Sokol Paja/

Kryetari i Bashkisë së New York Eric Adams mikpriti në “shtëpinë” e tij Gracie Mansion Conservancy në Manhattan shqiptarët e Amerikës, në një ceremoni madhështore, në respekt të kulturës shqiptare dhe arritjeve të komunitetit shqiptar, për të festuar Paradën Shqiptare në New York, organizuar nga “Rrënjët Shqiptare” e Marko Kepit dhe mbështetur nga Mark Gjonaj e shoqatat patriotike nga New York, New Jersey e më gjërë. Gjatë fjalës së tij kryebashkiaku Eric Adams vlerësoi shqiptarët për kontributin e tyre thelbësor në jetën e qytetit e shtetit të New York sidomos për sigurinë publike. Bekime dhe fjalime patriotike mjaft emocionuese mbajtën Imam Tahir Kukaj dhe Dom Pjetër Popaj. Të rinjtë e “Albanian Roots” përgatitur nga koreografe Angjelina Nika magjepsën të pranishmit me valle shqiptare duke ekspozuar vlerat tona më të çmuara të trashëgimisë kulturore e shpirtërore shqiptare.

Kryebashkiaku Eric Adams nderoi për merita e kontribute të veçanta për komunitetin shqiptar në New York Sal Rusin, familjen Duka dhe Martin J. Golden.

Prof. dr. Begzad Baliu*/

Është në natyrën e botimeve përmbledhëse, si këto me titull të përbashkët Publicistika historike e Selatin Novosellës, që t’ju prijë një tekst orientues, ftillues a fjalë parake, sikur do ta quanin klasikët tanë. Fjala jonë në këtë rast merr karakter historik sepse tekstet janë vendosur sipas kronologjisë së botimit, karakter sistematik sepse nuk e kemi përdorur ndonjë arsye përjashtuese dhe karakter jo përmbyllës sepse kolana e veprave dokumentare e letrare e Selatin Novosellës nuk është përmbyllur, e kjo do të thotë që nuk është përmbyllur as kolana e vlerësimit të tyre.

Në këtë seri prej pesë vëllimesh me titull sinjalizues Publicistika historike e Selatin Novosellës janë përfshirë rreth 150 vlerësime (studime, recensione, diskutime e kumtesa) të mbi tetëdhjetë autorëve (profesorë universitarë, studiues të të gjitha profileve, ushtarakë, publicistë, pjesëtarë të Lëvizjes kombëtare të të gjitha periudhave të gjysmës së dytë të shekullit XX e këndej, krijues) etj. Mes tyre janë edhe ato personalitete të përkushtimit atdhetar, të cilët kanë shkruar për veprat e studiuesit Selatin Novosella, si: Adem Demaçi, Latif Berisha, Murteza Nura, Zenun Gjocaj, Abdyl Kadolli, Sadri Fetiu, Izber Hoti, Ahmet Qeriqi, Qani Mehmedi, Ferid Dibrani dhe Nuhi Ismaili, emrat e të cilëve janë gdhendur në hyrje të këtyre blejve, në shenjë nderimi, e vlerësimi postmortum.

Autorët e teksteve, Profesor Rexhep Qosja, Profesor Agim Vinca, Jakup Krasniqi, Gjeneral Kudusi Lame, Hydajet Hyseni, Hakif Bajrami, Dashamir Uruçi, Sabahajdin Cena, Sabile Keçmezi – Basha, Myrvete Dreshaj-Baliu, Selim Daci, Agim Zogaj, Ibrahim Gashi, Ramë Buja, Jusuf Osmani, Meriman Braha, Mehmetali Rexhepi dhe shumë të tjerë kanë trajtuar shumë anë të karakterit historik, dokumentar, publicistik, krijues e intelektual të studiuesit Selatin Novosella, të tridhjetë e shtatë veprave të tij dhe të çështjeve që trajtojnë ato.

Më parë se sa të përfshihen në këto vëllime, ato janë botuar në shtypin ditor, internetik, shkencor e madje edhe në ndonjë vëllim shkencor autorial, dhe që më parë janë lexuar në përurimin e veprave në shumë institucione shkencore e kulturore të qyteteve të hapësirës shqiptare dhe përtej: Prishtinë, Mitrovicë, Gjakovë, Gjilan, Prizren, Ferizaj, Vushtrri, Viti, Rahovec, Dardanë, Lipjan, Besianë, Tetovë, Strugë dhe Zvicër.

