Studim nga Rafael Floqi/

Kryengritja e Malësisë së Madhe ishte një ngjarje e rëndësishme historike që përfshiu një pjesë të madhe të popullsisë shqiptare në periudhën e periudhës së Luftës së Parë Botërore dhe pas saj, dhe ishte e vlerësuar dhe pasqyruar si një ngjarje kryesore edhe në shtypin ndërkombëtar. Gazetat amerikane dhe evropiane, përfshirë ato britanike, shpenzuan shumë hapësirë për të trajtuar dhe komentuar ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë rajon të Ballkanit. Në shtypin amerikan të kohës, kryengritja e Malësisë së Madhe shpesh pasqyrohej si një manifestim i dëshirës për pavarësi dhe liri nga sundimi i Perandorisë Osmane dhe më pas nga ndikimi i pushtetit të Serbisë dhe Malit të Zi. Gazetat kryesore të New York Times dhe Washington Post, që ishin të pranishme në tregun ndërkombëtar, shpesh e trajtonin këtë ngjarje si një shembull të luftës për vetëvendosje dhe lirinë e kombit shqiptar, duke theksuar heroizmin e luftëtarëve malësorë dhe karakterin e tyre të pamposhtur.

Në këto gazeta, shkrimet për kryengritjen shpesh përshkruheshin si një akt i mençur dhe i domosdoshëm për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve dhe si një reagim ndaj agresionit të dyfishtë të ushtrisë serbe dhe malazeze. Nga ana tjetër, shtypi britanik, veçanërisht ai i gazetave si “The Times” dhe “The Guardian”, kishte një qasje më të nuancuar dhe ndonjëherë më kritike. Gazetat britanike shpesh e përshkruanin situatën në Malësinë e Madhe si një pasojë të pasigurisë që kishte përfshirë të gjithë Ballkanin. Megjithatë, ato e theksonin rëndësinë e këtij rajoni në kontekstin e stabilitetit të përgjithshëm të Evropës dhe ndikimin që ngjarjet në Malësi mund të kishin në marrëdhëniet ndërkombëtare, veçanërisht mes fuqive të mëdha, si Austria-Hungaria dhe Rusia. Për shumë analistë të kohës, shtypi britanik e shihte Malësinë e Madhe si një vatër tensioni të mundshëm që mund të shkaktonte probleme në stabilitetin rajonal.

Shtypi evropian, veçanërisht ai që mbështeste pozitat e fuqive perëndimore, shpesh kishte një ton kritik ndaj politikave të shteteve të Ballkanit, përfshirë Malin e Zi dhe Serbinë, të cilat konsideroheshin si faktorë të mundshëm të destabilizimit në rajon. Kjo temë zë vend jo vetëm në gazetat e mëdha, por edhe në ato lokale, madje dhe të komuniteve, siç do t’i shohim më poshtë, që të suprizojnë madje kur tregojnë një tubim të panjohur më parë të ndodhur në Neë York, një bashkim të emigrantëve shqiptarë dhe atyre arbëreshë, për t’ia bërë të qartë publikut amerikan që të ndërgjegjësohej për fatin e shqiptarëve dhe të luftërave të tyre për liri dhe kjo qysh në qershor të vitit 1911, kur kryengritja kishte marrë hov. Le të ndjekim nga Gazeta “The Sun. [N.Y.]), Mars 06, 1911” artikullin e një kolone në artikullin “Shqiptarët luftojnë për liri”.

“Tri gjuhë të ndryshme ishin të nevojshme për të shprehur patriotizmin shqiptar dhe po aq të tjera u përdorën për ta komentuar, diskutuar dhe lavdëruar në një takim të mbajtur mbrëmjen e kaluar në shkollën italiane në rrugën e Worth-it, në New York e cila ishte thirrur nga banorët shqiptarë të Nju Jorkut me qëllimin për të rritur interesin e amerikanëve për luftën e Shqipërisë kundër turqve. “Aty ishte frymëzimi i tyre flamuri i kuq shqiptar me shqiponjën e zezë dykrenare dhe foton e Skënderbeut, heroit kombëtar, dhe në platformë ishin ulur disa të moshuar që kishin njohur vështirësitë e sundimit turk dhe vuajtjet e shqiptarëve. Prof. Giuseppe Cadicamo dhe Orazio Irlanni e thanë këtë në italisht dhe Misto Gorguzi and V. Shkëmbi në shqip, ndërsa Androw S. Slipman deklaroi në anglishte të thjeshtë se pse populli i Shqipërisë kërkontenw një qeveri të tijën dhe lirinë nga dominimi turk. Të gjithë në audiencë njihnin mjaftueshëm një nga këto gjuhë për të folur në kor sa herë që flitej për lirinë shqiptare.

