Opinion – Page 389 – Dielli

VATRA, PERANDORIA E SHQIPTAREVE NË MËRGIM

March 19, 2019 by dgreca

FEDERATA PAN SHQIPTARE VATRA NË USA “PERANDORIA E SHQIPTAREVE NË MËRGIM“ Të ripërfaqësojë Lobin Shqiptar në Amerikë /

Shkruan:GANI VILA DREJTOR I TELEVIZIONIT TË SHQIPTARËVE TË AMERIKËS /

Shtetet elitare botërore me siguri që dinë dhe mbajnë sekret dicka më tepër se ato që thuhen publike mbi origjinen dhe vlerat e shqiptarëve nga periudha kur shteti Ilir ishte fuqi mesdhetare deri më sot. Pushtimet e gjata shekullore të njëpasnjëshme të trevave shqiptare duke filluar nga pushtimi i perandorive Romake,Bizantine dhe Osmane,luftërat ballkanike dhe dy luftërat botërore e kanë vrarë popullin shqiptar, kane grabitur etjëtersuar tokat,pasuritë intelektuale,krijuese,ekonomike,arkeologjike dhe historike të këtij vendi.Nga këto luftëra midis shekujve të VI-të dhe të VII-të fiset barabare sllave u ngujuan në trevat Ilire dhe vazhduan asimilimin e tyre nëpërmjet vrasjeve dhe sllavizimit e për rrjedhojë tokat ku ndodhen sot Sllovenia,Kroacia,Bosnja, Hercegovina dhe Sërbia janë treva të fisit Iliro-shqiptar,përfshi këtu edhe tokat e mbas vitit 1913 që ngelën jashtë kufijve tona, janë grabitje të trevave autoktone të popullit shqiptar.

Jo vetëm pushtuesit e tokave tona, por dhe një kategori e shteteve të tjera europiane kanë qenë dhe janë gjithmonë konstant në qëndrimet e tyre anti – shqiptare.Ata mendojnë se Shqiperia dhe shqiptaret duhet të zhduken si tokë,si shtet dhe si komb.Disa shtete edhe pse e dinë mirë origjinën e kombi shqiptar që jeton në tokën e tij autoktone, na quajnë të ardhur,të tjerët na quajnë barbarë,sot na etiketojnë edhe si shtet mysliman.Dikur këto kombe pushtuese krahas shpatave dhe pushkëve vrastare ndër të tjera kërkonin romanizimin,sllavizimin e osmanizimin e popullsisë shqiptare.A thua të jetë thjeshtë kjo një “ofertë” e elementit të asimilimit në funksion për lehtësi pushtimi të asaj kohe.Unë them se jo,pasi pushtuesit e kanë maskuar atë.Pamja e jashtëme e këtij fenomeni nuk është si thelbi i saj sepse asimilimi ka në brëndësi një element tjetër të rëndësishëm të aplikuar nga pushtuesit që është “përzierja e gjakut “ me popullsinë shqiptare.Kjo nuk është thënë ndonjëherë dhe nuk pritet që trashgimtarët e pushtuesve tanë ta thonë dhe ta pranojnë publikisht se një ndër qëllimet e tyre kryesore gjatë pushtimit të tokave tona ka qënë edhe tendenca për përzierjen e gjakut të tyre me kombin shqiptar.Kjo nuk është aksident ose rrastësi..Prandaj ne shqiptarët duhert të zgjojmë ndjenjën kombëtare dhe të mendojmë pse të huajt me çdo formë na luftojnë,por nga ana tjetër genin tonë ata duan ta përvetësojnë.Në shekuj na vranë,na shkatërruan,na pëçanë,na grabitën ,me dhunim na ndërruan fenë e na ndanë sipas inetersave të tyre.Pse na i fshehin historinë,në një kohë kur

vitaliteti i mbijetesës dhe i vlerave të kombit shqiptar shkëlqejnë në botë në të gjitha kohërat dhe fushat e jetës.Nga gjiri i kombit shqiptar kanë lindur shumë personalitete me vlera botërore;mbi 30 perandorë romakë dhe mbi 6 perandorë të bizantit me origjinë Ilire,katër Papa me origjinë shqiptare,39 kryeministra k/vezirë e pashallarë në Perandorinë Osmane. Pjesëtarë të familjes Gjika për dyqind e pesëdhjetë vjet radhazi,fillimisht drejtuan principatat e Vllahisë dhe të Moldavisë dhe pastaj Rumaninë e bashkuar.Një elitë strategësh dhe me mijra luftëtarë shqiptarë që i sollën Greqisë pavarësinë nga pushtimi osman e më pas 11 kryeministra dhe 2 presidenta me origjin shqiptare që e udhëhoqën shtetin grek.Shqiptarët sunduan dukshëm Egjyptin nga vitet 1805 deri në vitin 1953 kur mbreti Faruk la fronin mbretëror.Gjergj Kastriot Skenderbeu e shpëtoi Europën nga pushtimi Osman e cila sot se pranon Shqiperinë antarë të saj.Shqiptarët i kanë dhuruar botës të ngarkuar me urrejtje e krime në kohën e duhur Nënën Terezën që solli epokën e dashurisë,të faljes,të urtësisë,të humanizmit,nënën pa kufi të dashurisë njerëzore. Këto janë vetëm një pjesë e vlerave të spikatura të kombit tonë,pasi shumë e shumë thesare të tjera te vjedhura,të zhdukura e të manipuluara i kanë fshehur fuqitë europiane me qëllim që shqiptarët të mos mësojnë të vërtetën për historinë e prejardhejes së tyre. Nuk është rrastësi që shtetet europiane anti – shqiptare, veçnërisht ato që kanë pretendime teritoriale,hedhin në opinionin botëror teorira të ndryshme kundrejt shqiptarëve ku do të citoja njërën prej tyre se “ shqiptarët nuk dinë të qeverisin,nuk dinë të bëjnë shtet “.Këto teori anti – shqiptare ne nuk duhet t’i nënvlehtësojmë, por duhet t’i shikojmë e të mësojmë se çfarë fshihet mbas tyre. Nuk është kjo thjeshtë një propagandë fyerje apo përbuzje, sikurse të lë përshtypjen në pamjen e pare.Ky është një agresion i hapur psikologjikqë nuk mbaron vetëm me kaq,pasi mbas tij fshihet qëllimi i vërtetë i veprimtarisë agjenturore të cilët punojnë pandërprerje për të penguar ecurinë e shtetit shqiptar.Në të dyja rastet ,në se merresh e humbet kohë, ose e nënvleftëson ketë “agresion”,je i humbur,pasi thelbi i çështjes qëndron tek veprimtaria praktike e tyre që për shumë vite dhe aktualisht në vazhdim kanë arritur që shtetin dhe kombin shqiptar shpesh herë ta destabilizojnë.Në Shqipëri këto fenomene kanë rrënjë të thella, por çuditërisht shqiptarët gënjehen pas gjetheve që bien në vjeshtë, duke harruar rrënjët.Kohët e fundit fatkeqësisht ky fenomen i “suksesshëm i padronëve” u mboll edhe në Kosovë.Ja psh.populli kosovar ,në votimet e para mbas Pavarësisë së Kosovës, manifestoi dhe inplementoi një kulturë të lartë demokratike.Në dy zgjedhjet e para elektorale, ato parlamentare dhe ato lokale , Komisioni Qëndror i Zgjedhjeve i nxori rezultatet përfundimtare të votimeve brënda afatit të përcaktuar nga Kodi Zgjedhor.Ky akt cilivizimi demokratik që tregoi populli i Kosovës në proçeset zgjedhore u “ manaxhua” menjëherë