Fjala është për rreth dyzetë vëllime dokumentare, studimore e publicistike, të cilat autori i ka botuar në Prishtinë dhe në Shkup ndërmjet viteve 1993-2024. Pjesa më e madhe e tyre e kanë në plan të parë figurën e Adem Demaçit dhe zhvillimet historike të Kosovës së gjysmës së dytë të shekullit XX. Ato fillojnë me serinë dokumentare për Kosovën e viteve ‘64, ’68, e ’75, vazhdojnë me biografitë e personaliteteve historike të kësaj periudhe Rexhep Malën, Metush Krasniqin, Isa Kastratin, me vëllimet për Demonstratat e viteve historike ’68 e ’81, me vëllimet për vendin e Adem Demaçit në korpusin e veprave të Rexhep Qosjes etj.

Publicistika e Selatin Novosellës dëshmon se subjektin e pjesës më të madhe të veprave të tij, Adem Demaçin, e pati fat dhe fatum, që nga fëmijëria, duke qenë fqinj i tij, i riu i idealeve të tij, i burgosuri i burgjeve të tij, përkrahësi i ditëve të përgatitjes së Luftës së UÇK-së dhe i pandashmi i viteve të ndërtimit të shtetësisë së Kosovës: deri në frymën e fundit!

A është e rastit që edhe vepra e Selatin Novosellës është krijuar në mënyrë komplementare me jetën e tij: jetë/bëma, vepra/ideale, dokumente/kujtime, ndërsa vlerësimet e bashkëkohësve, të përfshira në këto vëllime më parë se sa të flasin për biografitë e Selatin Novosellës kushtuar Adem Demaçit flasin për bëmat e heroit të tij; më parë se sa të flasin për dokumentet e botuara, flasin për paradigmën demaçiane të këtyre zhvillimeve historike; dhe më parë se sa të shkruajnë për tekstin e autorit të tyre, shkruajnë për frymën atdhetare që i bartin ato.

Me korpusin e veprave dokumentare të Selatin Novosellës për ngjarjet historike të kësaj periudhe nuk është vështirë të dëshmohet se historia e Lëvizjes Kombëtare në ish-Jugosllavi, në të vërtetë është jetëshkrimi i zgjeruar i Adem Demaçit; se fryma e veprës intelektuale dhe sakrifica e Adem Demaçit ju kanë prirë ngjarjeve më të mëdha historike nga viti 1958 deri te dalja në skenë e luftëtarëve të UÇK-së; se refuzimin politik kundër regjimit serbo-jugosllav Adem Demaçi e ka filluar si reagim intelektual e krijues dhe si ideolog; se idesë së pajtimit dhe bashkimit kombëtar Adem Demaçi i ka prirë me romanin Gjarpijt e gjakut (1958); se raportet serbo-shqiptare dhe çlirimin kombëtar nuk e ka projektuar mbi baza ideologjike po historike, me veprën Politika dhe pushka (1969); se mendimit kritik për lëvizjen tonë të viteve ’90, i ka prirë jo vetëm me fjalime e tekste publicistike po edhe me romanin Vet Mohimi (1994); se mendimit kritik të viteve të pavarësisë nuk i ka prirë vetëm me reagime, polemika e intervista po edhe me romanin Alb Prometeu (2008) etj.

Vëllimet publicistike, dokumentare dhe shkencore të Selatin Novosellës kanë dimension historik për kohën kur u botuan dhe patën rëndësinë e tyre për ridimensionimin e saj, në kontekstin individual dhe kolektiv. Për shkak se ato sollën dokumentin në radhë të parë, përjashtuan mundësinë e krijimit të dimensioneve të reja dhe kundërshtuese. Pavarësisht qasjeve të ndryshme që sjellin autorë të caktuar për të njëjtën vepër, konteksti dhe përfundimet e tyre në asnjë mënyrë nuk e kanë përjashtuar njëra-tjetrën. Tani ato të përmbledhura në pesë vëllime me titull të përbashkët Publicistika historike e Selatin Novosellës këtë e shpërfaqin edhe më gjerësisht dhe më të plotë.

Prej pesë vëllimeve të para, besoj se biografët e atdhetarit, studiuesit e publicistit, Selatin Novosella do të njohin vetëm një dimension të veprës së tij. Në këto vëllime del në plan të parë perceptimi i veprës së tij publicistike, shkencore e dokumentare në më shumë se tri dekada. Dimensioni tjetër, e kjo do të thotë përbërësi më i rëndësishëm i jetës së tij është veprimtaria atdhetare në Lëvizjen ilegale të viteve ’60-’90, që nuk është vetëm veprimtari individuale sepse është veprimtari familjare e vëllezërve të burgosur njëri pas tjetrit dhe njëri në të njëjtën kohë me tjetrin. Pjesë e jashtëzakonshme e kësaj biografie individuale e familjare është edhe letërkëmbimi nga burgu, me nënën, me gruan dhe me vëllezërit. Dhe së fundi, po jo përfundimisht, pjesë e biografisë së tij janë kujtimet për Adem Demaçin në proces botimi, kujtimet, analizat dhe dokumentet për zhvillimet politike të viteve ’90 e tutje, deri në ditët e sotme, botimi dhe vlerësimi i të cilave sigurisht do të jetë pjesë e vëllimeve të tjera të kësaj kolane.