Folësit duke folur për betejat e shqiptarëve për liri u kthyen në kohën kur turqit erdhën si pushtues në Evropë dhe pushtuan brezin e ngushtë të tokës përgjatë bregut të Adriatikut që shtrihej nga Mali i Zi në veri deri në Greqi në jug duk e bërë atë avant postin perëndimor të Perandorisë Osmane. Ata luftojnë për të rifituar lirinë e humbur dhe luftën nuk e kanë braktisur kurrë. Shqiptarët kanë qenë gjithmonë një popull që kish rrëmbyer armët, të gatshëm për të luftuar sa herë që mblidheshin një grusht burrash dhe ata nënshtroheshin si në kryengritjen e fundit kundër turqve, vetëm kur kundër tyre dërgoheshin mijëra trupa shtypëse.

“Njerëzit tanë në këtë vend, – thoshte njëri nga shqiptarët, – nuk janë as të shumtë dhe as të pasur. Ka ndoshta rreth 10 mijë shqiptarë në Nju Jork dhe përreth, por shumica e tyre emigruan fillimisht në Itali dhe më pas në SHBA, por simpatitë e tyre janë para së gjithash për shqiptarët në atdhe, ndërsa lidhjet e tyre italiane u shërbejnë vetëm për të zgjeruar ndikimin e tyre tek amerikanët. “Kjo është një kohë kritike për Shqipërinë dhe ne besojmë se do të jemi në gjendje t’i ndihmojmë njerëzit tanë në atdhe. Ky takim nuk u bë me një qëllim apo organizim tw përcaktuar me ndonjë plan për këtë qëllim, por, thjesht, për të ngjallur interesin, mbi zhvillimet e fundit në Shqipëri dhe për një diskutim jozyrtar të mënyrave dhe të mjeteve për të dhënë ndihmë. Në kushtet e tanishme ne jemi një popull pa asnjë të drejtë dhe as për të përdorur gjuhën tonë, u tha në takim. ”

Ndërsa gazeta e komunitetit italian në SHBA “ La sentinella e West Virginias, më 03 qershor 1911, ku jepet një pasqyrë të ngjarjeve në Malësi përcillte shkrimin “Kryengritje në Shqipëri, rritet mosbesimi ndaj Turqve”, shkruante. “Cetinë, 15 Qershor -Konsulli i Turqisë në Podgoricë kishte postuar shpalljen e Turgut Shefqet Pashës, i cili ftonte malësorët e rebeluar të dorëzonin armët brenda pesë ditëve. Shpallje të shumta iu dorëzuan komandantit të guvernatorit të Podgoricës me lutjen, që t’i çonin në kampin kryengritës dhe ta përdornin ndikimin e tyre për t’i shtyrë rebelët, që të pajtoheshin me urdhrat e Turgut Shefqet Pashës, duke u premtuar atyre, se ushtria perandorake nuk do të tentonte asnjë sulm para skadimit të afatit.

Edhe pse afati ishte i shkurtër, Guvernatori i Podgoricës e pranoi, i menduar, në emër të fqinjësisë të mirë, misionin që i ofroi konsulli dhe dërgoi njoftim nga zyra për të nxitur malësorët rebelë që ta merrnin në konsideratë apelin e Turgut Shefqet Pashës.

Nëse përpjekje të tilla do të kishin sukses pjesërisht ai besonte se sot se një pjesë e madhe e kryengritësve do të kishin dorëzuar armët në Tuz; por për habinë e madhe të qeverisë e të së gjithëve, dje të dielën, mes orës 4 dhe 5 të mëngjesit, një pjesë e ushtrisë turke sulmoi gjatë të gjithë kufirit, pavarësisht, premtimeve që përmbante dhe u siguronte atyre deklaratat e konsullit turk.

Lufta, ishte e ashpër, dhe zgjati gjatë gjithë ditës. Emrat e të vrarëve dhe rezultati nuk dihen ende. Por, por mungesa e mirëbesimit ndaj konsullit të Turqisë dhe Turgut Shefqet Pashës, i ka dëmtuar shumë projektet e paqësimit dhe tashmë ka shkatërruar plotësisht efektin e shpalljes. Për më tepër, tani sulmi i lidh duart gjeneralit Vukotiq, i cili komandon garnizonin e Podgoricës. Ky precedent ka shkaktuar një indinjatë të thellë në të gjithë vendin.”

Ndërsa “The Bridgeport evening farmer”, e 12 Majit, 1911” në artikullin Apel Austrisë për Katolikët Shqiptarë, paraqet implikimin e gjeopolitikës të fuqive evropiane dhe të frikës të një lufte botërore që po përgatitej. “Kërkesat për një ndërhyrje austriake në emër të Malësorëve në Shqipëri vazhdojnë të dëgjohen në disa nga gazetat vjeneze. Një shqiptar katolik anonim botoi një “Apel për Fuqitë e Mëdha, për të mos lejuar që një “grusht e heronjsh” shqiptarët, të vdesin nën dhunën e mizoritë dërrmuese të turqve. Qeveria turke ka ndërmend t’i asgjësojë njëherë e përgjithmonë malësorët,. “Evropianë. Pushteti osman po kryen një akt të tillë mizor! A do të lejojë qeveria austriake, ndaj së cilës këta njerëz kanë treguar lidhjen më të madhe “sepse ajo është mbrojtësja e fesë së tyre, që gjaku i Malësorit të derdhet ashtu, siç t’u pëlqejë turqve?”