nga padronët dhe “ mikrobi “shqiptar u mboll menjëherë edhe në jetën zgjedhore të Republikës së Kosovës.I njëjti mikrob,por me simptoma të ndryshme është shfaqur edhe në partitë shqiptare që jetojnë në trevat tona etnike të Maqedonisë dhe të Malit të Zi.

Manipulimi i vazhdueshëm i votave elektorale të popullsisë shqiptare në të gjitha trevat ka cënuar elementin thelbësor të demokracisë të votës së lirë.Ky fenomen në vëndlindjet tona nxorri jashtë funksionit sistemin ekonomik të tregut të lirë dhe e monopolizoi ekonominë duke krijuar Industrinë Fitimprurse të Partive.Kështu partitë politike dhe deputetët shqiptarë janë blerë dhe janë shitur si mallra tregu.Kjo lloj industrie ka dëmtuar jo vetëm imazhin e sistemit demokratike , por ka influencuar direkt edhe në prishjen e balancës së shtresave të shoqërisë shqiptare e për rrjedhojë në bllokimin e mekanizmit të funksionimit të shtetit.Pa hyrë në korrupsionin,drogën,trafiqet,monopolet,vjedhjet etj, për të shmangur zgjatjen e shkrimit, solla si shëmbull vetëm manipulimin e votës së lirëe cila është burim i mundshëm i të gjitha të këqijave që shoqëria ka sot në botë.

Ashtu si është ndarë nga fuqitë e mëdha kombi shqiptar,ashtu si është luftuar e po luftohet kundëra tij nga fqinjët, por të mbështetur edhe nga shtete të tjerëa lind pyetja dilemë:Vërtet nga jashtë të huajt na luftojnë ?.Po përse shqiptarët nga brënda prej të huajve manipulohen ?.Përse ne presim të na rregullojnë të huajt ?

Këto pyetje shtrohen për të gjithë shqiptarët e ndershëm që e duan kombin e tyre.Secili ka eksperiencen,diferencën dhe historinë e tij,por atdheu i bashkon të gjithë.Edhe pse ka diferenca të ndjeshme në motivet dhe arsyet e largimit tonë nga Shqipëria, pavarësisht nga masa e dhimbjes,detyrimi për Atdheun është për të gjithë njëlloj.

Ne diaspora e Amerikës, veçanrisht ajo kategori e diasporës shqiptaro-amerikane që ndjen detyrim ndaj atdheut të tyre, kemi mundësi që të japim kontribute të çmuara në të gjitha fushat e jetës për çështjet shqiptare në Ballkan.Por edhe aleatët e popullit tonë kanë rëndësinë dhe vendin e vet në jetën etij.

Shqiptarët krahës Zotit dhe vetes kanë për krahë dhe në ndihmë Shtetet e Bashkuara të Amerikës.Botërisht tashmë dihet se ky shtet historikisht ka qënë dhe është miku më i mirë i të gjitha kohërave për kombit shqiptar.Ruajtja e kufive të Shqipërisë nga coptimet e mëtejshme mbas Konferencës së Paqes në Paris, është vepër e Presidentit Woodrow Wilson.Qëndrimi dhe veprimtaria pro shqiptare e presidentëve të

Amerikës, Bill Klinton dhe George W Bush ,për Pavarsinë e shtetit të Kosovës,futjen e Shqipërisë në NATO dhe përkujdesien e vazhdueshme për mbarëvajtjen dhe konsulidimin e çështjeve aktuale shqiptare në Ballkan,janë kontribute të paimagjinueshme dhe të pallogaritshme që Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë bërë e bejnë për kombin tonë shqiptar.

Në këto rrethana favorizuese dhe lehtësuese ne shqiptaro-amerikanët kemi mundësi reale që të bashkuar të bëjmë më të mirën për vëndlindjen.Vlerësoj shumë mbijetesën e kombit shqiptar në përballimin e luftrave në shekuj,po ashtu dhe kthimin e tyre faktor sot në Ballkan.Të dyja këto flasin për cilësinë e veçantë e vitalitetin e kombit shqiptar.Por kjo nuk mjafton ndaj përsëri duhet përkujdesja individuale dhe institucionale e diasporës për çështjet shqiptare në vënd lindje.