*Parathënie e veprave të Z. Selatin Novosella në gjashtë vëllime.

Artan Nati/

Në dimrin e vitit 1911, nën dritën e idealeve të lirisë dhe bashkimit, lindi në Boston një nismë që do të bëhej zemra e shqiptarisë në Amerikë. Nga përpjekja e mendjeve të ndritura si Fan Noli e Faik Konica, më 1912 u themelua Vatra, Federata PanShqiptare e Amerikës. Me fjalën, penën dhe zemrën, ajo u bë zëri i shqiptarëve në Kongresin amerikan dhe në tryezat ndërkombëtare. Gjatë Luftës së Parë Botërore, Vatra u shndërrua në një qeveri shpirtërore në mërgim. Gazeta e saj, Dielli, ndriçonte çdo ditë shpresën për një atdhe të lirë. Me përkushtim, ajo loboi në Konferencën e Paqes në Paris dhe ngriti themelet e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, për të ruajtur shpirtin dhe identitetin kombëtar. Sot, në kushtet e emigrimit masiv dhe rizgjimit të çështjes mbarë shqiptare, jo si shtete të veçanta, jo si shpirtra të shpërndarë në mbarë botën, por si një entitet i vetëm, Vatra mbetet një simbol i pavdekshëm i diasporës, kujtim i gjallë i një zjarri që digjet për Shqipërinë nga larg. 

Në ndryshim nga organizimi i shqiptarëve (historia na detyroi dhe ndau) në trojet tona, ne në diasporë funksionojmë si një entitet i vetëm, ku ideali që na bashkon është shqiptaria dhe shqiptarizmi. Ashtu si dikur i madhi Pashko Vasa zbuloi se ne jemi të ndryshëm, por të gjithë jemi njësoj, se feja e shqiptarit është shqiptaria. Ne të gjithë jemi shqiptarë që përpiqemi të bëjmë një ndryshim për atdheun tonë, që historia e ndau, por kurrë nuk na përçau dhe këtë e tregon Vatra, djepi i shqiptarizmës, ku politika, kultura, feja dhe ndarjet territoriale, veç na bashkuan më shumë. Ne i kemi treguar trojeve tona në rajon, por edhe në mbarë botën se fuqia jonë qëndron në faktin se ne jemi të ndryshëm dhe pikërisht respekti për veçantiné përcakton fuqinë dhe vitalitetin tonë. Vërtet ne u larguam nga vendi ynë, por vendi, fshati, qyteti dhe të dashurit tanë kurrë nuk janë larguar nga zemra jonë. Përkundrazi tani që jemi larg, ne i ndiejmë ata më pranë dhe në këtë botë të largët.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Në thelb, nuk është e nevojshme asgjë më shumë sesa një përqafim i sinqertë, një falënderim i thjeshtë apo një ndjenjë e qenies “i parë” që të ndikojë pozitivisht në jetën e dikujt. Në një shoqëri që shpesh vuan nga ndarja dhe përjashtimi, ndërtimi i urave të njohjes dhe përfshirjes mbetet ndër misionet më të rëndësishme për të ruajtur jo vetëm shëndetin mendor individual, por edhe kohezionin shoqëror. Ne e nderojmë dhe studiojmë të kaluarën tonë për të përcaktuar veten, ne nderojmë identitetin tonë për të ruajtur qytetërimin tonë, ne lartësojmë kulturën tonë për të përcaktuar veçantinë tonë dhe ne luftojmë padrejtësinë historike sepse përfaqësojmë Kauzën. Ne përfaqësojmë kulturën shqiptare në perëndim dhe kulturën perëndimore në Shqipëri, ne jemi ura e Shpipërisë për në perëndim dhe ura e perëndimit për në Shqipëri. Këtë urë e ndërtoi Fan Noli, Faik Konica e shumë atdhetarë të tjerë dhe e pagëzuan me emrin Vatra. Idetë dhe veprimtaria e Vatrës rrezatohen nga “Dielli”, gazeta më e vjetër e botës shqiptare. Veprimtaria e Vatrës shërben jo për të ruajtur kulturën dhe identitetin tonë, por për t’i bërë ato pjesë integrale të kulturës dhe identitetit perëndimor.      