Doktrina e mosndërhyrjes mund të përkrahet gjithmonë në mjediset zyrtare si edhe e drejta e shenjtë e çdo shteti për të shtypur trazirat”, siç të dëshirojë, brenda kufijve të tij, mund të shpallet sipas diplomacisë ndërkombëtare, por është e kotë që Fuqitë e Mëdha të mbyllin sytë para faktit dhe metodave të përdorura kundër shqiptarëve, tw tilla si ato të përdorur si në rastin e fundit ndaj një populli të Evropës lindore. Por shtypja e Malësorëve sot por edhe e Maqedonisë nesër, do të jetë me pasoja që do ta detyronin Evropën të mbajë qëndrim”.

Artikujt të shumtë paraqesin dhunën e “Mizoritë e turqve. Vuajtjet e shqiptarëve të pabesueshme” Gjenerali Turk Turgut Shefqet Pasha është përgjegjësi për grabitje, vrasje dhe plaçkitje. Një korrespondencë me një kabllogram special për gazetën Evening star. Washington, D.C. e 06 gushtit,1911, e cila shkruante:

“LONDËR, 5 gusht 1911. Hetues specialë u dërguan në rajonin e turbullt të Shqipërisë për të raportuar për një situatë të rëndë përtej të besueshmes. Ata deklarojnë se nëse nuk merren masa nga ndonjë komb i fuqishëm i krishterë, fise të tëra shqiptarësh inteligjentë, paqësorë, e punëtorë do të shfarosen së shpejti.

Ata pohojnë se gratë dhe fëmijët po përballojnë barrën e mizorisë turke dhe tani ata ndodhen në një vend të infektuar me ethe, të mbushur me ushtarë turq, prirja e të cilëve për grabitje, vrasje dhe përdhunime, krahasohet me tregimet biblike që janë transmetuar që nga luftërat e Tokës së Shenjtë.

Në veçanti, ata akuzojnë Turgut Shefqet Pashën, gjeneralin komandues të trupave turke për to. Raportet e tyre thonë se “megjithëse Turqia ka nxjerrë disa gjeneralë të paskrupullt dhe gjakatarë, ajo kurrë nuk kishte prodhuar një njeri kaq djallëzor në aplikimin e metodave mizore shekullore turke të luftës, sesa Turgut Shefqet Pasha.” Ai, pretendojnë ata, mbështetet nga qeveria turke, dhe qëndron pas mizorisë hakmarrëse të treguar nga turqit ndaj kundërshtarëve të tyre.

Një racë Inteligjente

Për të vlerësuar domethënien e plotë të kësaj tragjedie historike që po ndodh në cepin juglindor të Evropës, është e nevojshme të kuptohet se njerëzit të cilët Turgut Shefqet Pasha po i shkatërron pamëshirshëm, nuk kanë asnjë nga atributet e turqve dhe as ngjasim me ta. Ata janë një racë e bukur, inteligjente, katolikë në fe, dhe në thelb popull evropian me prejardhje. Edhe pse për shekuj me radhë ata kanë qenë subjekt i dominimit brutal të turqve, ata kurrë nuk e kanë adoptuar gjuhën, fenë apo mënyrën e jetesës turke.

Lufta që po zhvillon tani Turgut Shefqet Pasha është një luftë e përqendruar tek vuajtja nga uria, taksat, plaçkitjet, shkatërrimet nga zjarri dhe masakrat e thjeshta brutale. Malësorët pasi kërkuan që ‘premtimet turke të bëra kur xhonturqit morën pushtetin në Stamboll, të përmbusheshin, Turgut Shefqet Pasha iu përgjigj duke djegur fshatrat e tyre. duke i dëbuar nga malet, duke marrë në zotërim qafat malore, duke i detyruar ata të qëndrojnë gjatë verës së nxehtë dhe të pashëndetshme në ultësira, ku bagëtia e tyre do të vdesin nga uria; duke iu mbyllur kështu të gjitha burimet e furnizimit me ushqime dhe duke shpallur rebelë të gjithë ata që u japin atyre ndihmë.

Të vrarë në Malësi

Gati gjysma e fiseve malësore janë mësuar që nga kohëra të lashta të zbresin çdo vjeshtë me kopetë dhe familjet e tyre në Bregu e Matit dhe të dimërojnë atje. Por në qershor tufa të mëdha mushkonjash e bëjnë këtë vend fushor të pabanueshëm dhe për këtë arsye në fillim të verës malësorët kthehen në malet e tyre. Turgut Shefqet Pasha, duke përfituar nga kjo shpërngulje vjetore, vendosi t’i shfaroste ata malësorë që mbetën në male në dimër. Pasi nuk e kapi dot ata përtej kufirit në Mal të Zi, në fillim të pranverës, ai mori në zotërim kalimet malore, nëpër të cilat pritej që emigrantët të ktheheshin në shtëpitë e tyre, por ai refuzoi t’i linte ata që të ktheheshin. Fiset malësore tani janë të përqendruara në vende të ulëta malarike, ku po therin kopetë e tyre, nga të cilat varen ekzistenca, por nuk furnizohen mjaftueshëm me ushqim në vendet moçalore, ku si njerëzit ashtu edhe kafshët, po vdesin nga ethet e shkaktuara, nga pirja e ujit të ndotur të kënetave të ndenjura.