Më datën 28 Prill 2019 Federata Pan Shqiptare Vatra mbush 107 vjetorin e saj.Në kuadër të këtij përvjetori unë ju drejtohem publikisht të gjithë antarëve dhe drejtuesve të Vatrës në qëndër dhe në degët e saj,mbarë komunitetit shqiptar të Amerikës dhe autoriteteve shtetërore,Presidentit të Republikës së Shqipërisë, shkëlqesisë së tij z. Ilir Meta , Presidentit të Republikës së Kosovës ,shkëlqesisë së tij z.Hashim Thaçit dhe ministrave të diasporës të dy shteteve se,në kushtet dhe rrethanat aktuale të diasporës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës i mungon lidershipi,propozoj që Federata Pan Shqiptare Vatra të ripërfaqësojëme dinjitet dhe sukses të plot si dikur “ LOBIN SHQIPTAR “ në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kudo ku kanë shkuar emigrantët shqiptarë nëpër botë,para dhe mbas viteve 1900 , kanë krijuar shoqëri dhe media të ndryshme.Këto shoqëri së bashku me mediat e tyre edhe pse të shumta, në Rumani,në Bullgari,në Egjypt,në SHBA etj,pavarësisht emërtimit të shoqërive, programet e tyre kanë qëne tërësisht të përëshkruara nga ndjenja kombëtare dhe në funksion të shqipërisë. Krijimi 107 vjet më përparë i Federatës Pan Shqiptare Vatra është një histori e veçantë suksesi e papërsëritshme ,i pari dhe i vetmi organizim shoqëror deri më sot me strukture federativejo vetëm në Shtetet e Bashkuara të Amerikës,por në gjithë botën shqiptare të emigracionit.Lavdi dhe nder ju qoftë atyre burrave të asaj periudhe jo vetëm për idenë dhe krijimin e Federatës Pan Shqiptare Vatra , por edhe për kontributin që dhanë në momente deçizive për kombin shqiptar,me penë,dipllomaci,pushkë dhe dollarë në ruajtjen e kufive ekzistuese të Shqipërisë dhe forcimin e shtetit shqiptar,pa përmendur këtu kontributet,ndihmat,mundësit në ruajtjen e vlerave e të traditave të kombit tonë brënda diasporës në Amerikë. Federata Pan Shqiptare Vatra ka një kontribut dhe aktivitet shekullor, ka një histori legjendare të pakrahësueshme,ka shtrirje të paarritshme në kohë dhe në hapësirë,ka eksperiencë drejtimi dhe bashkëpunimi në rang federativ.Vatra ka dhënë prova me punë dhe fakte konkrete e të suksesshme për kombin shqiptar.

Ka një arkivë të pasur të vlerave intelektuale dhe njerëzore që ka lënë antarësia e saj dhe vecanërisht intelektualët e mëdhenj, kollosat e shekullit të kaluar Noli dhe Konica me bashkëpuntorët e tyre.

Vatra gëzon një respekt dhe dashuri të madhe shekullore të trashëguar bres pas brezi jo vetem nga shqiptaro-amerikanët që kanë jetuar dhe jetojnë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës,por këto ndjenja dashurie e respekti kanë ekzistuar dhe ekzistojnë nga të gjithë shqiptarët që jetojnë në trevat tona etnike e në vëndlindje.

Nga njohuria që unë kam për organizimet shoqërore të shqiptarëve nëper botë në shekuj dhe sot, Federata Pan Shqiptare Vatra është “ Perandoria e Shqiptarëve “ gjithmonë e në rritje.Ajo është prestigjoze në jetën amarikane,bashkëpunon me senatorë dhe kongresistë për sensibilizimin dhe zgjidhjen e çështjeve shqiptare.Federata Pan Shqiptare Vatra gjithmonë është e nderuar dhe e respektuar edhe nga Departamenti i Shtetit Amerikan.

Vatra në kombin shqiptar ka një emër të madh e të ndritur,prandaj jam i bindur se me eksperiencën që ka,me resurset dhe vlerat njerëzore aktuale ka mundësinë dhe sigurinë që të rimarrë përsipër atë mision të nisur dhe vazhduar qysh nga fillim shekulli i kaluar deri në mbarimin e Luftës së Dytë Botërore.

Mënyrat e largimit kanë qënë të ndryshme,por dy ngelen arsyet e rëdësishme që kanë përpirë shqiptarët në rrjedhën e shekujve të emigrimit; motivet politike dhe ekonomike. Të shpërndarë në shtete e kontinente të ndryshme shqiptarët emigrantë gjithmonë kanë qënë nën trysninë e asimilimit. Dikur në vështirësi komunikimi me vendlindjen dhe tani nga fenomeni avantazh i globalizimit.Në se mundohesh të bësh diferencën e rezistencës ndaj asimilimit në këto kohë të ndryshme,dikur shqiptari ka qënë i rrëzikuar nga largesiadhe sot nga liria pa fund.Në pamjen e jashtme rreziku pothjuajse është i barabartë në vështirësitë e tyre,por nëse mbi largësinë e dikurshme Vatranët ndertuan urën mbi oqeandhe iu ndodhën Shqipërisë në kohën e duhur.Nëse patriotët e mëvonshëm që konrtibuan për Pavarsinë e Kosovës kaluan mbi urën e ngritur nga Noli e Konicame atë plejadë të mbrekullueshme intelektualësh e atdhetarësh të ndershëm.Diaspora e mbas viteve 1990 ,e ndodhur para lirisë pa fund në këtë botë të komunikimit global , rrezikohet të asimilohet me shpejtësi ndaj e vetmja rrugë që do të mbante gjallë vlerat tona kombëtare në emigracion dhe mundësinë për të ndihmuar vëndlindjen është krijimi i lidershipit Institucional të Lobit të Diasporës Shqiptare në Amerikë.

Është vlerë e cilësuar që Vatra edhe sot ka në anëtarësinë e saj, resurse të larta intelektuale dhe ekonomike që aderojnë prej shumë dekadash pranë saj.Si asnjëherë tjetër Vatra prej disa vitesh ka selinë qëndrore dhe ambientet e saj në New York .Po ashtu ka rindërtuar 13 Degët e saj tepër aktive që veperojnë në shtetet Washington DC, Michigan,South Florida,Jacksonville Florida,Tampa Florida,Orlando Florida,Hudson Valley,Queens NY,Newburgh NY,Toronto Canada,Hartford CT,Boston MA dhe Worcester MA.

I gjithë aktiviteti që ka zhvilluar Vatra në qëndër dhe në degët e saj,nga krijimi i tyre deri në ditët e sotme është pasqyruar nga Gazata “Dielli” , organ i përhershëm i Vatrës.Kjo

gazetë shekullore ka luajtur dhe vazhdon të luajë një rol të rëndësishëm dhe të pa zvendësueshëm jo vetëm për Vatrën ,por edhe për mbarë diasporën shqiptare në Amerikë dhe në botë. Gazeta “Dielli” brënda Vatrës ka qënë edhe është një organ i fuqishëm mediatik është një nga shtyllat kryesore të kësaj Perandorie. Kontributi dhe jehona e Gazetës “Dielli” jashtë Vatrës ka qënë dhe është një Diell i vërtet për Kombin tonë që ngroh mbarë zemrat e shqiptarëve kudo që jetojnë.Këtë vit Gazeta “Dielli” do të festojë më madhështi 110 vjetorin e saj,duke thyer një rekord në vite dhe nga vlerat udhërrëfyese