                                                                                                        Përkushtimi i madh ndaj shqiptarizmit brenda Vatrës është në thelb i padiskutueshëm. Vatra ka qenë jetësore për ruajtjen e identitetit shqiptar. Vatra ka qenë thelbësore për përhapjen e kauzës shqiptare dhe gjithashtu Vatra ka qenë jetësore për mbijetesën e kombit shqiptar. Kjo është thjesht e padiskutueshme. Nuk do të kishte një koncept bindës të një kombi shqiptar pa diasporën në përgjithësi dhe pa Vatrën në veçanti. Së fundmi, dhe në të njëjtën kohë, Republika e Shqipërisë dhe e Kosovës, por edhe çështja shqiptare në trojet shqiptare në ballkan nuk mund të lulëzojë dhe të arrijë potencialin e saj vetëm, pa mbështetjen, udhëzimin dhe mençurinë e Vatrës dhe Diasporës së saj të fuqishme. Nëse kombi shqiptar do të ketë ndonjë shans serioz për të lulëzuar, atëherë është domosdoshmëri bashkërendimi dhe mbështetja e veprimtarive të qeverive shqiptare dhe Vatrës si lider i diasporës shqiptare.       

Në kohën kur migrimi është realitet i përditshëm dhe diaspora luan një rol kyç ekonomik e kulturor, gjithnjë e më shumë po shtrohet pyetja: a duhet që qytetarët jashtë vendit të kenë përfaqësim të drejtpërdrejtë në parlament? Praktika të tilla tashmë ekzistojnë në shtete si Franca, Italia dhe Kroacia, ku diaspora ka zona të dedikuara zgjedhore dhe përfaqësues të vetët në parlament. Kjo synon të forcojë lidhjet me atdheun dhe të njohë kontributin e tyre të vazhdueshëm.Ka disa arsye thelbësore pse kjo qasje po fiton mbështetje: Kontributi ekonomik dhe kulturor si edhe remitancat, investimet dhe roli si ambasadorë të kulturës janë dëshmi e ndikimit të diasporës në zhvillimin e vendeve të origjinës. Forcimi i përkatësisë dhe përfaqësimi nxit angazhim më të madh dhe lidhje më të forta me vendin amë. Diaspora sjell perspektiva ndërkombëtare dhe modele të reja që mund të përmirësojnë qeverisjen. Të drejtat politike për qytetarët jashtë vendit janë pjesë e një demokracie gjithëpërfshirëse dhe më përfaqësuese. Në një botë me kufij gjithnjë e më të hapur, përfshirja e diasporës nuk është më luks apo simbolikë, por një nevojë. Vatra si përfaqësuesja më e madhe e vlerave kulturore dhe patriotike në diasporë, me një eksperiencë mbi 100 vjeçare, po e kryen me dinjitet këtë rol historik e patriotik për të tashmen dhe të ardhmen.

Dr. Ardiana MICI/

Fan Noli përfaqëson një nga personalitetet më të shquara shqiptare, i evidentuar si një mendje e ndritur në disa dimensione. Shkrimtar, përkthyes dhe aktivist i çështjes shqiptare për pavarësi ai shfaqi një mendim dhe penë të mprehtë në shërbim të zgjimit kombëtar, kulmoi me një karrierë të shkurtër por intensive si politikan e diplomat, ndërsa mbajti postin e personalitetit më të lartë fetar në Amerikë, nën petkun e të cilit përmbylli karrierën dhe jetën e tij.

Midis Shqipërisë dhe Amerikës, midis peshkopit dhe politikanit, midis shkrimtarit dhe diplomatit Fan Noli e drejtoi energjinë dhe veprimtarinë e tij atje ku Shqipëria kishte më shumë nevojë. Ai ishte i gatshëm të vishte petkun e priftit në moshë të re atëherë kur nevoja e kërkoi krijimin e kishës autoqefale, veshi petkun e diplomatit për të shkëlqyer në Gjenevë ndonëse ishte nisur të përfaqësonte Vatrën në parlamentin shqiptar, dhe në të njëjtën mënyrë ai veshi petkun e kryeministrit të Shqipërisë atëherë kur e pa të udhës se duhej ta drejtonte anijen shqiptare drejt perëndimit dhe modernizimit. 

