Rafael Floqi/
The Adriatic Review ishte një periodik mujor në gjuhën angleze, botuar nga Federata Pan-Shqiptare e Amerikës “Vatra” nga shtatori 1918 deri në tetor 1919. Themelues i revistës ishte Fan S. Noli, një nga figurat më të shquara të diasporës shqiptare në SHBA, me qëllim për të përhapur të vërtetën rreth çështjes shqiptare dhe për të ndikuar opinionin publik dhe diplomatik amerikan në favor të Shqipërisë, veçanërisht në periudhën pas Luftës së Parë Botërore, kur fati i territoreve shqiptare ishte në rrezik.
Revista u shkrua në gjuhën angleze, pikërisht për të pasur ndikim tek qarqet vendimmarrëse amerikane dhe evropiane. Ajo trajtonte tema të rëndësishme si: historia e Shqipërisë, kultura dhe trashëgimia shqiptare, zhvillimet politike në Ballkan, si dhe kërkesat legjitime të shqiptarëve për pavarësi dhe integritet territorial. Përmes artikujve analitikë dhe studimeve historike, ajo synonte të përgënjeshtronte propagandën anti-shqiptare që qarkullonte në atë kohë në qarqet ndërkombëtare. Pas shpalljes së pavarësisë në nëntor të vitit 1912, Shqipëria përjetoi një periudhë të vështirë për shkak të pushtimeve nga ushtri të ndryshme gjatë Luftës së Parë Botërore. Në fund të luftës, në vitin 1918, vendi ndodhej në një gjendje kaosi dhe ekzistenca e tij si shtet vihej në pikëpyetje. Në këtë apel, fillimisht botuar në anglisht, diplomati dhe politikani Mehmet bej Konica (1881–1948) jep një pasqyrë të qartë të historisë shqiptare dhe bën thirrje për një zgjidhje të drejtë të çështjes shqiptare.
Mehmet beu, vëllai i Faik bej Konitzës, lindi në Konicë (sot pjesë e Greqisë veriore). Studioi në shkollën franceze Galata në Kostandinopojë dhe u emërua konsull turk në Korfuz. Pas shpalljes së pavarësisë, ai shërbeu si përfaqësues i Ismail Qemalit në Londër (1912–1913) dhe më 22 qershor 1914 u emërua për një kohë të shkurtër ministër i Jashtëm i Shqipërisë.
Në janar 1918, drejtoi Kongresin e Durrësit dhe sërish shërbeu si ministër i Jashtëm në qeverinë e përkohshme të Turhan Pashë Përmetit. Pas Kongresit të Lushnjës në vitin 1920, u emërua përsëri ministër i Jashtëm dhe bashkoi Fan Nolin në udhëtimin drejt Lidhjes së Kombeve..
Edhe pse jetoi vetëm për një vit, ndikimi revistës The Adriatic Review ishte domethënës dhe përfaqëson një etapë të rëndësishme në historinë e shtypit shqiptar në emigracion. Në numrin hapës Shtator, 1918. Vëll. I. shkruhet :
”Objekti i këtij vëllimi është njohja e publikut amerikan dhe atij aleat me pretendimet e Shqipërisë, historinë e popullit të saj dhe luftërat e saj të gjata për pavarësinë kombëtare. Këto janë aq pak të njohura, saqë vështirë se mund të kërkojmë falje për lançimin e kësaj bote periodike në vorbullën tashmë të tejmbushur të letërsisë së luftës. Ekziston një arsye më e mirë dhe shumë më e rëndësishme:
Zgjidhja e drejtë e çështjes/shqiptare është një domosdoshmëri, një kusht sine qua non, për paqen e përhershme në Evropën Juglindore dhe ky fakt duket se nuk është kuptuar nga publiku i gjerë. Të pa iniciuarit mund të tundohen të buzëqeshin me pohimin e fundit. Sipas tyre, një vend i vogël si Shqipëria, me një popullsi që është pakësuar në 2.500.000 banorë dhe është përgjakur nga betejat heroike shekullore kundër turkut të papërshkrueshëm dhe nga pushtimet dhe kundër invazionet e pashembullta gjatë kësaj lufte të tmerrshme, nuk mund të kishte një rëndësi të tillë sa të shqetësohej ose të shqetësohej në mënyrë të papërshtatshme në atë cep të botës. Një vështrim i thjeshtë në hartë do t’i bëjë këta zotërinj të ndryshojnë qëndrimin e tyre dhe madje t’i kthejnë në këndvështrimin tonë…