atdhetare shqiptare që ka dhënë në emigracion, ka sjellë ide dhe rrugë për realizimin e tyre. Tashmë Gazeta “Dielli” është muzeumi,arkiva,historia e përjetshme e vetë diasporës shekulloren të Amerikës. E në se drejtuesit e Federatës Pan Shqiptare Vatra janë të gatshëm të marrin përsipër këtë mision ,duhet të pregatitin me seriozitet dhe profesionalizëm një platformë ku së pari të sjellin frymën e mirëkuptimit, të vlerësojë punën dhe roline e shoqatatve të organizatatve dhe mediave ekzistuese në komunitetin shqiptar të Amerikës.Të vlerësojnë çdo kontribut të aktivistëve,biznesmenëve,intelektualëve,e personaliteteve të vecanta të diasporës.T’ju bëjë me dije programin e Federatës Vatra për përfaqësimin e Lobit Shqiptar,rrugët që do të ndiqen,evenimentet organizative që do të realizohen në bashkëpunim,format e mënyra e përfaqesimit,programet për vëndlindjen dhe për diasporën,suportin e vlerave intelektuale dhe ekonomike,fazat që do të kalohen dhe koha e tyre etj etj.Po ashtu duhet t’u japë hapësirë individëve dhe subjekteve , të kërkojë prej tyre mirëkuptimin e mbështetjen për rolin që Vatra do të marrë në realizimin e Misionittë vështirë por fisnik të përfaqësimit tëLobit Shqiptaro-Amerikan në Amerikë.

Dimër i acartë

March 18, 2019 by dgreca

Nga Alma Liço

Një ditë e zakonshme dimri kjo për Heidelbergun. Teksa eci e shkujdesur, dëbora flokëdendur ndalet mbi trotuarin dhe bordurat e urës që ndodhet mbi lumin “Nectar”, duke krijuar një vello të mahnitshme që shformohet dhe shndërrohet me pas në bulëza të kristalta uji. Ndalem për një çast dhe hedh vështrimin drejt lumit. Rrjedha e tij është kaq e ngadaltë sot. Disi i përgjumur, ai përpiqet të mos trazojë magjinë që krijojnë flokët e bardhë që në mënyrë disi kaotike ndalen e humbasin mbi sipërfaqen e tij.

Papritmas ndjej disa mornica. Drithërima që nuk kanë asnjë lidhje me të ftohtin. Mendimet fluturojnë larg dhe ndalen në atdheun tim, i cila këto ditë dimri, po ashtu, është mbuluar nga dëbora. Por për bashkëqytetarët e mij, mrekullia e bardhë nuk mund të jetë kaq e magjishme. Nuk mund të jetë kurrsesi kaq joshëse. Teksa shtrëngojnë në kraharor ndonjë shishe plastike me ujë të ngrohtë, bashkëqytetarët e mi e vështrojnë atë nëpërmjet xhamave të dritareve të shtëpive të akullta. Në përpjekje për të ruajtur pakës ngrohtësi, njoh të moshuar që nuk ngrihen fare nga shtretërit. Përmes bëlbëzimeve, mezi arrijnë të artikulojnë modestisht nevojat e tyre. Sa pak kërkojnë…të mos jetojnë mes drithmash.

Mediat dhe portalet ofrojnë pamje dhe lajme të trishta. Shoh të mjerë që humbasin jetën të karbonizuar nga shpërthimi i ndonjë bombole gazi, apo të asfiksuar nga karboni që lëshojnë stufat prej llamarine të sajuara. Eshtë dëshpërimisht impresionuese dhe mallëngjyese të shohësh fëmijë që duke u dridhur shkojnë në shkollë me batanie mbi supe. Klasa të akullta. Vogëlushë që nën efektin e të ftohtit mezi arrijnë të bëlbëzojnë:

– Kemi ftohtë …

Eshtë torturuese kjo bardhësi për të miturit që enden rrugëve duke shtrirë duart e vogla, të ngrira në kërkim të ndonjë lëmoshe. Kalimtarët as që i vënë re. Me supe të mbledhura e duke nxituar, ata vuajnë gjithashtu të ftohtin e dimrit. Ndjehen të robëruar nga pamundësia e pagesës së faturave të kripura të energjisë elektrike.

Një lypës i moshuar që nuk i mbijeton dot natës së acartë. Gjendet i pajetë nën një strehe të rrënuar, mes kartonash që kanë shërbyer si mbulesë për trupin e tij të drobitur. I braktisur në vetminë e tij. Një roje nate po ashtu. I ngrirë. Viktima të mungesës së një strehe dhe pamundësisë për t’u ngrohur.

Papërgjegjshmëria dhe abuzimet galopante të politikës së postkomunizmit, si askund tjetër, u kanë mohuar bashkëqytetarëve të tyre nevojat më elementare për një jetë normale. Babëzia e paskrupullt për t’u pasuruar, duke grabitur çdo pasuri të atij vendi, ua ka errur tërësisht arsyen dhe orientimin përfaqësuesve të pushtetit, për të shfrytëzuar në mënyrë të llogjikshme e humane burimet e pafundme energjitike për ngrohje, që natyra aq bujarisht ja ka mundësuar Shqipërisë.

Pra, në këtë stinë të akullt, papunësisë dhe varfërisë në rritje u shtohet dhe përballimi me aq vështirësi i të ftohtit. Qindra, mijëra qytetarë ngrysen e gdhihen në mes të atij acari, pranë valixheve ku kanë vendosur ëndërrat e tyre të nëpërkëmbura. Një popull në arrati. Familjarë që duan të ikin, të rinj që duan t’ja mbathin…larg…larg vendit të tyre. Vërtet lebetitëse.

Shkëpus vështrimin nga rrjedha e ngadaltë e lumit. Vazhdoj rrugën e kthimit për në shtëpi. Sikur ta kenë kuptuar trishtimin tim, flokët e bardhë të dëborës tashmë ndalen duke ja lënë vendin një dielli të zbehtë që ngultas përpiqet të çajë kurorën e reve të përhimta. Sa do dëshiroja që këto rreze të derdhin ngrohtësinë e tyre në vendim tim të gjunjëzuar nën pushtetin e acarit. Ndihmoje Zot Shqipërinë e zhytur në vrazhdësinë dhe arrogancën e pushtetit që ua ka kthyer në ferr jetën qytetarëve të saj. Ndihmoji Zot shqiptarët të bashkojnë forcat e ndrydhura, e të reagojnë ndaj së keqes së madhe që ka mbërthyer jetët e tyre, shkaktarë të së cilës janë politikanët banditë të dalë tinëzisht e pabesisht nga kuzhinat çnjerëzore dhe labirintet e komunizmit.