Ibrahim Efendi Qori, një oficer epror turk në Shkodër, ka deklaruar publikisht se qeveria osmane synon ta shpopullojë Malësinë për të sjellë aty më shumë kolonë të rinj myslimanë që simpatizojnë qeverinë dhe fenë turke. I njëjti zyrtar turk shton me qetësi se qeveria synon t’i lërë malësorët “të vdesin në Bregun e Matit si derrat në moçal”. Duket se Turgut Shefqet Pasha është afër arritjes së këtij qëllimi. Dhe vetëm një veprimi i bashkuar i popujve të krishterë të Evropës dhe Shteteve të Bashkuara mund ta pengojë atë që të shfarosë mijëra të krishterë të Shqipërisë së Veriut”.

Si përfundim, kryengritja e Malësisë së Madhe nuk ishte thjesht një ngjarje lokale, por një shprehje e një lufte më të madhe për të drejtat kombëtare dhe vetëvendosje të popujve të Ballkanit. Në shtypin amerikan, kjo ngjarje pasqyrohej si një simbol i luftës për liri, por gjithashtu, si një reflektim i pasigurisë dhe tensioneve që përfshinin rajonin, duke krijuar kështu një imazh të ndërlikuar dhe të shumanshëm për publikun ndërkombëtar. Por ajo ç’ ka është e rëndësishme sipas konkluzionit të hulumtimeve tona, që publiku amerikan, e njihte dhe e mbështeste Kryengritjen e Malësisë së Madhe si një luftë e një populli të vogël, por trim për liri dhe pavarësi, qysh në vitin 1911 dhe e simpatizonte atë.

Si shqiptarët, ashtu edhe amerikanët, kanë luftuar për lirinë dhe dinjitetin e individëve, duke ndarë vlera të përbashkëta që kërkojnë drejtësi, mundësi të barabarta dhe respekt për të drejtat e njeriut. Në çdo periudhë të historisë, liria ka qenë fryma që i ka udhëhequr këto popuj drejt një të ardhmeje më të ndritshme. Jo më kot poeti ynë i rilindjes kombëtare Ndre Mjeda tek poezia Liria këndonte, mbi temën e lirisë dhe me lidhjen mes shqiptarëve dhe amerikanëve:

“Liria është jeta, është ndjenja, është drita,

Ajo është frymë që fryn në shpirtin e popujve,

Liria është luftë, është gjaku i derdhur,

Është shpresa që ringjallet, çdo ditë, çdo orë.”

Sokol Paja/

New York, 5 prill 2025 – Shoqata Malësia e Madhe – New York bashkoi shqiptarë nga e gjithë Amerika për të nderuar 114 vjetorin e kryengritjes së Malësisë dhe 30 vjetorin e themelimit të shoqatës Malësia e Madhe – New York. Një mbrëmje festive dhe nderimi për historinë kombëtare dhe kontributorët që ruajnë e trashëgojnë vlerat kombëtare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Shoqata Malësia e Madhe në New York është një ndër organizatat patriotike më serioze dhe dinjitoze në diasporën shqiptare të Amerikës, model atdhedashurie e shqiptarie për tri dekada me radhë.

Me prezantimin e shkëlqyer të Veronika Junçaj e Sakib Beqaj, mbrëmja festive filloi me himnet kombëtare të Republikës së Shqipërisë kënduar nga Gjystina Bojaj dhe himni i Shteteve të Bashkuara të Amerikës kënduar nga Jozef Junçaj e një valle kombëtare nga grupi artistik “Barbana”.

Historiani Dr.Paulin Marku në fjalën e tij theksoi se kryengritja e Malësisë së Madhe është një ngjarje e rëndësishme historike me ndjenja të thella atdhetarie. Viti 1911 shënon arritje për malësorët dhe për drejtuesit politik dhe krerët e Malësisë. Ngritja e flamurit shqiptar më 6 prill 1911 në Deçiq ishte një ngjarje që frymëzonte shqiptarët dhe rriste ndjenjat e atdhetarisë. Lufta e malësorëve për disa muaj, mbështetur edhe nga shqiptarët brenda dhe jashtë trojeve shqiptare, ishte një përpjekje për të fituar të drejtat e popullit shqiptar. Betejat e përgjakshme, kryesuar nga Ded Gjo Luli dhe krerët e zonave të ndryshme, bashkuan shqiptarët dhe ftuan intelektualët e kohës, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Nikoll Ivanaj e intelektualë të tjerë shqiptarë. Suksesi i patriotëve shqiptarë në bashkëpunim me krerët organizativë përgatiten Memorandumin e Greçës më 23 qershor 1911, i përbërë prej 12 pikash dhe e shpërndanë nëpër Kancelaritë Diplomatike dhe një kopje iu dërgua autoriteteve në Stamboll. Pasi Porta e Lartë u njoh me kërkesat e shqiptarëve, pranonte pjesërisht dhe premtonte zbatimin e tyre. Me ndërmjetësimin edhe të Malit të Zi, u arrit marrëveshja e gushtit 1911. Kryengritja e 1911 ishte ngjarje e rëndësishme historike dhe me karakter gjithëpërfshirës për interesa të shqiptarëve, tha ndër të tjera studiuesi Dr. Paulin Marku.

