencioze të studiuesve: italianë, austriak, sllavë, grekë, bullgarë, etj. 

Interesimin e Shuflajt për shqiptarët dhe Shqipërinë e ndeshim që në fillim të karrierës së tij shkencore, kur, duke hulumtuar e mbledhur dokumenta nëpër arkivat e Dalmacisë, për “Codex diplomaticus”, të Tadija Smiçiklasit, gjen materiale burimore, shumë interesante, të pabotuara, që i takonin mesjetës shqiptare. Kjo periudhë, në atë kohë, ishte e pahulumtuar fare dhe zgjon interes të jashtëzakonshëm tek studiuesi i ri, interesim ky që e preokupon aq shumë, sa bëhet qëllim kryesor i veprimtarisë shkencore për gjithë jetën. Gjatë gjithë kësaj periudhe kohore, nga pena e dr. Millan Shuflajt dolën studime të jashtëzakonshme me vlera të larta shkencore në fushën e albanologjisë. E tillë është vepra monumentale “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, të cilën e boton së bashku me L. Thallocin dhe K. Jireçekun. Materialin e mbledhur, dr. Shuflaj e sistemonte dhe e përcillte me komente të ndryshme, kështuqë të shumtën këto komente, paraqesin diskutime me vlerë të lartë shkencore dhe mund të shfrytëzohen si studime të veçanta. Punën për përgatitjen e botimit të kësaj kryevepre e ka vazhduar edhe më tutje. Janë përshkruar një pjesë e dokumentave nga arkiva të ndryshme, është konsultuar literatura përkatëse si dhe është bërë plani konkret për botimin e vëllimit të tretë. Kohëve të fundit në shtypin periodik si dhe në studime të veçanta, në Kroaci, Shqipëri, por edhe gjetiu, është shkruar se është gjetur vëllimi i tretë i cili ishte i gatshëm për botim. Në fakt, e vërteta është krejt ndryshe. Dr. Millan Shuflaj, nuk kishte arritur ta përgatiste për botim vëllimin e tretë, ashtu siç është shkruar e pohuar deri tash, dhe këtë vëllim e kishte konfiskuar policia me rastin e bastisjes së apartamentit të tij. Në dorëshkrimet e tij, të cilat ndodhen ne Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, një pjesë e këtyre dokumenteve, që përbëjnë dy të tretat e vëllimit të tretë, janë të shpërndara nëpër kuti të ndryshme. Kjo është e tëra që është zbuluar, pas hulumtimeve të bëra, e jo dorëshkrimi komplet i vëllimit të tretë, sikur pohohet tash. Pra dr. Millan Shuflaj nuk e kishte shkruar e as që e kishte përgatitur për botim voëllimin e tretë.

Pas studimeve dhe analizave të posaçme, të bëra pas hulumtimit dhe zbulimit të lëndës arkivore, Shuflaj, paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, duke mbrojtur teorinë se kjo kulturë, ishte më e afërt me Bizantin dhe Dalmatët, se sa me Sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta. Kontributi i tij në këtë drejtim është i argumentuar dhe ka themele të forta shkencore.

Kontributi i dr. Shuflajt në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore me bujarët fqinj, malazias, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë apo sllavë, vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, të cilin e analizon që nga zanafilla e tij nëpër qytet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtij institucioni në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare. në anën tjetër, studim, që deri tashi ka mbetur i vetmi në këtë lëmi.

Duke analizuar njësitë politike dhe ato territoriale-gjeografike, sipas të dhënave burimore arkivore, dr. Shuflaj e shqyrton problemin e gërshetimit të elementeve perëndimorë dhe lindorë në nomenklaturën topografike të Shqipërisë, duke tejkaluar kështu tezat e vjetruara dhe të njëanshme gjoja “shkencore”, mbi influencën eskluzive të Perëndimit apo Lindjes në trevën e Ballkanit, duke arritur kështu në përfundim të ri shkencor, sipas të cilit në këtë hapsirë gjeografike kemi të bëjmë me influenca të gërshetuara pa ndonjë dallim të favorizuar në llogari të njërit apo tjetrit ndikim. 

Prejardhjen ilire të shqipes e të shqiptarëve, Shuflaj e dëshmon me argumente shkencore ndër të tjera edhe me praninë e emrave të vendeve, krahinave dhe vëllazërive të cilat i trajton për emra ilirë, e që mund të zbërthehen me brumin gjuhësor të shqipes. Në anën tjetër shpreh mendimin se shqipja është një idiomë e ilirishtes dhe fazë e re e një të folmeje të moçme ilire, ngase shqiptarët jetojnë aty, ku në kohë të lashta kanë jetuar ilirët dhe ishin në këto treva, pa asnjë dyshim, para dyndjes së sllavëve. 