30 VJET PA DRAMATURGUN, AKTORIN DHE MËSUESIN HEKURAN ZHITI

March 14, 2019 by dgreca

**– Nga grupi i miqve –**
30 vjet më parë, në 15 mars, mbylli sytë përgjithmonë autori i shumë komedive dhe dramave, por dhe i satirave në vargje, edhe elegjive, aktor profesionist, por dhe mësues i nderuar, Hekuran Zhiti (1911 – 1989).
Vinte nga Tomorica, nga Mali i Tomorrit ose “Olimpi i shqiptarëve”. Në vitin 1932 kreu shkollën “Normale” te Elbasanit, me drejtor të parë Luigj Gurakuqi, me mësuesit e tij Simon Shuteriqi, babai i shkrimtarit Dhimitër Shuteriqi, e Karl Ljarja, babai i aktori Rikard Ljarja, etj. Shok klase kishte dhe shkrimtarin e ardhshëm Stero Spasse.
Studenti Hekuran Zhiti spikati si talent i skenës dhe i poezisë dhe më pas si mësues.
Pasi punoi në disa krahina në Ju, në vitet e Luftës së Dytë Botërore ishte në Berat dhe iu përkushtua lëvizjes kundër pushtimit të vendit dhe u bashkua me nacionalistë. Bashkëpunoi me patriotët Mi’that Frashëri, Abaz Ermënji, Sejfi Protopapa, Safet Butka, me Margarita e Kristaq Tutulani, me shkrimtarët Vexhi Buharaja, Mustafa Greblleshi, etj.
Shkruajti elegji për të renët njëlloj, qoftë nga partizanët, qoftë nga Balli Kombëtar, shkruajti drama, satira e komedi, në të cilat luante dhe vetë dhe pasqyronte kohën dhe njerëzit.
Mbas luftës, jeta e tij do të ishte një luftë tjetër, me persekutime e përndjekje, por falë qendresës dhe talentit do t’ia dilte të bëhej aktor profesionist në Teatrin e Estradës së qytetit të Lushnjës, themelues i së cilës edhe ishte, mes të cilëve dhe muzikanti i madh Fotaq Filipeu, i posaliruar nga burgu.
Bashkëpunoi me aktorët Dhimitraq Nushi, Zana Aliçka, Jovan Bizhyti, Petraq Dhimitri, Athina Vogli, Myzejen Nepravishta, etj, me regjisorin Tahsim Demiraj, Naim Nova, Gëzim Libohova, etj. Hekuran Zhiti aq sa u bë i njohur dhe i vlerësuar nga populli deri dhe nga regjisorë si Piro Mani e aktorë si Kadri Roshi, nga këngëtarja Vaçe Zela, etj, po aq dhe pengohej, nuk mund të botonte vepra, veçse ndonjë skeç nga moria e pafund e tyre me ndihmën e shkrimatrëve Tahsim Aliaj apo Dionis Bubani, teksa vleresohej dhe nga kritikët Razi Brahimi, Miho Gjini, nga shkrimtari Pëllumb Kulla, etj, etj.
Miq të tij do të ishin dhe të internuarit fushëtirave të Lushnjës andej nga ishte dhe kardinali i parë i ardhshëm, muzikant ndër kohë, Mikel Koliqi, por dhe shkrimtarët Lazër Radi e Pano Taçi, aktori dhe parodiste Gjosho Vasija me të cilin bashkëpunoi, etj, etj.
      Me vendosjen e demokracisë në vend, emri i Hekuran Zhitit rilindi dhe po përkujtohej, duke u botuar në median shqiptare edhe jashtë, përveçse në Kosovë e Maqedoni, te arbëreshët në Itali, në Zvicër dhe SHBA.
      Eshtë vlerësuar nga poetët Xhevahir Spahiu e Faslli Haliti, i cili do të krijonte një çmim letrar me emrin e tij. Shkrimtari Vath Korreshi do ta quante “klasiku i Lushnjës”. Historiani dhe shkrimtari Uran Butka do të shkruante me nderim. Shkrimtarja Eglantina Mandia do t’i kushtonte një tregim si nxënëse e tij.
      Miq të tij do të ishin dhe inxhinierë si shkencëtari dhe studiuesi Mërgim Korça, apo Doktor Prenjo Imeraj, etj, dhe brezat e mëpastajmë si shkrimtari Halil Jaçellari, poetët Bujar Xhaferri, Sherif Bali, Shpend Sollaku, Ilir Levonja, po dhe Petrit Qalliu, Lekoja, Friskoja, Lirija, etj. etj. Do të shkruanin e do ta kujtonin nga Lushnja gazetarët Kozma Gjini, Dalip Greca, Jozef Radi, etj.
       Skulptori Maks Bushi do të bënte një portret të tij ashtu siç bënë qysh në diktaurë skulptorët e rinj Arian Bafa e Ilir Paço, kurse piktori shkodran Guljelm Mosi do të kompozonte takimin e poetit kombëtar Atë Gjergj Fishat me Hekuran Zhitin, se vërtet ishin takuar një herë.
      Grupi i shoqatës “Tomori” i ka ngritur dhe këngë…