Kryetari i shoqatës “Malësia e Madhe” z.Senad Lulanaj në fjalën e tij theksoi se kryengritja e Malësisë së Madhe ishte historike, kombëtare e patriotike dhe jo ngjarje krahinore. Ajo i dha Malësisë e Shqipërisë histori të veçantë që kulmoi me pavarësinë e Shqipërisë. Festa e 30 vjetorit të shoqatës Malësia e Madhe është festë për dashurinë dhe përkushtimin patriotëve malësorë ndaj vendlindjes dhe komunitetit shqiptar në Amerikë. “Për 30 vite, shoqata Malësia e Madhe ka dhënë për studentët malësorë mbi 1 mijë bursa, afro 2 milion dollarë falë bujarisë e fisnikërisë së malësorëve në Amerikë” tha z.Lulanaj.

Me motivacion: “Për përkushtim në shërbim të Zotit dhe popullit shqiptar, për forcimin e lidhjeve tona me besimin dhe ruajtjen e vlerave tona kombëtare” u nderuan me “Mirënjohje” Dom Pjeter Popaj dhe

Imam Edin Gjoni. Në fjalën e tij Dom Pjetër Popaj u shpreh se kjo festë është nderim për historinë kombëtare dhe popullin tonë të vuajtur. Imam Edin Gjoni bekoi mbrëmjen festive dhe theksoi se sonte nderojmë një histori të lavdishme dhe një frymë brenda nesh, një akt patriotik i historik nga shqiptarët për shqiptarët. Gjaku i derdhur në Deçiq ushqen rrënjët e ndërgjegjes sonë kombëtare, tha ndër të tjera Imam Gjoni.

Me rastin e 114 vjetorit të Kryengritjes së Malësisë dhe 30 vjetorit të shoqatës Malësia e Madhe – New York u nderuan me “Mirënjohje” z.Gjek Gjonlekaj, z.Lek Gjolaj, z. Gjon Dedvukaj dhe Anton Dedvukaj me motivacion: “Për kontributin dhe përkushtimin e tyre të çmuar në shërbim të vendlindjes dhe Shoqatës Malësia e Madhe”. Me motivacion: “Për kontributin e çmuar në shërbim të vendlindjes dhe forcimit të lidhjeve me diasporën Malësore dhe Shoqatës Malësia e Madhe” u nderua me “Mirënjohje” kryetari i komunës së Tuzit z. Lindon Gjelaj i cili në fjalën e tij vlerësoi dhe falenderoi patriotët e Malësisë në Amerikë për sakrificat e punën e shkëlqyer në dobi të malësorëve e Malësisë.

Me motivacion: “Për bashkëpunim në realizimin e veprës historike të vendosjes së përmendores së Gjergj Kastriotit Skenderbeut në Tuz” u nderuan me “Mirënjohje” kryetari i shoqatës Malësia e Madhe Michigan z. Nrek Gjolaj, kryetari i shoqatës Malësia e Madhe në Kaliforni z. Sherif Krniq dhe kryetari i shoqatës Jehona e Malësisë z. Agron Dedivanaj.

Shoqata Malësia e Madhe – New York dha një leksion të pastër atdhetarie e patriotizmi duke dëshmuar përkushtimin e dashurinë për vendlindjen e komunitetin shqiptar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Festa vazhdoi deri në orët e vona nën argëtimin brilant të Lek Dedvukaj dhe Gjystina Bojaj.

Mbrëmja festive u asistua mediatikisht nga producenti televiziv Nazim Salihu “Noli Tv” dhe fotografi Nik Morina.