Ndër njësitë e para onomastike që lidheshin me Arbanonin përkatësisht me dëshminë më të lashtë të shkruar; dr. Millan Shuflaj trajton emrin popullor të shqiptarve, përkatësisht prejardhjen e trajtës greke Albanoi, Arvanitai, Albanitai si dhe të asaj sllave Raban e Rabanija. Pa u lëshuar në detaje, Shuflaj pohon se emri popullor i shqiptarve Alban do të ketë për rrënjë një fjalë të ngjashme të ligurishtes, përkatësisht se rrënjën e këtij emri duhet kërkuar tek: alb, “kodër, mal, lartësirë” të gurrave paraindoevropiane. Kështu Shuflaj në mënyrë përmbajtësore ka analizuar dhe shqyrtuar trajtat e emrit Arbër, Arbëresh, Arbëror, Arbëri, Arbëni dhe ato Shqiptar e Shqipni (Shqipëri), të cilat janë sinonim për emrin kombëtar shqiptar. Shuflaj është i pari shkencëtar që në mënyrë të argumentuar dhe shkencore nxori rrënjën e emrit shqiptar nga mesjeta. Duke shfrytëzuar arkivin e Dubrovnikut, ai hasi në disa dokumente të shekullit XIV, në një emër të familjes mesjetare shqiptare nga Drishti (Drivatsi) në formën Schipuder, Schepuder, Schibudar, etj., nga e cila sipas tij rrjedh emri i sotëm Shqiptar dhe Shqipëri, duke hedhur poshtë teoritë e ndryshme të cilat ekzistonin por që nuk kishin bazë të fortë shkencore rreth këtij problemi tejet të ndieshëm në shkencën historiografike shqiptare.

Sadoqë Shuflaj ishte një medievist i shkëlqyeshëm e jo gjuhëtar i sprovuar, propozimet dhe interpretimet e tij etimologjike i kanë bërë ballë kohës, duke u pranuar edhe sot si të qëndrueshme, sidomos përsa i përket elementeve onomastike shqiptare në Mal të Zi, ngase ai nuk i konsideronte ato elemente si ndikim të gjuhës apo korpusit onomastik shqiptar, por si substrat onomastik, përkatësisht si relikte gjuhësore e onomastike shqiptare në ato vise ku elementi shqiptar ishte i pranishëm edhe në mesjetën e hershme. 

Edhe në studimet tjera të dr. Millan Shuflajt bie në sy pasuria e madhe e materialit burimor faktologjik, por disi kanë mbetur anash pa u analizuar dhe shqyrtuar sa duhet, faktorët ekonomikë dhe shoqërorë dhe ndikimi i tyre. Historia e shqiptarëve është për të kryesisht historia e një etniteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone e vazhdimësi të pandërprerë, me një aftësi të jashtëzakonshme rigjeneruese e cila për dr. Millan Shuflajn paraqet thelbin autentik të historisë së Ballkanit në përgjithësi, e asaj shqiptare në veçanti.

Qeveria shqiptare, duke treguar respekt dhe nderim të veçantë, për shkencëtarin dhe albanologun e njohur kroat me famë botërore, e fton në fund të vitit 1930, që të vizitojë Shqipërinë. Kjo ftesë bëhet menjëherë pasiqë “Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien” i kishte propozuar dr. Shuflajt të vazhdojë botimin e vëllimit të tretë, të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. I pritur me nderime më të larta shtetërore, që nga mbreti Zog, kryeministri, ministri i kulturës dhe më në fund nga anëtarët e Parlamentit shqiptar, dr. Millan Shuflajt i njihet, dhe në një farë mënyre, i shpërblehet gjithë mundi që kishte bërë në hulumtimet dhe kërkimet shkencore në fushën e albanologjisë dhe veçanërisht në studimin dhe botimin e dokumentave mesjetare të cilat deri në atë kohë pothuajse ishin të panjohura fare. I shoqëruar nga intelektualë dhe politikanë shqiptarë, studiuesi i madh kroat, viziton arkiva të ndryshme kishtare, biblioteka, pika arkeologjike dhe njihet për së afërmi me kulturën dhe traditën shqiptare, për të cilën kishte shkruar aq shumë. I impresionuar nga mbishkrimet dhe dokumentat e shumta mesjetare, ai kërkon që pjesa më e madhe e tyre të fotografohen ose të përshkruhen që më vonë, kur të kthehej në Zagreb, ti studionte me themel dhe të nxirrte konkludime të rëndësishme shkencore. Për fat të keq, një gjë të tillë nuk arriti ta bënte kurrë ngase u vra nga dora kriminale e policisë serbe.

Gjatë qëndrimit në Shqipëri, dr. Shuflaj më 16 janar 1931 mban një fjalim në Parlamentin shqiptar, ku në mënyrë të hollësishme elaboron punën rreth botimit të vëllimeve në vazhdim të “Acta Albaniae”, si dhe të “Historisë së Shqipërisë”. Për këtë gjë, Parlamenti shqiptar nga buxheti i shtetit, e urdhëron ministrin e arsimit që në emër të shpenzimeve të paguaj në “Banque Commerciale de Bâle á Zurich”, në llogari të dr. Millan Shuflajt, shumën prej 75.000, frangash ari, që sot është e barabartë me rreth 4 milionë dollarë. 

Metoda e shqyrtimit shkencor, paanshmëria, korrektësia, pedantëria, analizat dhe studimet e nduarduarshme, qofshin ato paleografike, diplomatike, onomastike, toponomastike apo të tjera, edhe sot e kësaj dite janë të patejkaluara. Një gjë të tillë, ia mundësonte kultura e gjerë, njohja e gjuhëve të shumta, vullneti dhe këmbëngultësia që e vërteta çdo herë të ngadhnjejë, edhe në ato raste kur dikujt nuk i pëlqente kjo gjë. Edhepse është shkruar se dr. Millan Shuflaj nuk ka shkruar shumë, e vërteta është krejt ndryshe. Punimet dhe studimet e tij janë të shpërndara nëpër gazeta dhe revista të kohës, por edhe ato të botuara si libra të veçantë, iu janë të njohur vetëm një numri të vogël specialistësh dhe studiuesish, ndërsa masa e gjerë e lexuesve nuk kanë njohuri se ato ekzistojnë fare.