BOTIMET:
Janë botuar postume 3 libra të tij, të mirëpritura nga lexuesi dhe kritika letrare.
“Kryengritje shqiptare në parajsë”, Bot. Omsca-1, Tiranë, 2004), përmbledh poezi dhe poema, të shkruara gjatë Luftës II Botërore, para dhe pas saj, më shumë satira, për të cilat dhe shquhej dhe është quajtur nga shkrimtari klasik Nonda Bulka si “Gjergj Fishta i Toskërisë”.
      Ndërsa për poemën epike “Përqafimi i dy kundërshtarëve”, botuar dhe dramatizuar në vitet e pushtimit nazi-fashist, shfaqur në shumë qytete dhe në Kinema “Kosova” në Tiranë, por dhe pas rënies së diktaturës komuniste, shkrimtari dhe studiuesi i njohur, Prof. Agim Vinca shkruan në veprën“Struktura e zhvillimit të poezisë shqipe (1945-1980)”, Prishtinë 1997, në kapitullin “Poezia si akt moral”:
“Një krijim interesant i kohës së luftës, antipod i poemës “Epopeja e Ballit Kombëtar” të Shefqet Musarajt… (që) luftën dhe antagonizmat e saj në Shqipëri nuk i sheh në planin ideologjik dhe politik, por në atë kombëtar. Siç e thotë edhe vetë titulli i saj, ajo kërkon përqafimin e kundërshtarëve, pra pajtimin kombëtar midis palëve në konflikt: partizanëve dhe ballistëve…
      Autori e parandjen se përçarjet dhe vëllavrasjet që filluan gjatë luftës do të vazhdojnë dhe pas saj. Shqiponja është simbol i flamurit dhe i atdheut. Ajo lë dhe dy porosi, me anë të të cilave kërkon bashkim e përparim për Shqipërinë dhe përmend Kosovën dhe Çamërinë e robëruar. Dy vargjet ku apostrofohen ato, janë ndër më të bukurat e poemës: Si i ngjau Kosovës dhe Çamërisë së shkretë,/ Ëndërruan lirinë, u bënë ëndërr vetë.”                                                           Kjo poemë u dramatizua sërisht dhe u vu në skenë në teatrin e Lushnjës nga regjisori Llukan Kola.
      “7 KOMEDI”, është libri i dytë i Hekuran Zhitit, (Bot. Omsca-1, Tiranë 2006) një befasi e madhe për botën teatrore dhe të letrave, ku vijnë njëherësh 7 komedi: “Nusja në thes”, “Palla e nderit”, “Shakaxhinj dhe batakçinj”, “Magjistari i rremë”, “Gratë e atij fshati”, “Rruga e Skraparit, “Të përmbysurit”.
Kritiku i mirënjohur i teatrit, Prof. Dr. Josif Papagjoni shkruan në “Mehr licht”, Tiranë 2007 dhe më pas e përmbledh në “ENCIKLOPEDI Teatri & Kinematografia shqiptare, Tiranë 2009: “HEKURAN ZHITI – shpirti krijues që priti kaq gjatë”: Një zbulim… çka është një ringjallje e shpirtit të një autori që lipset të zërë vendin e vet të merituar në banesën e hirshme të dramës e të teatrit, një ringjallje… A ishte e mundur vallë të ekzistonte një krijimtari e tillë dramaturgjike në vitet 1944-1946, ku thuhej se edhe janë shkruar këto pjesë? A ishte e mundur të shpëtonte pa u vënë re ky autor elegant, aq shpotitës, modelimi i një moleriani shqiptar, a Kalderoni, a Goldoni, plot shije e nur?
…nuk mund të rrimë pa shfaqur habinë dhe admirimin tonë të sinqertë. Në çast më vijnë në mendje autorë të tillë si Kristo Floqi me komeditë e tij të shkurtra apo Et’hem Haxhiademi me tragjeditë e tij. Janë bashkëkohës në letërsi, dy të parët tashmë të mirënjohur dhe me vendin e tyre të nderit në historinë e dramaturgjisë shqipe, kurse Hekuran Zhiti krejt i panjohur, pa një vend meritor dhe, detyrimisht, me nxitimin për t’i dhënë kurorën e mohuar që i takon…”Kritiku tjetër letrar dhe i teatrit, Mexhit Prençi, thekson “Vizioni i qartë i autorit e ka orientuar që ta kërkojë të qeshurën komike, jo te hunda e shtrembët, as te gunga e kurrizos, as duke u tallur me dialektet e gjuhës shqipe, apo përqeshur personalitetet e ndritura historike të kombit (siç ndodh sot në më shumë se një ekran televiziv) por te morali i deformuar i njeriut dhe shpirti i shëmtuar i tij”.
Libri i tretë i Hekuran Zhiti është drama “Të mblidhemi në Lushnjë” (Bot. Uegen, Tiranë 2011), e shkruar në vitet 1969-1970, ku shpalosen ngjarjet e Kongresit famëmadh të Lushnjës, i mbiquajtur dhe si pavarësia e dytë e Shqipërisë. Është e vetmja dramë që i kushtohet këtij akti të madh kombëtar. Duke qenë se jemi në prag të 100 vjetorit të këtij kongresi, skena e pret këtë dramë…

* * *

Dramaturgu, aktori dhe mësuesi Hekuran Zhiti tashmë ka marrë vlerësime, dekorata e tituj të ndryshëm nga bashkitë e vendeve ku ka punuar. Është shpallur “Qytetar Nderi” i Lushnjës dhe një rrugë ka emrin e tij.
Emri i tij vërtet është gjëja më e çmuar që la për familjarët, për ne, miqtë, ata që e kanë njohur apo dëgjuar më pas nga brezat më të rinj për vlerat e tij, një pjesë dhe u përmendën këtu, që s’jemi vetëm në Shqipëri, por dhe jashtë, në diasporë në Itali e Zvicër, Gjermani e Francë e diri në SHBA.                            Vepra e Hekuran Zhitit si krijues përmes kalvarit dhe sfidave, është mirënjohja më e mirë që ai i kthen vendit edhe pas vdekjes.

EDHE NJËHERË PËR RREZIKUN RUSO-TURK NË SHQIPËRI DHE NË KOSOVË

March 13, 2019 by dgreca

Nga Frank Shkreli

Për disa vite me radhë jam përpjekur të ngre zërin tim modest për rrezikun e përhapjes së influencës ruso-turke në Balllkanin Perëndimor në përgjithësi dhe në Shqipëri e në Kosovë, në veçanti. Jam munduar gjithashtu që të paralajmëroj, sidomos rrezikun që do të vinte nga flirtimi që kemi venë re, vitet e fundit, në marrëdhëniet e udhëheqësve shqiptarë në Tiranë dhe në Prishtinë me protagonistët kryesorë të kësaj përhapjeje të influencës turko-ruse, të frmyëzuar dhe të mbështetur nga Putin-Erdogan dhe emisarët e tyre, anë e mbanë trojeve shqiptare. Ky angazhim dhe kjo politikë e udhëheqësve autoritarë të këtyre dy vendeve ndaj trojeve shqiptare, është aq dashakeqëse sot, ashtu siç ka qenë gjatë gjithë historisë së shqiptarëve. Është pjesë e përpjekjeve të tyre për të destabilizuar Ballkanin Perëndimor dhe për të bërë ç’mos që të pengojnë realizimin e ëndrrës së shqiptarëve për integrimin e tyre të plotë në organizmat euro-atlantike. Si Rusia ashtu edhe Turqia pretendojnë marrëdhënie “të veçanta historike” me rajonin e Ballkanit Perëndimor, përfshirë, sidomos, shqiptarët. Me këtë deklaratë, jo vetëm që Moska dhe Ankaraja kanë bindur vetveten për këtë falsitet historik, por duket se për këtë falsitet i kanë mbushur mendjen edhe klasën aktuale politike shqiptare dhe udhëheqësve të saj — disa prej të cilëve kanë kërcënuar vendet perëndimore, në të kaluarën, se Shqipëria dhe Kosova kanë alternativa të tjera, siç janë, jo vetëm Rusia dhe Turqia, por edhe Kina e Irani, nëqoftse dështon anëtarësimi i Shqipërisë në Bashkimin Evropian.

Fatkeqësisht, tani duket e qartë se ndikimi i Turqisë dhe i Rusisë në trojet shqiptare, edhe nëqoftse duam të besojmë se nuk po mbështetet aktivisht nga Tirana dhe nga Prishtina zyrtare, atëherë kjo influencë po pranohet në heshtje nga autoritetet shqiptare. Disa analistë janë shprehur se politikat autoritare erdogano-putiniste përputhen më shumë me natyrën e qeverisjes në Tiranë dhe në Prishtinë se sa me rregullat e demokracisë së vërtetë dhe me sundimin e ligjit.

Dy zhvillime të ditëve të fundit në lidhje me influencën ruso-turke në Shqipëri dhe në Kosovë dhe të cilat pasqyrojnë më së miri shqetësimet serioze për këtë fenomen të rrezikshëm në trojet shqiptare, u njoftuan të hënën në disa media shqiptare:

Njoftohet se të hënën në Tiranë, Kryetari i Shërbimit Informativ Shtetëror të Shqipërisë, (SHISH), Z. Helidon Bendo ka raportuar me dyer të mbyllura në Komisionin e Sigurisë të Kuvendit të Shqipërisë, duke ngre alarmin se Rusia ka shtuar ndërhyrjet në Shqipëri. Sipas të dhënave në media, burime brenda komisionit bëjnë me dije se një pjesë e raportimit të kreut të SHISH është fokusuar në shtimin e ndikimit rus në Shqipëri, por nuk kanë dhënë detaje.

Është vështirë të thuhet se cilat janë hollësitë e raportit të SHISH, por duhet të insistohet që raporti i Z. Bendo në Komisionin e Sigurisë të Kuvendit, të bëhet publik, ashtu që populli ta dijë nga një burim zyrtar, rrezikun që po i kanoset Shqipërisë dhe shqiptarëve në këtë moment të historisë, nga ndërhyrjet e huaja dashakeqëse. Por kam frikë se ashtu si me çdo gjë tjetër të kësaj natyre, edhe ky raport i klasifikuar do të kamuflohet duke u përdorur më shumë për akuza dhe kundërakuza politike dhe jo si një çështje tepër e rëndësishme për sigurinë kombëtare, një rrezik që duhej të alarmonte të gjithë. Përveç përmbajtjes së raportit, lind pyetja se në cilat fusha dhe cilat nivele të shoqërisë shqiptare, përfshirë politikën, ka penetruar influenca ruse dhe nëse nga ky ndikim i Moskës në Shqipëri është cënuar rëndë siguria kombëtare dhe interesat e Kombit Shqiptar në Ballkan.

Zhvillimi tjetër ka të bëjë me gjysmën tjetër të Kombit Shqiptar — me deklaratën e fortë të lëshuar të hënën nga Ambasada e Shteteve të Bashkuara në Prishtinë, në lidhje me arrestimin dhe deportimin, pothuaj një vit më parë në Turqi, të 6 shtetasve turq nga Kosova, një rast ky që është konsideruar si pasojë e drejt për drejt e zgjërimit të influencës turke, në nivelet më të larta politike në një vend të Ballkanit siç është Kosova, duke u dhënë përparësi interesave turke, në dëm të rendit të brendshëm dhe ligjeve ndërkombëtare, por edhe në dëm të interesave të vetë shtetit të Kosovës, në përgjithësi.

Sipas Ambasadës Amerikane në Prishtinë, “Ka kaluar afro një vit që kur Kosova, pa një proces të rregullt, dëboi gjashtë shtetas turq nga Kosova, nën dyshimin se ata paraqesin kërcënim për sigurinë kombëtare të Kosovës. Ne ishim të kënaqur të shihnim themelimin e një komisioni hetimor parlamentar i cili zbuloi shkelje ligjore lidhur me incidentin, pavarësisht përpjekjeve për të penguar punën e tij. Gjetjet e komisionit, të cilat sugjerojnë se kanë ndodhur 31 shkelje ligjore ose procedurale nga ana e Agjencisë së Inteligjencës së Kosovës, Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe institucioneve të tjera, ngrenë shqetësime rreth mashtrimit nga ana e agjencive kryesore të sigurisë së Kosovës, si dhe ndjeshmërinë e sektorit të sigurisë ndaj manipulimit politik”, thuhet në deklaratën e Ambasadës Amerikane. “Ne u bëjmë thirrje institucioneve të Kosovës që të sigurojnë përgjegjësi të plotë për këdo që shkel ligjin dhe u rikujtojmë liderëve të Kosovës se institucionet e sigurisë duhet të veprojnë vetëm brenda autoritetit kushtetues, në varësi të sundimit të ligjit”. “Nuk kemi të bëjmë me fajsinë apo pafajësinë e individëve, por me një shmangie të qartë të proceseve ligjore të Kosovës nga ana e politikanëve të Republikës së Kosovës.

“Presioni politik në sektorin e sigurisë për të thyer ligjin e Kosovës është një shkelje skandaloze e vlerave demokratike. Ne bëjmë thirrje për transparencë të plotë në sektorin e sigurisë dhe në drejtimin e punëve të jashtme, për të parandaluar ndërhyrjet e pavend nga politikanët kosovarë, në të ardhmen”, përfundon deklarata e Ambasadës Amerikane në Republikën e Kosovës.

Edhe Britania e Madhe, nepërmjet Ambasadës së saj në Prishtinë, mbështeti deklaratën e Ambasadës Amerikane, duke u shprehur se mbështet deklaratën e Ambasadës së Shteteve të Bashkuara lidhur me mungesën e përgjegjësisë institucionale për dëbimin nga Kosova të 6 shtetasve turq — duke e botuar të plotë deklaratën e ambasadës amerikane në rrjetin e saj social fejsbuk. Pas Londrës edhe Ambasada e Gjermanisë në Prishtinë mbështeti gjithashtu deklaratën amerikane, duke kërkuar transparencë për këtë rast si dhe sundimin e ligjit dhe botimin e zbulimeve të Komisionit të parlamentit të Republikës së Kosovës që ka bërë hetimet në lidhje me këtë çeshtje.

Mungesa e transparencës zyrtare nga autoritetet qeveritare dhe shtetërore të Tiranës dhe Prishtinës mbi shtimin në rritje të ndërhyrjeve ruso-turke dhe të përhapjes së influencës së tyre në trojet shqiptare – të bindë se diçkaje po i vjen era këtu e deri në Stambollë dhe në Moskë. Alarmi i SHISH në Tiranë dhe mënyra se si gjashtë shtetasit turq u dëbuan nga Kosova, që sipas ambasadave perëpndimore në Prishtinë, bie ndesh me ligjet ndërkombëtare, por ka shkelur rëndë njëkohësisht edhe traditat tona të mikpritjes dhe strehimit të mikut. “Shpija e Shqiptarit ashtë e Zotit dhe e mikut”. Miqtë turq që Kosova i dorëzoi autoriteteve turke, u prenë në besë! Thuhej dikur se për atë që pret në besë mikun e shtëpisë, atij nuk i mbetet tjetër veç “a të fiket a të koritet”. Kjo është një nder vlerat themelore shqiptare, me të cilat jemi krenarë dhe që na kanë dalluar nga të tjerët.

Lind pyetja: A janë autoritetet shqiptare në Tiranë dhe në Prishtinë më të interesuara të mbrojnë këto vlera ashtuqë shqiptarët të ankorohen fuqishëm dhe pa asnjë dyshim me Perëndimin dhe të kundërshtojnë faktorët destabilizues rusë dhe turqë në punët e shqiptarëve, a po të pranojnë në heshtje ndikimet e tyre, historikisht, të dëmshme për interesat afat- shkurtëra dhe afat-gjata të Kombit Shqiptar. Fatkeqsisht, kjo e fundit më duket më e besueshme, sepse klasa aktuale politike shqiptare, qëllimisht, sot po mundëson vakume politike, ekonomike dhe kulturore, duke krijuar kështu mos stabilitet të frymëzuar nga autokratët modernë të tipit putino-erdogan, ndërsa venë, njëkohësisht, në pikëpyetje jo vetëm respektin që ata kanë për vlerat historike shqiptare por edhe për meritat e modelit demokratik të qeverisjes, të orientuar nga vlerat perëndimore, vlera për të cilat at flasin shumë por bëjnë pak për zbatimin e tyre. Ndryshe nga udhëheqsit e tyre, Shqiptarët e kanë vendosur se cilin model dëshirojnë të ndjekin dhe në cilin model qeverisjeje duan të jetojnë dhe të rrisin fëmijtë e tyre, duke “votuar me këmbë”, ndërkohë që janë larguar nga trojet shqiptare me qindëra mijëra drejtë vendeve perëndimore. Shqiptarët e kanë bërë të qartë se duan të jetojnë në një shtet me autoritet kushtetues dhe në varësi të sundimit të ligjit për të gjithë. Janë autoritetet qeveritare, anë e mbanë trojeve shqiptare, ata të cilët siç duket e kanë humbur rrugën kushtetuese në oborrin e tyre!

Rënie civilizimesh

March 12, 2019 by dgreca

Nga Astrit Lulushi
Rënia e qytetërimeve ka tërhequr prej kohësh vemendjen e historianëve.
Arnold Toynbee (1918–1950) në librin e tij “A Study of History” trajton rreth 30 qytetërime që njerëzimi ka kaluar. Sipas tij, në shumicën e rasteve qytetërimet kanë qenë vetë përgjegjëse për rënien e tyre. Vetë-shkatërrimi është natyrë e njeriut. Sidoqoftë, rrënimi i qytetërimeve është ndihmuar edhe nga faktorë të ndryshëm të jashtëm.
Perandoria Romake, për shembull, ishte viktimë e zgjerimit të tepruar dhe e udhëheqjes së dobët. Por ajo gjithashtu u gjunjëzua kur u dynd nga visigotë dhe vandalë nga viti 410 deri më 455.
Rënia është shpesh e shpejtë dhe madhështia nuk shërben si vaksinë për të siguruar imunitet. Në vitet 390, Perandoria Romake mbulonte një sipërfaqe prej 1.9 milionë kilometra katrorë dhe vetëm 5 vjet më pas, ajo shtrihej vetëm në 770.000 kilometra katrorë. Prej viti 476, sipërfaqja që zinte ishte zero.
Rënia mund të përkufizohet si pakësim i shpejtë e numrit të popullsisë dhe humbje e identitetit. Shërbimet publike rrënohen dhe çrregullimi vjen ndërsa qeveria humbet monopolin.
Rënia mund të vijë pavarësisht nga shkalla e lartë e zhvillimi. Qytetërimi i sotëm, për shembull, mund të jetë më i avancuar, por kjo nuk e mbron nga kërcënimet që kanë hasur qytetërimet e kaluara. Aftësitë teknologjike sjellin edhe sfida.
Ndërsa nuk ekziston një teori e vetme e pranuar përse bien qytetërimet, historianët propozojnë shpjegime të ndryshme, duke përfshirë ndryshimet klimatike. Rënia e Anasazit, Mayas dhe shumë qytetërimeve të tjera kanë përkuar të gjithë me ndryshime klimatike të papritura, zakonisht thatësira.
Rënia mund të ndodhë kur shoqëritë tejkalojnë kapacitetin e mjedisit të tyre. Kolapsi ekologjik vjen nga shpyllëzimi i tepruar, ndotja e ujit, degradimi i tokës dhe humbja e biodiversitetit.
Qeverisja nga elita oligarkësh është një recetë për rrënie qytetërimesh. Pasuria dhe pabarazia politike mund të jenë nxitësit qendrorë të shpërbërjes sociale, ashtu si edhe oligarkia dhe centralizimi i pushtetit. Kjo jo vetëm që shkakton shqetësime sociale, por pengon aftësinë e një shoqërie për t’iu përgjigjur problemeve ekonomike.
Hstoriani Joseph Tainter është i mendimit se shoqëritë në fund rrënohen nën peshën e kompleksitetit dhe burokracisë së tyre të akumuluar.
“Katër kalorësit” që shënojnë fundin e qytetërimit janë lufta, fatkeqësitë natyrore, uria dhe sëmundjet epidemike.
Një shpjegim përfundimtar përse qytetërimet bien, nuk ka. Por dihet se njeriu rrëzohet nëse ecën sy mbyllur, dhe është i dënuar nëse nuk e përfill të kaluarën.