Myrvete & Begzad Baliu/

Në fund të Javës së kulturës arvanite, pamë edhe një film dokumentar për njërin prej figurave emblematike të rilindjes shpirtërore arvanitase të kohës sonë. Ishte fjala për avokatin dhe dijetarin e përma¬save kulturore europiane Aristidh Kolën, jo pse kishte studiuar në Francë, por pse në Greqi, mes arvanitasve kishte sjellë frymën europiane të lirisë së fjalës dhe të mendimit, kishte sjellë frymën e njohjes së vlerave etnokulturore të grupeve etnike. Thonë se në Ballkan nuk ka legjendë ku nuk gjendet së paku një hero. Në të vërtetë në Ballkan zor të merret një iniciativë sado e vogël pa kultin e heroit, kryesisht viktimë. Këtë fat, në kohën e re, e patën edhe arvanitasit. Avokati Aristidh Kola, që la profesionin e tij për t’iu përkushtuar zgjimit kombëtar, për të dhënë kontributin e tij për çështjen e Kosovës dhe më në fund për të kundërshtuar konceptet nacional-shovini¬ste të politikës së Beogradit, që gjithnjë e më shumë po bëheshin edhe koncepte të qarqeve të caktuara greke, papritmas vdiq ‘nga një sëmundje e pashërueshme’(!). Ndonëse nuk thuhej në film, lajmi për helmimin e tij nga qarqet zyrtare greke, pikërisht ashtu sikur u helmua Papa Kristo Negovani në fillim të shekullit XX, tashmë është dhënë disa herë. Për arvanitët Nëna Terezë dhe Aristidh Kola janë dy heronj të përjetshëm – pëshpëritnin të pranishmit me lot në sy! ‘Ne e dimë se edhe ju keni shumë respekt për Nënën Tereze, por mund të themi se ai që është Adem Jashari për Ju në Kosovë, për Ne në Greqi është Aristidh Kola.’

Sigurisht kjo ishte arsyeja pse Aristidh Kola të nesërmen u shpall qytetar nderi i komunës së Skënderajt, asaj komune ku lindi dhe u bë vetë historia, heroi legjendar Adem Jashari.

Kosova: miti i Besës së Re

Kosova edhe njëherë u bë vendi i një marrëveshjeje historike. Në njërën prej tryezave shkencore, dy pjesët e ndara (arvanitët e Greqisë dhe arbëreshët e Italisë) u morën vesh që tash e tutje do të kenë një emër (etnonim) të përbashkët: Arbëror! Emër, me të cilin ata do të identifikojnë gjakun dhe gjuhën e pashuar të shpirtit të arbrit dhe lidhjen e tyre të përhershme me trungun amë.

Mirëpo, krahas identifikimit të tyre me atë që janë: relikt etnik i popullit shqiptar, ata ngritën edhe mitin e ri. Pasi deklaruan se Shqipëria për më së njëqind vjet nuk arriti të bëhet shenjë mbrojtëse e gjakut të saj të shprishur në Greqi dhe Itali, këtë mision tash e tutje do ta ketë Kosova. Besimi i tyre për Kosovën, si referencë e unitet kombëtar, tashmë konsiderohej i kryer me aktin e parë të këtij organizimi. Tash e tutje, Kosova nuk do të jetë vetëm toka e dhimbjes kombëtare, por edhe e krenarisë dhe unitetit kombëtar, nënku¬pto¬hej nga diskutuesit.

Kosova, një vend kryqëzimi i miteve ballkanike, kësaj here fitoi edhe një dimension të ri historik.

A do të bëhet tash e tutje Kosova miti i Besës së Re!

Epilog

“- Por kjo nuk është shqiptare, kjo është greke, – thashë unë. Tash më kujtohet se e kam lexuar para shumë vjetësh.

– Po, – tha plaku me ironi, – është këngë greke, aq sa është grek edhe Leka i Madh.

(…)

– Gjërat që ju tregova i kanë ndodhur një shqiptari të bajrakut të Malit të Sharrit, – tha plaku. – Këtë këngë e kanë kënduar malësorët që nga ditët kur ka ndodhur e deri në ditët e babait tim. Grekët kanë qenë njerëz të vegjël, kureshtarë, që loznin me letër dhe me shkrola, që kur ia behën në brigjet tona me barka, shumë moti, qindra e qindra vjet para se të vinin romakët. Ne u dhamë strehë, i lamë të vinin në brigjet tona dhe ata janë mysafirë që vjedhin mikpritësin. Ata kanë vrarë popullin tonë; ata kanë marrë Janinën. Le të na i lënë këngët dhe mbretërit tanë të qetë. Grek!, – tha ai duke mërmëritur. Së shpejti do të na e kërkojnë edhe Malin e Shoshit!” (Rose Wilder Lane, Majat e Shalës, 1923, f.138-139)

Nga: Rafaela Prifti

Foto: Sokol Paja/

“E kuqja Shqiptare” – ekspozitë e artistëve shqiptarë u hap në mjediset e Konsullatës së Përgjithshme të Republikës së Kosovës në Manhattan me bashkëorganizim të Lidhjes Shqiptare Evropiane dhe Odës Ekonomike Shqiptare. Ekspozita është pjesë e ciklit kulturor në të cilin paraqiten punime të artisteve të vendeve ku hapet ekspozita artistike. Ambasadori i Kosovës Blerim Reka përshëndeti të pranishmit, organizatorët dhe artistët si përcjellës jo vetem të vlerave artistike por edhe atyre kombëtare. Ambasadorja e Shqipërisë në OKB Suela Janina e quajti të rëndësishëm faktin që ekspozita hapej në Konsullatën e Kosovës “që është arritje për kombin” por edhe faktin që mbahet në Nju Jork, si vend mikpritës dhe dashamirës. Për artistët kuratore: Melita Cekani dhe pjesëmarrësit Fabio Thaçi, Fadil Berisha, Ilir Berisha, Klodian Marku, Zini Veshi dhe Mariana Eksi, kryediplomatët thanë se janë përfaqësuesit më të mirë të kulturës dhe kombit tonë.