Sekretari anglez i Shtetit për Punët e Jashtme, Right Hon. J. A. Balfour, duke folur në emër të Qeverisë Britanike para Dhomës së Komunave më 10 dhjetor 1917, deklaroi se
“Qeveria e Madhërisë së Tij ka simpatinë më të ngrohtë me popullin shqiptar dhe do të mirëpriste çdo zgjidhje që, e shoqëruar me sigurinë e duhur kundër grindjeve të ardhshme, ishte e një natyre për të mbrojtur ushtrimin e plotë të të drejtave të tyre kombëtare”. E fundit, por jo më pak e rëndësishme, Presidenti Wilson në fjalimin e tij të famshëm mbi kushtet e paqes deklaroi se pavarësia e të gjitha kombeve ballkanike duhet të rivendoset në vija racore dhe historike dhe të garantohet nga marrëveshjet ndërkombëtare. Ne refuzojmë të mendojmë për një moment se të gjitha këto deklarata solemne janë kaq shumë “copa letrash”. Ne besojmë tek Presidentin Wilson dhe jemi plotësisht të bindur se Amerika dhe aleatët e saj do të bëjnë drejtësi për të gjitha kombësitë e vogla që luftojnë për lirinë kombëtare dhe kështu do të vendosin paqen mbi një bazë të shëndoshë., shkruhej në numrin e parë për misionin e revistës nga e cila po sjellim në shqip nga numri THE ADRIATIC REVIEW 7 Shtator, 1918.
Një thirrje për miqtë amerikanë
[Apeli i mëposhtëm iu drejtua miqve të ndryshëm amerikanë të Shqipërisë nga Shkëlqesia e Tij Mehmet Bej Konica, delegat londinez i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA.-
“Të nderuar Zotërinj, unë e di për interesin dashamirës që keni për nderin e Shqipërisë për zhvillimin që keni shfaqur gjithmonë përpara jush. Çështjet: Nën kujdesin e Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra (Vatra), në Evropë është formuar një komitet i përbërë nga katër anëtarë, dr. Mihal Turtulli, ministëri i ndjerë i Udhëzimeve Publike dhe Dr. Gjergj Adhamidhi Frashëri, ministër i ndjerë i Financave, i njohur gjerësisht nga të gjithë shqiptarët patriotë dhe nga unë, ish-ministër fuqiplotë për Shqipërinë në Athinë dhe anëtar i Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit në Shqipëri.
Vatra është i vetmi organ përgjegjës i shqiptarëve që mund të ketë ndonjë ndikim për të ardhmen e Shqipërisë. Ajo kupton të gjithë shqiptarët me ndikim, myslimanë dhe të krishterë të Shqipërisë së Jugut, të cilët, për të mbetur të lirë, janë larguar nga vendi për të shmangur presionin e huaj. Shqipëria e Veriut duke qenë nën pushtimin austriak, krerët me ndikim të rajonit nuk kanë mundur të bashkohen me ne, por ne e dimë se ata i përmbahen lëvizjes sonë dhe do të na japin të gjithë mbështetjen e tyre kur të vijë koha. Kur u zhvillua Konferenca e Londrës, Shqipëria nuk kishte asnjë shtyp apo trup diplomatik për të shtyrë pretendimet e saj; të gjitha shtetet e tjera ballkanike përfituan nga kjo për të nisur kundër saj një propagandë të pamëshirshme. Shqipëria duhet të pranohet me të drejtat e saj të plota kombëtare për t’u respektuar si shtet, përndryshe ajo do të jetë viktimë e një padrejtësie të re në fund të konfliktit të tmerrshëm që po përhapet tani në kontinentin e Evropës. Me ndërprerjen e armiqësive, çështja ballkanike do të dalë shumë në plan të parë, duke qenë pjesë e gjithë paqes së ardhshme të Evropës, dhe asnjë zgjidhje në Ballkan nuk mund të jetë e qëndrueshme dhe e kënaqshme pa i kushtuar vëmendjen e duhur pretendimeve të Shqipërisë, në vijën e kufijve të saj etnikë dhe të drejtave historike.
Raca shqiptare është më e vjetra në Ballkan dhe fuqia kombëtare u ka mundësuar shqiptarëve të ruajnë tokën e tyre amtare, me gjithë pushtimet e përsëritura ndër shekuj nga fqinjët e tyre më të fortë. Sikur Shqipëria të trajtohej me barazi në 1912, në vend që të gjymtohej, sa të ndryshme mund të kishin qenë ngjarjet. Gjendja e pazgjidhur e punëve në Shqipëri shkaktoi komplikime të cilat në fund çuan në luftën evropiane.
Ballkani nuk mund të jetë solid pa Shqipërinë dhe nuk do të ketë paqe në Evropë në të ardhmen si në të shkuarën, nëse Ballkani mbetet streha e intrigave dhe ambicieve evropiane. Padrejtësia e parë që Shqipëria pësoi në duart e Evropës ndodhi në traktatin e Berlinit, kur Fuqitë që synonin të dobësonin Turqinë, i dhanë territorin shqiptar Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë. Një protektorat mbi Shqipërinë nga çdo fuqi e interesuar drejtpërdrejt do të thotë kolonizim i tokës, asgjësim i të drejtave kombëtare dhe nënshtrim ekonomik. Çdo dritë tjetër e vënë mbi temën e një protektorati nuk i mashtron shqiptarët. Pavarësia me një garanci evropiane, siç është dhënë sa herë që një shtet ballkanik nisej nga Evropa në rrugën e pavarësisë, vetëm do të kënaqë shqiptarët. I tillë është qëndrimi shqiptar.
Nga një gamë më e gjerë e interesave ballkanike, të gjitha shtetet ballkanike do të kundërshtonin ndërhyrjen e një Fuqie të Madhe në punët e tyre të brendshme dhe do të bëheshin burim telashesh të pafundme. Përsëri, nga pikëpamja evropiane, zotërimi i bregdetit të Adriatikut nga çdo Fuqi e Madhe do të thotë pakënaqësi midis Fuqive të tjera të Mëdha gjithashtu të interesuara dhe një shkak i mundshëm konflikti. Tani do të vij te pika kryesore.
Shpesh pyetet se çfarë forme qeverisjeje do të donin shqiptarët. Deri në pesë vjet më parë Shqipëria ishte një krahinë turke për sa i përket organizimit të brendshëm. Ajo nuk mund të bëhet një shtet sovran pa u udhëhequr vetë, duke shmangur kolonizimin.
Amerika i ka dhënë mbështetjen morale Shqipërisë në vitet e kaluara, duke i mundësuar asaj të vetmet shkolla falas që nuk ishin pretekst për propagandën e huaj. Shqiptari është demokrat në zemër, pra ka kuptimin e lindur demokratik që një njeri duhet të respektojë tjetrin, mbi baza njerëzore të barazisë, edhe pse ata janë me pozitë të ndryshme shoqërore. Në të njëjtën kohë, një formë republikane e qeverisjes do të ishte një ndërmarrje tepër e re për të pasur sukses. Populli gjithmonë ka dëshiruar një monarki. Një monarki mbi baza kushtetuese, është forma e dëshirueshme e qeverisjes për Shqipërinë. Një princ, me personalitet dhe karakter për të tërhequr zemrën shqiptare, do të qetësonte të gjitha vështirësitë e pandashme nga një shtet në zhvillim.
Kur u shpall Pavarësia e Greqisë, vendi pësoi shumë konvulsione të tmerrshme, Europa kishte durim atëherë dhe një vullnet për të parë Greqinë të lulëzonte dhe të kishte sukses. Edhe Shqipërisë duhet t’i jepet kohë për të marrë frymë dhe të mos nxitohet në një sipërmarrje të pafat për ndërprerjen e armiqësive. Në çdo rast, është një dëshirë unanime e shqiptarëve që t’i drejtohen Amerikës për ndihmë, dhe t’i kërkojnë asaj dërgimin e një komisioni për një periudhë pesëvjeçare, për t’i dhënë kohë vendit për të vënë në veprim të gjitha forcat e tij organizative.
Si mik i Shqipërisë, ju paraqes çështjen tonë. Në këtë moment kritik ne kërkojmë mbështetjen tuaj morale për të na ndihmuar me ndikimin tuaj të lartë me Fuqitë e Antantës dhe Amerikën në favor të pretendimeve tona të drejta.”
(Nënshkruar) MEHMET KONICA, Delegat i Federatës Panshqiptare Vatra.