Kisha autoqefale shqiptare e Amerikës dhe Federata Vatra ishin dy institucione ku Fan Noli prej mëse një dekade ngjizte nacionalizmën në një komunitet shqiptarësh që rritej dhe forcohej ekonomikisht. Fan Noli do ta bënte të njohur çështjen kombëtare (mes shumë vendeve pjesëmarrëse në Kongresin e Kombeve të Shtypura) në takimin me Presidentin Amerikan Wilson në 4 korrik 1918. Mbështetja amerikane u bë garancia për rikonfirmimin e pavarësisë së Shqipërisë pas LIB, të cilën Noli e vulosi me anëtarësimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve (17 Dhjetor 1920). Tani që sfida e rradhës për shqiptarët ishte organizimi dhe përparimi i shtetit të pavarur, për Nolin kishte ardhur momenti i shumëpritur që ti shërbente atdheut në atdhe. Përveçse vinte në Shqipëri me një background të pasur që u përmend më lart, ai kishte një autoritet që buronte nga bagazhi kulturor dhe intelektual, eksperienca e të jetuarit në perëndim dhe njohja e këtij qytetërimi, nga buronte edhe vizioni që Noli kishte për Shqipërinë, një shtet modern i stilit perëndimor. Por çfarë gjeti ai në realitetin shqiptar? 

Shqipëria e viteve 20’ prezantonte një vend të dalë nga pushtimi osman me mbeturina feudale prezente si në asnjë vend tjetër europian, një vend që LIB nuk e la të organizohej si shtet më vete, me kufij ende të pa siguruar dhe strukturë sociale dhe administrative të prapambetur, me mungesë kulture politike dhe traditash parlamentare. Dega kryesore e ekonomisë ishte bujqësia me një bilanc të qartë negativ, ku 85% e popullsisë jetonte në fshat, por vetëm 9% e tokës ishte e punueshme. Fshatarësia ishte e varfër, e paarsimuar dhe e varur krejtësisht prej bejlerëve që zotëronin pronat e mëdha.  

Klasa politike shqiptare e viteve 20’ vinte kryesisht nga shtresa e bejlerëve, pronarë tokash që përfaqësonin interesat feudale, grupi i të rinjve të shkolluar jashtë dhe me ide përparimtare ishte i vogël, fshatarësia e paarsimuar dhe e painteresuar për proceset politike. Përmes sensibilizimit të shqiptarëve të Amerikës nga Federata Vatra, në ndihmë të Shqipërisë, pas LIB u kthyen në Shqipëri rreth 15.000 emigrantë nga SHBA, nga të cilët një pjesë  u përfshi në jetën politike dhe kulturore shqiptare. Fan Noli nuk ishte i vetmi “Vatran” në Shqipërinë e kësaj kohe. Në Këshillin Kombëtar të emëruar nga Kongresi i Lushnjes, 3 anëtarë ishin nga “Vatra”, nga zgjedhjet e vitit 1921, 8 deputetë  ishin vatranë, ndërsa nga zgjedhjet e vitit 1923, 5 deputetë, ishin vatranë. Shumë të tjerë u angazhuan në nivelin lokal të qeverisjes. 

Në skenën politike ishin krijuar dy parti, Partia Përparimtare dhe Partia Popullore, por ato nuk ishin të qëndrueshme, disa grupime të tjera zgjeruan skenën e pluralizmit politik dhe debatin në parlament. Vatranët e ardhur në Shqipëri u angazhuan në të dyja partitë politike, ata nuk mbajtën qëndrim politik të unifikuar, shpesh u bënë kundërshtarë, duke bërë opozitë të fortë edhe me njëri tjetrin. Fan Noli u pozicionua fillimisht me Partinë Popullore ku aderonte edhe Ahmet Zogu, ai mbajti postin e Ministrit të Jashtëm në qeverinë e Xhafer Ypit, kur në janar 1922 nënshkroi kërkesën mbi vendosjen e marrëdhënieve diplomatike mes Shqipërisë dhe SHBA. Më pas u largua nga kjo parti dhe u pozicionua  në opozitë së bashku me disa grupime të rinjsh. I dalluar për oratorinë e tij brilante, ai mbajti gjatë kësaj kohe fjalime kritike të forta në parlament duke shprehur nevojën për një sistem ligjor dhe demokratik.  

Pas zgjedhjeve të vitit 1923 klima politike në Shqipëri u ashpërsua. Qeveritë u ndërruan disa herë dhe skena politike u radikalizua nga vrasje dhe konflikte. Ishte pikërisht vrasja e Avni Rustemit që do ta çonte opozitën drejt veprimeve të armatosura, në të cilat do të përfshihej dhe ushtria. Nën këtë presion qeveria Vrioni në pushtet dhe Ahmet Zogu të akuzuar për goditjen ndaj  opozitës u detyruan të largohen drejt vendeve fqinje.  

Noli u bë kryeministri i qeverisë të dalë nga kjo lëvizje e armatosur, që është njohur si Revolucioni i qershorit i vitit 1924. Kabineti me Nolin si kryeministër përbëhej nga 7 ministra të cilët përfaqësonin të gjitha grupimet opozitare kundërshtarë të Zogut por pa krijuar ndonjë një kohesion mes tyre dhe interesave që ata përfaqësonin. 

Programi prej 20 pikash që qeveria Noli shpalli menjëherë, përfaqësonte një sistem reformash të thella të cilat synonin të ndryshonin krejtësisht panoramën shqiptare të viteve 20’. Blloku i parë i reformave synonte vendosjen e rendit dhe sigurisë, ndarjen e pushteteve dhe riorganizimin e administratës (civile dhe ushtatrake). Blloku i dytë kishte qëllim zhdukjen e mbeturinave feudale dhe nxitjen e zhvillimit ekonomik përmes reformës agrare dhe zhvillimit të kapitalit të huaj e vendas. Në vazhdim projektohej përmirësimi i infrastrukturës së rëndë dhe shërbimeve, ndërsa  një zë i veçantë i kushtohej politikës së fqinjësisë së mirë dhe prestigjit të Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. 

Si program politik, ky i Nolit është vlerësuar nga studiues dhe diplomatë të kohës si një program ambicioz që e çonte Shqipërinë drejt modernizimit dhe zhvillimit shoqëror. Disa e kanë quajtur edhe radikal ose të parakohshëm, por në thelb programi është vlerësuar si një drejtim progresiv dhe perëndimor. Por a ia doli Noli të realizonte programin e tij? 

Qeveria Noli mori urimet e para nga disa vende, përfshi edhe Francën e cila e njohu fillimisht si një ndërrim qeverie, ndërkohë që Britania ishte skeptike në lidhje me mënyrën e ardhjes në pushtet të Nolit. Gjermania e njohu zyrtarisht e u përfshi në marrëveshje, ndërsa vendet fqinje dhe fuqitë kryesore të kohës, përfshi edhe SHBA-të, qëndruan në pritje të zhvillimeve në Shqipëri duke mos lidhur marrëveshje zyrtare me Nolin. 

Si kryeministër, Noli njohu projektet dhe marrëveshjet e lidhura nga qeveria e mëparshme me shtetet e tjera, duke dëshmuar vazhdimësi dhe pjekuri në drejtimin e shtetit. Ai u ofroi fqinjëve qartazi politikën e fqinjësisë së mirë, por refuzoi marrëveshje që preknin sovranitetin e Shqipërisë. Në politkën e jashtme, Noli iu përkushtua  mbrojtjes së të drejtave të minoritetit shqiptar dhe përcaktimit të kufijve të mbetur pezull duke përdorur arenën e Lidhjes së Kombeve. Kohë dhe energji morën çështje të tilla si 14 fshatrat që Greqia duhej ti dorëzonte Shqipërisë; vendimi mbi Vermoshin dhe Shën Numin, shpërngulja e çamëve nga Greqia, nga të cilat e para mori zgjidhje në favor të Shqipërisë e dy të tjerat mbetën pezull, (30 tetor 1924). Këto veprime u treguan fqinjëve vendosmërinë e Nolit për këto çështje të ndjeshme.   

Në politikën e brendshme, reforma agrare ishte shtylla e programit ekonomik, që do ti hapte rrugë zhvillimit shoqëror dhe politik, por realizimi ishte shumë i vështirë. Qeveria Noli e filloi me shpërndarjen e tokës në pronësi shtetërore për bujqit dhe më pas do të vazhdonte me shpronësimin e pronarëve të mëdhenj dhe ndarjen e tokës por këtu u përball me kundërshti të forta si brenda dhe jashtë vendit, në lidhje me mënyrën se si do të prekej prona private. Në këtë çështje Noli kishte kundërshti edhe brenda qeverisë së tij. Reformat në tërësi kishin kosto të madhe dhe qeveria nuk kishte mundësi financiare. Ajo arriti të balanconte  buxhetin, si një nga pikat e programit, por kjo nuk mjaftonte.    

Për të realizuar programin, Noli do të preferonte një kredi nga Lidhja e Kombeve ose Amerika për të mos kompromentuar pavarësinë e vendit, por këtë rradhë ai nuk gjeti përkrahje nga asnjëra, edhe pse i kushtoi mjaft energji kësaj çështje në Lidhjen e Kombeve. Refuzimi i mbështetjes u pasua nga një fjalim i Nolit, në të cilin ai ironizoi konceptin e parlamentit, kur ndërkohë  qeveriste si kryeministër pa parlament dhe nuk kishte përgatitur zgjedhjet për ta bërë qeverinë legjitime. Përfundimisht kjo ngjarje do të ndante Lidhjen e Kombeve dhe fuqitë kryesore nga mbështetja e qeverisë Noli. Tendencat e Nolit për të hyrë në bisedime me Bashkimin Sovjetik e ftohën më shumë situatën me perëndimin.  Pas këtyre ngjarjeve perëndimi ishte i gatshëm të mbështeste rikthimin e Ahmet Zogut në pushtet në Shqipëri, i cili nga ana e tij kishte gjetur mbështetje tek fqinjët veriorë dhe kishte përgatitur terrenin për rikthim.  

Në politikën e brendshme, reforma agrare dhe mungesa 2 mujore (shtator-tetor 1924)  e Nolit kur ishte në Gjenevë kishte bërë kundër Nolit nga njëra anë një pjesë të qeverisë, që ishte kundër  reformës  agrare dhe nga ana tjetër fshatarësinë për moszbatimin e saj.  Gjithashtu krijimi i gjyqit special për dënimin e elementëve pro Zogut kishte krijuar pakënaqësi dhe përçarje në politikën e brendshme. Kur në 13 Nëntor 1924, Noli vendosi për mbajtjen e zgjedhjeve situata kishte precipituar, aq shumë sa ai nuk e kishte më atë përkrahje dhe nuk mund të ngjallte entuziazëm në popull për të mbrojtur qeverisjen nga sulmi i jashtëm dhe rikthimi i Ahmet Zogut.

Fan Noli qeverisi vetëm 6 muaj si kryeministër në kushte të vështira brenda vendit dhe nën një pritje që krijoi izolim nga jashtë, ai arriti të konkretizonte shumë pak nga reformat e premtuara, që kërkonin jo vetëm mbështetje financiare, por edhe një vullnet shoqëror për një transformim thelbësor politik dhe social. Deri në fund të vitit 1924 Fan Noli nuk e gjeti dhe nuk arriti të ndërtonte atë klimë politike në Shqipëri dhe në arenën ndërkombëtare që do ti siguronte mbështetje për të konkretizuar programin e tij për zhvillimin e Shqipërisë. Evropa dhe politikat e saj po ndryshonin shpejt gjithashtu. Fan Noli u largua nga Shqipëria për të mos u kthyer më kurrë. 

Në thelb të gjithë veprimtarisë shumëdimensionale të Nolit qëndronte vullneti për ta bërë Shqipërinë me vete dhe për ta çuar atë drejt përparimit, nisur nga motive të larta patriotike.  Ndonëse vizioni, idetë dhe programi qeverisës i Nolit ishin shumë më përpara sesa vetë shoqëria shqiptare e asaj kohe, rëndësi pati prezantimi i tyre përballë modelit qeverisës të vjetër të bejlerëve. Largimin nga Shqipëria, Noli  e konsideronte dëshpërimin e tij më të madh pasi ai nuk arriti të ndërtonte atë Shqipëri që ai kishte ëndërruar pas fitores së pavarësisë. Kontributi i Nolit dhe i vatranëve në Shqipërinë e viteve 20’, edhe pse ata nuk ishin gjithnjë në sinergji me njëri tjetrin, pati rëndësi të madhe në ngritjen e institucioneve shtetërore dhe kulturore sipas modelit amerikan. Secili prej tyre vendosi gurin e vet në themelet e shtetit të ri shqiptar dhe pati rrugëtimin e vet, në disa raste edhe me fund tragjik. 

Fan Noli u kthye në Amerikë, veshi përsëri petkun fetar dhe iu përkushtua krijesës së tij të parë, Kishës (Autoqefale Shqiptare të Amerikës), për të ruajtur dhe gjallëruar gjuhën dhe ndjenjat kombëtare dhe komunitare mes shqiptarëve të Amerikës. Ai e konsideron fenë si subjektin e tij më të preferuar, duke u shprehur se “Feja ka qenë puna e jetës sime”. 

Të dyja krijesat ku Fan Noli derdhi energjinë e tij,  si Vatra edhe Kisha shqiptare vazhojnë edhe sot të luajnë po të njëjtin rol në Amerikë, ku shqiptarët vazhdojnë të vijnë si emigrantë ekonomikë nga ajo Shqipëri që edhe pas një shekulli nuk është bërë ende ai vendi me demokraci perëndimore dhe me prosperitet ekonomik siç e ëndërronte Fan Noli. 

Rafaela Prifti/

The promotion of Shkelzen Gashi’s book Massacres in Kosovo 1998-1999 hosted by the Consulate General of Kosova and St. John’s University in New York, on Thursday, was an homage to the 26th anniversary of Kosova’s Liberation Day that gave pause for thought, more than any ceremonial setting. Concerns regarding the community, Kosova government and the present global situation quickly engaged the audience and the panelists. Ambassador Blerim Reka reminded the audience that “June 12 is a special day for Kosovo. We are forever grateful to the US and the International community for its support. While we hope to join the UN member states, Kosova is a tantalizing success story.” Making a quick remark on the book, Ambassador Reka said that “the events in it belong to a history that is not far removed.”

“This book is a bonafide document that is exceedingly important in terms of reconciliation which moves Kosovo forward towards Europe,” said keynote speaker Christopher Hyland, a respected diplomat and businessman. In his presentation, Hyland, a former member of President Clinton’s cabinet, shared some important moments pertaining to his interactions with Kosova’s late president Ibrahim Rugova. A recipient of Vatra Gold Medal, Hyland singled out Jim Xhema as a leading figure that rallied the Albanian community, and restaurateur Bruno (Selimaj) for his role in the “Albanian Restaurant Revolution.” Highly critical of the Association of Serb Municipalities, Hyland denounced it as a destabilizing move designed to indefinitely impede Kosova’s efforts to join the European Union. “Historically,” he noted, “the policies around religious and ethnic divides, generally put forth by the West, have failed the countries that have implemented them, as is the case of Lebanon 32 years later.”

Giving a very positive review of Gashi’s book, Prof. Dr. Anna Di Lellio, NYU Adjunct Clinical Professor and sociologist, said that “it is right on account of its credible sources,” “it is right to the victims and survivors” and it is “opportune because of its distance in time and also the current situation.” In a quick rebuttal to Hyland’s statement with regard to reconciling through memory, Prof. Di Lellio voiced the position that there is “little connection between remembering and reconciliation” citing the cases of Bosnia and even present day Germany to prove her point.

Dr. Basilio Monteiro, Chair and Associate Professor at St. John’s University guided the discussion in a respectful and engaging manner. Before inviting author Shkelzen Gashi to address the event, Dr. Monteiro noted that “St. John’s University has hosted previous events with Kosovo President and Kosovo Former Ambassador Frymezim Isufaj.”

“Although this book chronicles 83 massacres, it is important to understand that such acts constitute one of the violations under the International Human Rights Law,” said Gashi. He listed one by one the violations: killings and targeted killings, (he cited two examples: Bajram Kelmendi – a Kosova Human Rights Lawyer, Fehmi Agani, a Kosova academic and leading politician of LDK,) disappearances, rapes, tortures, looting, arrests, forced displacements of citizens, burning of property, cultural building and monuments, pets. “This book is about justice for the victims.” Calling attention to school textbooks, Gashi noted that they should be based on the facts, on both sides.” In that context, the book, published by the NGOs Admovere and Integra, contains accounts that are in Albanian, Serbian and English.

Noticing a lack of documentation, Shkelzen Gashi, a human rights activist, set out to research and collect the data on the massacres carried out between February 28, 1998 and July 23, 1999 in one book. He intends to keep researching and publishing such records that he believes are “important for the reconciliation.” The three conditions, as he put it, are: to know the truth, reparations, and institutional reforms. Two examples: Vucic, who is serving as Serbia’s President since 2017, led its Ministry of Information in 1998-1999, and Ivica Dacic, Serbia’s Minister of Foreign Affairs, was the spokesperson for Milosevic, the late nationalist president of Serbia.

The panel of three engaged in a session of questions and answers. The question from the audience What can Kosovo do now? opened the door for a sharp rebuke by Hyland of the Kosova community here and government for refusing to create a Kosova Caucus or a lobbying group in the US Congress, because as he put it, on the Hill “Kosova doesn’t exist.” At the same time, the diplomat urged the audience to support Kurti’s government for “its loyalty to constitutionality”. Not mincing any words, he condemned the approach in the last years by the International Community and Europe’s opposition of Kurti “that is designed to break the back of Kosovo.”

The event concluded with book signing, refreshments and possible future presentations at the venue. On behalf of the hosts, Luca Iandoli, Dean for the Collins College of Professional Studies, and Associate Dean for Global Programs and Research at St. John’s University welcomed and greeted the author, featured speakers, dignitaries and guests. The event was covered by TV 21 Senior Reporter Halil Mulaj, Vehbi Bajrami, activist of the Albanian American community and President of llyria Publishing and Dielli newspaper.