Një mbrëmje kulturore dhe atdhetare që bashkoi artistë e veprimtarë shqiptarë dhe promovoi vlerat tona kombëtare dhe trashëgiminë e shkëlqyer artistike shqiptare në New York.

Arben Iliazi/

Tefë Topalli, Mësues i merituar, ka kryer shkollën e mesme pedagogjike “Shejnaze Juka”, në Shkodër dhe studimet e larta në Universitetin e Tiranës, dega Gjuhë shqipe-Letërsi. Ka punuar pak vite në Kukës, Dukagjin dhe Zadrimë dhe që na vitit 1993, është pedagog i brendshëm në Katedrën e Gjuhës shqipe të Universitetit “L.Guakuqi”, Shkodër. Ka qenë ngarkuar në fillim si lektor i Metodikës së mësimdhënies dhe Praktikës pedagogjike me studentë, njëherësh me disiplinën Histori e gjuhës së shkruar, për të cilën, së bashku me Artan Haxhin, kanë përgatitur tekstin e teorisë dhe librin e ushtrimeve të kësaj lënde. Nga kurs leksionesh me zgjedhje, kjo lëndë u përfshi në planet mësimore të katedrës dhe zu vend të merituar, sidomos me seminaret që zhvilloheshin në Bibliotekën e pasur të Universitetit, ku kishte punuar dhe vijonte drejtimin si specialist, historiani Willy Kamsi. Qysh në këto vite, arkivi dhe dokumentet e Albanologjisë, ishin shumë të pasura jo vetëm me libra të autorëve të vjetër të Veriut, por edhe me shtypin periodik që dilte në qytetin e Shkodrës, që nga gazeta “Lajmëtari i Zemers së Krishtit “, “Posta e Shqypniës”, revistat “Hylli i Dritës, “LEKA”, “Zani i Naltë” etj. 

Pas një viti pune, T.Topalli u caktua si lektor i Sintaksës së shqipes në Fakultetin e Edukimit, që ndiqej nga një numër i madh studentësh, në planet e Ministrisë së Arsimit për përgatitjen e mësuesve të Ciklit Fillor dhe Edukatore, ku ai solli përvojën e tij si ish-nxënës i shkollës profesionale “Sh.Juka” dhe viteve që kishte kaluar në arsimin parauniversitar, gjatë cilëve u njoh si didakt dhe aplikues i metodave të reja që ishin ndërmarrë nga kabinetet Pedagogjike të rretheve dhe Ministria e Arsimit, ku ai është aktivizuar disa herë në grupe pune e ekipe kontrolli e ndihme në shkolla të ndryshme të vendit. Me lëndën e tij në Ciklin e Ulët të Fakultetit të Edukimit u punua në vitet e para të hapjes së degës, për unifikimin e programve mësimore dhe vijimësinë e njohujrive që merreshin në arsmin e mesëm, kur gjuha shqipe jepej në shkolla, më pak orë, ose e shkrirë me letërsinë ! Prej vitesh në këtë fakultet drejtonte Dekanatin prof.Vehbi Hoti, një nga pedagogët më aktivë për krijimin e degës së Ciklit të Ulët. Ka qenë ai, që për zgjerimin e planeve mësimore me degë të reja, nxiti T.Topallin, që të kërkonte literaturë dhe mundësi njohjeje për disiplinën e “Psikologjisë së lexim-shkrimit”, një lëndë e re, detyruar, për mësues të fillores dhe degën e edukatoreve, e porsahapur në Shkodër. Brenda vitit, me vizitat në universitetine Barit, i gjet literatura e duhur dhe u hartuan leksionet e reja, të cilat u aprovuan në Këshillin e profesorëve; një lëndë që u prit mirë dhe u ndoq me efektivitet nga studentët. Prej vitesh, ajo zhvillohet me sukses prej pedagoges së re R.Raçini.  

Në kohën kur Universiteti i Shkodrës ishte kthyer tashmë me plane e programe të 4-vjeçarit, sikurse Universiteti i Tiranës, u shtrua detyra e pasurimit të kurrikulave disiplinore nëpër të gjitha katedrat, në mënyrë të veçantë për njëfarë unifikimi me universitetet e huaja, prandaj dhe pedagogët e gjuhës shqipe, u ngarkuan të gjenin mundësi kualifikimi e njohjeje me tituj të tjerë lëndësh, që nuk zhvilloheshin tek ne. Për këtë katedra e Gjuhës shqipe, ngarkoi Tefë Topallin që të punonte për hartimin e programit për Gjuhësinë e tekstit, detyrë që ai e mori përsipër ta përballonte, duke nisur me prurjet që kishte arritur linguistika e vendeve të tjera, si: gjuhësia gjermanike, italiane dhe franceze. Në ato vende, lënda zhvillohej prej dekadash dhe njiheshin autorë që kishin hartuar libra, si: Robert-Alain de Beaugrande – Wolfgang Ulrich Dressler, Mikhail Bakhtine, Roland Bart, Holliday, Luca Serianni, Egon Werlich, Jean Michel Adam, etj. Ai ka doktoruar në këtë lëmë të gjhësisë, që u prit me dashuri e respekt prej masës së studentëve, pasi u kuptua që dijet e marra e sidomos praktika e punës që fitohej prej Gjuhësisë së tekstit, mund të aplikoheshin në mjaft profesione të shoqërisë së sotme. Kjo i dha mundësi të mira autorit edhe për punë studimore për autorë e tekste nga letërsia artistike, vepra shkencore dhe thellim të mëtejshëm në stilin e gjuhën e shkrimtarëve. Në një kohë të përshtatshme pjekurie të lektorimit të kësaj disipline, autori hartoi dhe botoi edhe doktoraturën, që vijon të përdoret edhe në ditët tona, si tekst mësimor për degën e Gjuhës shqipe e të Letësisë. 

Botimet e para të dr. Tefë Topallit, publikuar në dy vëllime me titullin “Kërkime gjuhësore-1,2,  lidhen me hulumtime për autorë dhe libra të traditës, për ngjarje me rëndësi të jetësisë së gjuhës amtare, si: Komisia letrare e Shkodrës, Kongresi i Manastirit, me figura të shquara të kulturës kombëtare: nga  Xanoni, Mjeda, M.Camaj, J. Rrota, etj. Një punë të madhe ka bërë ai në botimin e veprës së plotë të veprave të plota të Gj.Fishtës, në mënyrë të veçantë me leksikun e Epikës dhe Satirës së poetit të madh (Veprat 4, 7, 8) ; më vonë për ribotimin e veprës poetike të Nd. Mjedës, të trashëgimisë letrare dhe përkthimet e dom  Jak Zekës dhe të dom Nikollë Mazrrekut, për të cilin ka botuar një monografi dhe përgatitur për botim dy poemat “Dukla” dhe “Sapjana”. Krah përgatitjes shkencore pedagogjike në Katedrën e gjuhës shqipe, ai ka punuar në realizimin e treguesive që duhen për titujt “Prof. i Asocuar dhe Profesor”, të cilat i ka arritur para shumë viteve, me publikimet shkencore e pedagogjike, si autor. 

Kur prof.dr. Tefë Topalli, në vitin 2000 u ngarkua për leksionet e lëndës Sintaksë e shqipes në Degën e GJ-L, ai punoi me këmbëngulje të hartonte tekstin “Sintaksa e fjalisë”, një sprovë monografike me 750 faqe dhe një tekst mësimor të kësaj disipline për studentë, shoqëruar me librin përkatës të ushtrimeve, në të cilin teoria mishërohej nëpërmjet tekstit letrar, prandaj dhe bart titullin “Gramatika nëpërmjet tekstit”. Prof.Tefë Topalli ka fituar një eksperinecë të mirë pune edhe duke u aktivizuar si pedagog i jashtëm në Universitetin e Podgoricës (Mali i Zi) në Fakuletin e Edukimit për 11 vjet me radhë, në Universitetin e Beogradit (një semestër), ka qenë i ftuar për 3 vjet në Universitetin “Fan Noli” të Korçës, si dhe për 22 vjet me radhë në Universitetin e Tiranës, si lektor i Sintaksës, në vazhdim pedagog i lëndës “Sintaksë teorike”, me studentë të Masterit shkencor, ku ka ligjëruar e drejtuar kursin semestral “Sintaksa e vargjeve”, deri në vitin akademik 2022. Ai ka drejtuar mbi 50 mikroteza të studemtëve nga fusha e terminologjisë, sintaksës dhe gjuhësisë tekstuale, si dhe ka udhëhequr 12 doktorata në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës. Ai është anëtar komisioni në mbrojtje tezash të doktoratës, në gjuhësi, si dhe hartues programesh të Shkollës Doktorale në Shkodër.

Pasqyra e botimeve të tij, tregon se ai bën një jetë aktive, kërkimore e shkencore, siç dëshmojnë edhe librat e mëposhtëm për gjuhë autorësh, apo për Krestomacinë e Albanologjisë-1, si përmbledhje e kontributit që kanë sjellë në gjuhësinë shqiptare 126 gjuhëtarë të hapësirës shqipfolëse: nga Çamëria, Arbëreshët e Italisë, Kosova, RMV si dhe Shqipëria.  Prof. Tefë Topallit i është dhënë titulli “Profesor Emeritus” nga Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, ku ka punuar 25 vjet me radhë. 

                                                       Këndi i botimeve: