Ramë Manaj

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVËS – GJENOCIDI DHE MASAKRAT E SERBISË NË KOSOVË (1998-1999) – KONFERENCË SHKENCORE – (28 PRILL 2023).

Abstrakt

Luftërat shkaktojnë pasoja të rënda dhe gati gjithherë të pariparueshme: humbje të jetëve njerëzore, vrasje të civilëve të të gjitha moshave, djegie kufomash, masakrime në grupe të mëdha e të vogla, përdhunime, si dhe dëme kolosale materiale, si shkatërrime pronash, djegie shtëpish e shkatërrime të institucioneve me vlera kulturore, historike etj.

Por, pasojat më të rënda janë masakrimet e trupave të njerëzve, djegiet e tyre, dhunimet seksuale para vrasjes, si dhe përpjekjet për fshehje të krimeve duke hedhur trupa në varreza masive, në hapësira sekrete, nëpër miniera etj.

 Gjatë luftës në Kosovë, në vitet 1998-1999 kur u humbën më shumë se 13 mijë jetë njerëzore, u shkatërruan më shumë se 120 mijë shtëpi, u dhunuan më shumë se 20 mijë femra shqiptare, u shkatërruan qindra e qindra objekte të kulturës materiale e shpirtërore, kulturore, historike, kombëtare e fetare dhe më shumë se 6000 trupa të vrarësh u fshehën nëpër varreza të ndryshme masive nëpër Serbi (ende sot kërkohen mbi 1600 trupa të të vrarëve të zhdukur ose ende të pagjetur).

Kumulativisht, gjatë viteve 1998-1999, në Kosovë, nga forcat ushtarake e policore dhe paramilitare serbe, që vepronin në akordancë të efektshme, janë bërë rreth 400 masakra të mëdha e të vogla- vrasje masive në grupe të mëdha (146 veta në Izbicë më 28 mars 1999, 377 veta janë vrarë në Mejë të Gjakovës më 27 prill 1999, Reçaku, Krusha e Madhe dhe e Vogël, Likoshani, Prekazi, Pastaseli, Kralani e shumë e shumë të tjera) dhe në grupe më të vogla. Janë vrarë e masakruar fëmijë (më shumë se 1300 janë të evidentuar) pleq e të rinj dhe gra e vajza, pa dallim.

Tipologjia e masakrave serbe në Kosovë mund të specifikohet sipas disa kritereve:

– Sipas numrit të të ekzekutuarve (pra në grupe të mëdha e të vogla dhe individuale);

– Me armë zjarri dhe me armë të ftohta;

– Sipas mënyrës së ekzekutimeve (me rafale dhe të shtëna individuale);

 – Sipas vendit (në fusha, në rrënoja ndërtesash, në brigje lumenjsh etj.);

– Sipas kohës (në çdo orë brenda 24 orëve).

Elementet gjenocidale të masakrimeve e vrasjeve ishin evidente jo vetëm në tendencën e zhdukjes apo shfarosjes së një populli përmes ekzekutimeve, por edhe përmes përndjekjes së rreth një milion njerëzve jashtë Kosovës duke ua konfiskuar dokumentet e identitetit dhe ato të udhëtimit, me qëllim që të mos u lejohej kurrë më (sipas planeve të tyre) kthimi në shtëpitë e tyre.

Vrasjet e fëmijëve (personave nën moshën madhore, paraqet monstruozitetin e barbarisë dhe llahtarisë që forcat serbe e manifestuan kundër shqiptarëve të pambrojtur.

Pas përfundimit të luftës, familjarët kanë lajmëruar tek organizatat e ndryshme humanitare ndërkombëtare se mungonin më tepër se 6.000 persona, për fatin e të cilëve nuk dihej.

Më shumë se 4500 prej tyre deri tani janë gjetur nëpër varreza masive, prej tyre më shumë se 945 janë sjellë nga varrezat masive nëpër Serbi, nëpër lumenj e puse të ndryshme ku herë-herë janë hedhur bashkë me trupa kafshësh të ngordhura.

Fjalët çelës: Masakra, vrasje civilësh, grash, fëmijësh, civilë të paarmatosur e të pambrojtur, djegie trupash, dhunime seksuale, shkatërrime shtëpish, rrënime të objekteve të kulturës.

Pikëpamja sipas së cilës nëse dihet botërisht se në Kosovë, gjatë viteve 1998-1999 ka ndodhur një luftë dhe se janë të njohura pasojat e saj, nuk do të jetë e nevojshme që të evidentohen, eksplorohen dhe memorizohen nga aspekti shkencor juridik e historik krimet e rënda që u bënë ndaj një populli të pambrojtur, duket të jetë e paqëndrueshme. Prandaj është e domosdoshme të trajtohet në përkufizimin dhe memorizimin shkencor e institucional të dimensioneve të krimit dhe pasojave që shkaktoi agresioni serb, si dhe monumentalizimin e homazhit ndaj viktimave të luftës. 

Është në ndërgjegjen njerëzore që ballafaqimi e dëshmimi i krimeve, i secilit krim, të jetë pjesë e obligimit dhe vetëdijes për historitë njerëzore. Rrëfimi për krimin, tipologjizimi i tij, sikur edhe përpjekja për lidhjen e të gjitha krimeve bashkë në kërthizën e origjinës, ndikon në ndërgjegjen e njerëzimit. 

Prandaj, është dobishme që të bëhet tipologjizimi, struktura e krimeve serbe ndaj shqiptarëve. Kjo nuk është e lehtë nga aspekti shkencor, por është edhe më e dhimbshme nga aspekti njerëzor. 

Fundi i shekullit XX, provoi edhe një herë, si shumë herë të tjera në histori, se koncentrimi i forcës dhe armatimit shkatërrues në duart e të papërgjegjshmëve dhe në duart e atyre që lakmia për dominim e për pushtim jo vetëm që mund të arrijë në shkallë të absurdit, por mund të shkaktojë pasoja të paparashikueshme, duke e pasqyruar anën e errët të koshiencës njerëzore. 

Shkaktari i luftërave gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë, agresioni serb, pas Kroacisë e Bosnjës dhe Hercegovinës, gjatë vitit 1998-1999, me gjithë arsenalin e tij ushtarako-policor e paramilitar, nën komandën e Slobodan Milosheviçit, iu sul Kosovës. 

Preteksti për vrasjet, plagosjet, masakrimet, djegiet e shkatërrimet ishte UÇK-ja, por qëllimi i vërtetë ishte krijimi i “tokës së djegur” e pastaj deportimi i popullsisë jashtë Kosovës. 

Projekti strategjik luftarak serb “Patkoi“ e dëshmoi këtë: përveç vrasjeve grupore dhe atyre individuale, masakrimit të kufomave, djegies e zhdukjes së tyre, dhunimeve seksuale, përveç djegies e shkatërrimit të më shumë se 120 mijë shtëpive e shumë objekteve të tjera të institucioneve publike e fetare, ushtria, policia dhe paramilitarët serbë i deportuan jashtë kufijve të Kosovës – në Shqipëri, Maqedoni e Mal të Zi rreth një milion shqiptarë, gra, fëmijë e të moshuar, me synimin e qartë që t’ua pamundësojë atyre kthimin në trojet e veta. 

Në fjalorët juridikë e gjuhësorë, termi masakër ka domethënie të gjakderdhjes masive, vrasje në masë, prerje, copëtim, demolim e djegie kufomash… (në gjuhën shqipe përdoret edhe termi kasaphanë). Por masakër ose masakrim është edhe kur vetëm një personi të vrarë i shkrep armën, e copëton, e djeg, ia demolon fizikisht trupin. 

Ndërkaq, termi gjenocid, siç dihet, vjen prej fjalës greke genos që do të thotë: gjini, etni, komb dhe cidere, që do të thotë: vrasje. Pra vrasje masive, përpjeke për zhdukje të një etnie ose pjesëtarëve të një përkatësie etnike-kombëtare. E tillë ishte përpjekja e regjimit të Milosheviçit. 

Sipas Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut (KMDLNJ), nga data 1 janar 1998 deri më 12 qershor 1999, kur në territorin e Kosovës janë futur Trupat e NATO-s, nën akronimin KFOR, forcat ushtarake, paraushtarake dhe policore të Serbisë dhe të Republikës Federale të Jugosllavisë (RFJ) kanë vrarë 7900 civilë shqiptarë të paarmatosur (6579 meshkuj, 1321 femra). 

Por të dhënat e publikuara nga Fondi për të Drejtën Humanitare e tashmë të njohura botërisht, citoj:...si pasojë e konfliktit 1998-1999 dhe pas përfundimit të luftës deri në fund të vitit 2000, 13535 persona janë vrarë apo janë zhdukur me dhunë. Nga numri i përgjithshëm i viktimave 10317 ishin civilë (prej tyre 8676 shqiptarë, 1196 serbë dhe 445 nga grupet e tjera etnike) dhe 3218 nga forcat e ndryshme të armatosura (prej tyre 2131 nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës, 1084 nga forcat e armatosura serbe dhe jugosllave dhe 3 nga forcat e NATO-s. Nga ana tjetër, më shumë se 1600 persona ende rezultojnë të zhdukur. 

Fëmijët ishin në shënjestër të forcave serbe me motivacion se ata ishin,, armiq të ardhshëm të Serbisë.,,

Gjatë konfliktit në Kosovë, sipas evidencës së Këshillit të Mbrojtjes së Lirive dhe të Drejtave të Njeriut, 953 fëmijë shqiptarë janë vrarë e masakruar nga forcat serbe 4, (ndonëse disa autorë-burime të tjera konfirmojnë se shifra e fëmijëve të vrarë është më tepër se 1300).

Rreth 400 masakra kolektive i ka kryer makineria vrastare serbe gjatë luftës në Kosovë, në të cilat civilët shqiptarë u vranë në grupe: 377 në masakrën e Mejës, 146 në më masakrën e Izbicës, 115 në masakrën e Pastaselit, 86 në masakrën e Kralanit, pastaj në masakrën e Reçakut, Krushës së Madhe e të Vogël, Prekazit, Likoshanit, Çirezit, Poklekut, Çikatovës, Rezallës, Abrisë, Lubeniqit e Korenicës e shumës e shumë masakra të tjerat që regjimi serb kreu në Kosovë

Këto masakra janë kryer ndaj civilëve të pambrojtur shqiptarë, gjë që dihet por e kanë dëshmuar edhe të mbijetuarit e paktë të këtyre masakrave. 

Përveç, vrasjeve, masakrimeve, djegieve e dhunimeve edhe rreth një milion shqiptarë u deportuan jashtë Kosovës, me synimin etnocidal për ta bërë spastrimin etnik të saj nga shqiptarët, të cilët përbënin më shumë se 95 për qind të popullsisë autoktone dhe rezidente të Kosovës. Por cila është tipologjia e masakrave në Kosovë?

Arsim Bajrami, në librin e tij,, Gjenocidi i Serbisë në Kosovë- aspekte juridike,, thekson se gjenocidi i Serbisë në Kosovë është shumëdimensional: gjenocidi në sferën e arsimit, gjenocidi ekonomik, gjenocidi në sferën kulturore, media dhe fushat e tjera, gjenocidi demografik, duke eksploruar detajisht dhe në mënyrë të argumentuar gjithë kompleksitetin e gjenocidit shtetëror të Serbisë në Kosovë.

Megjithatë këtu do të paraqitet një tipologjizim i shkurtër, i të reduktuar në shtruarje, për vrasjet masive dhe masakrat, të cilat forcat serbe i bënë kundër shqiptarëve të pambrojtur civilë, gjatë viteve 1998-1999. 

Gjenocidi është përkufizuar me Konventën e OKB-së për Gjenocidin e vitit 1948, e cila ka hipur në fuqi më 12 janar 1951.

Sipas kësaj Konvente, Gjenocid nënkupton secilin nga aktet e kryera me qëllim të shkatërrimit të tërësishëm apo të pjesshëm të një grupi kombëtar, etnik, racor apo fetar, siç është:

1.  Vrasja e anëtarëve të grupit; (b) shkaktimi i lëndimeve serioze trupore apo mendore, anëtarëve të grupit; (c) të imponuarit e qëllimshëm të kushteve të atilla të grupit, të parashikuara që ta shkaktojnë shkatërrimin fizik apo mendor, të plotë ose të pjesshëm të atij grupi; (d) imponimi i masave që kanë për qëllim parandalimin e lindjeve brenda grupit; (e) transferimi i dhunshëm i fëmijëve prej një grupi në tjetrin.

Kështu, masakrat serbe ndaj popullatës shqiptare dalin të jenë thjesht ilustrim i faktit se ato u bënë me qëllim dhe në funksion të gjenocidit të organizuar shtetëror, në përputhje të plotë me përkufizimin dhe kriteret e gjenocidit.

Gjatë mbajtjes së Konferencës së Rambujesë, Serbia kishte dislokuar në Kosovë rreth 150 mijë forca ushtarake, policore dhe grupe paramilitarësh, si ato të kriminelëve Sheshel e Arkan, me gjithë arsenalin e tyre vrasës: artileri të rëndë e të lehtë ushtarake e policore, të cilat kishin mbuluar tërë territorin e Kosovës. Kjo forcë, sidomos pas datës 24 mars 1999, kur filluan sulmet e NATO-s ndaj caqeve të caktuara në Serbi e Kosovë, fillojnë sulmet e tmerrshme të përndjekjes masive, vrasjeve, dhunimeve, djegieve e shkatërrimeve kundër popullatës civile shqiptare. 

Veçori e këtyre vrasjeve është se ato u kryen ndaj individëve, por po kështu duke i grupuar njerëzit, të cilët më pas vriteshin ose masakroheshin nga ato forca.

Këto grupime qenë të ndryshme, grupime më të vogla ose më të mëdha (nga 10, 20, 30… e deri në 377 persona, sikur tregon rasti i Mejes së Gjakovës). 

Pra, tipologjinë e vrasjeve dhe masakrimeve e ilustron vrasja në numra të mëdhenj, duke filluar prej numrave të vegjël, siç u citua më lart.

Por tipologjia e vrasjeve masive dhe masakrimit individual e masiv të trupave të të vrarëve ilustrohet edhe me mënyrën e vrasjeve:

1. vrasje me armë të nxehta dhe me armë të ftohta;

– vrasje me armë zjarri, individualisht dhe në grupe, 

– vrasjet në fusha, hapësira të ndryshme e rrënoja shtëpish, siç janë ekzekutimet kolektive në Mejë, Izbicë, Pastasel, Krushë të Madhe, Kralan e shumë të tjera; 

– vrasjet nëpër hapësira të mbyllura, duke granatuar e bombarduar dhe duke hedhur bomba ose shkrepur rafale automatikësh mbi gra, fëmijë e të moshuar, siç janë rastet e Prekazit, ai i familjes Jashari, rasti i Suharekës, ai i familjes Berisha, rasti me të burgosurit e Dubravës e shumë raste të tjera.

2. vrasje me armë të ftohta: thika e mjete tjera të forta goditëse.

3. me mënyrën e masakrimit të trupave: 

– pas ekzekutimeve masive nëpër dhoma e hapësira të ngushta, duke u hedhur bomba dore dhe rafale automatikësh, paramilitarët, policët e ushtarët serbë i copëtojnë e djegin trupat me katalizatorë të ndryshëm të lëngët e të gaztë, përfshirë edhe djegiet në furrnalta. Ata i kanë hedhur trupat e gjymtuar e të sakatuar nëpër puse e shpella, lumenj e liqene, i kanë hedhur dhe i kanë mbuluar më pas me shtresa të trasha të dheut nëpër miniera) etj.; 

Shumë trupa janë gjetur me duar të lidhura e me shenja maltretimesh para ekzekutimit;

– pati masakër kundër civilëve edhe në treg të artikujve ushqimorë, të konsumit ditor, siç kishte ndodhur vite më parë në tregun e Sarajevës. Kjo ka ndodhur më 13 mars 1999 kur forcat serbe hedhin granatë në tregun e artikujve ushqimorë në Mitrovicë, ku vriten, më saktë masakrohen 5 shqiptarë, në mesin e të cilëve edhe gra e fëmijë dhe plagosen 23 të tjerë. 

– Është e konfirmuar se nëpër shumë fshatra, në Drenicë, Dukagjin- në komunën e Istogut, në Llapushë e gjithandej Kosovës, menjëherë pas hyrjes së forcave të NATO-s, nga puset janë nxjerrë me qindra trupa të dekompozuar të shqiptarëve të vrarë; 

Ndërkaq, nga Serbia, nga varrezat kolektive: Batajnicë -747, në Bajna Bashta -84, Petrovo Sello -61, nga nëntoka e minierave në Rudnicë 54 e Kizhevak janë nxjerrë e janë sjellë në tokën e tyre në Kosovë (deri në vitin 2020) gjithsej 946 trupa të shqiptarëve të vrarë, më saktësisht, mbetje të trupave të tyre. 

Ka raporte të organizatave humanitare ndërkombëtare me të dhëna të pakonfirmuara, në të cilat thuhet se rreth 300 trupa të shqiptarëve të vrarë janë hedhur në furrnalta të shkritoreve të metaleve si në Maçkaticë e Bor të Serbisë dhe në Ferronikël e Trepçë në Kosovë. Rrjedhimisht, do të jetë e pamundur që ndonjëherë të gjendet ndonjë pjesë – mbetje prej trupave të tyre

Pas vrasjeve e djegieve, dërgimi i trupave në Serbi është një krim tjetër. Ende sot, 23 vjet më pas, më shumë se 1.600 familje të Kosovës me ankth e pa shpresë presin që trupat e më të dashurve të tyre të gjenden, t’u dorëzohen atyre, për të mos lënë varret e hapura kaq vite e pafundësisht.

5. Dhunimet seksuale të rreth 20.000 femrave, vajzave e grave shqiptare, por edhe të një numri meshkujsh, janë dhe mbesin forma më monstruoze e krimeve të luftës në Kosovë. Shumë prej të dhunuarave, pas dhunimit janë vrarë. 

Shumë organizata ndërkombëtare joqeveritare dhe ekspertë të ndryshëm manipulojnë me shifrën se afër 20. 000 femra shqiptare janë dhunuar nga pjesëtarët e forcave serbe në ditët e luftës. Mirëpo, sipas një burimi tjetër, kjo shifër sillet rreth 2018 femra të dhunuara gjatë luftës në Kosovë. 

Por, ka pasur raste kur nëse nuk arrinin ta ndanin një femër nga familjarët dhe nga kolonat e përndjekjes, e vrisnin atë, siç kishte ndodhur me Shpresa Musli Krasniqin nga Klina. Ishte shtatzënë kur e vrasin në një fshat të Gjakovës, në fshatin Lug Bunar, pasi nuk arrijnë ta zbresin nga rimorkioja e traktorit. Sot aty ndodhet një memorial që i është ngritur trimërisë, nderit, moralit dhe dinjitetit të saj. 

Vrasjet pas dhunimeve paraqesin masakër të llojit të veçantë që barbaria serbe e kishte zbatuar gjatë luftës në Kosovë;

6. Spastrimi etnik:

Brenda periudhës dyvjeçare të luftës në Kosovë e sidomos ndërmjet 24 marsit 1999 kur sulmet e NATO-s fillojnë mbi caqet serbe dhe 12 qershorit kur përfundojnë ato, nga Kosova janë deportuar në Shqipëri, Maqedoni (tani të Veriut) e Mal të Zi rreth 1 (një) milion qytetarë shqiptarë të Kosovës. 

Atyre në kufi u merreshin lejet e njoftimit dhe pasaportat, për t’i hedhur ato në plehra e për të pamundësuar kthimin në vendlindjen e tyre. 

Ky është rasti tipik i spastrimit etnik masiv të Kosovës.

Padyshim, po të mos kapitullonte para NATO-s ekspansioni serb, numri i shqiptarëve që ishin dëbuar nga Kosova, edhe sot do të silleshin si refugjatë nëpër vende të ndryshme të Evropës dhe botës.

Kolonat e përndjekjes e zbrazjes, kishin mbuluar rrugët e Kosovës. Prej Mitrovicës nëpër Dukagjin kolonat e njerëzve, të etur e të uritur, të rrahur e maltretuar, udhëtonin me ditë e javë për në Shqipëri e Mal të Zi, prej Kamenice e Gjilani përndiqeshin për në Maqedoni e Shqipëri po ashtu, sikundër edhe prej të gjitha komunave të tjera të Kosovës.

 Treni zbrazjes nga Prishtina për në Shkup, për çdo ditë, ishte i stërmbushur.

7. Vazhdën e krimeve të mëdha të luftës, e që është i pranishëm gjithë këtë kohë, e dëshmon pandëshkueshmëria e kriminelëve dhe e vrasësve mizorë serbë. 

Faktet tregojnë se fare pak procese janë hapur nga organet serbe të drejtësisë e akoma më pak kanë përfunduar me të dënuar – edhe në të përfunduarat, janë shqiptuar dënime qesharake. Rast ilustrativ është ai i vrasjes së tre vëllezërve Bytyqi, qytetarë shqiptaro-amerikanë, vrasësit e të cilëve janë të njohur, por ata shëtisin sot e kësaj dite të lirë nëpër Serbi, me gjithë kërkesat e përsëritura të qeverisë amerikane për ndëshkimin e tyre.

Botërisht dihet tashmë se asgjë nuk ka ndodhur rastësisht dhe e paplanifikuar nga pushteti okupues dhe ai i luftës së ushtrisë e policisë serbe.

Po kështu, është e sigurt se për çdo masakër, vrasje ose dhunë të natyrës tjetër gjatë luftës dhe në rrethana të luftës janë mbajtur evidenca e janë bërë raportime sekrete. Ato edhe sot ruhen në arkiva shtetërore e ushtarako – policore si sekrete shtetërore në Serbi. 

Prandaj, me të drejtë, Kosova kërkon me insistim që Serbia të japë informata për vendndodhjen e më shumë se 1.600 trupave të zhdukur gjatë luftës, për fatin e të cilëve nuk dihet gjë as 23 vjet pas përfundimit të saj e që, për më shumë se 1600 familje, të mos mbeten varret e hapura pafundësisht.

Pa hyrë në detaje të shumta, të cilat e pasqyrojnë barbarinë, monstruozitetin dhe çmendurinë e urrejtjen patologjike jo vetëm ndaj shqiptarëve, por edhe ndaj forcave të NATO-s, kundër të cilave nuk u bënte punë mbrojtja, prandaj,, hakmirreshin,, ndaj popullatës civile, mund të nxirren disa përfundime, si emërues i përbashkët i maliciozitetit, i pashpirtësisë, i barbarisë e harbutërisë, i kundërnjerëzores dhe çmendurisë e absurdit, të cilat nuk mund të mendohen të vijnë nga specia njeri. 

Të gjitha vrasjet e masakrat kolektive janë bërë nën komandën e ushtrisë dhe policisë serbe. 

Me gjithë faktin se në Kosovë ka pasur përpjekje për grumbullim dhe evidencë të saktë e të plotë pasojave të luftës, shifra për të vrarë e masakruar, për dhunime e vrasje fëmijësh, për djegie kufomash e të zhdukur, fatkeqësisht ende nuk kemi një pasqyrim zyrtar, të plotë e të unifikuar të këtyre të dhënave.

Po kështu, besoj se është meritore që kategoria e të mbijetuarve nga makineria vrastare serbe gjatë luftës, pra kategoria e atyre që ngelën në jetë me plagë e pa të nga kordonët serbë të vdekjes, të ketë hise strukturimi në strukturat e kategorive të dala nga lufta.

Duke përfunduar, një fakt mbetet përfundimisht dhe pakontestueshëm i qartë: planet serbe ishin bërë që të vrisnin sa më shumë shqiptarë, madje me metodat më barbare, më çnjerëzore e më mizore, t’i masakronin ata dhe të fshihnin gjurmët me çdo kusht, gjë që paraqet krim të dyfishtë, si dhe paralelisht të deportonin sa më shumë prej tyre jashtë kufijve të Kosovës, në mënyrë që Kosova të pushtohej e të serbizohej përfundimisht, si edhe herë të tjera gjatë historisë.

Kosta Nake/

Romani “Lavjerrësi i qytetit” ishte një zgjedhje rastësore por, edhe pse i botuar disa vite më parë, duke iu afruar fundit, m’u duk sikur ishte shkruar ditë pas dite në verën e nxehtë të vitit që shkoi. Duke trajtuar tematikën aktuale të ngarkuar me politikë e korrupsion, frymën e romanit duket sikur e shpreh saktësisht komediani dhe komentatori politik Jon Stewart kur shkruan: “Gjithë ideja se jemi në një betejë midis tiranisë dhe lirisë është një seri lëkundjesh të lavjerrësit.” Artistikisht ky dualizëm vjen në vepër si emërtim i një rruge me dy emra: Rruga Të Ndershmit dhe Rruga Të Pandershmit.

Zija Çela merr lapsin e llogaritarit kur e vështron Burgasin dhe karakteret e tij në organizimin e tyre ekonomik, kthehet në gazetar kur rrëfimin e kthen në vetën e parë duke u përqasur me Valer Jacën i cili punon për gazetën “Paralele dhe meridianë”, kthehet në njeriun hokatar duke u dhënë disa skenave nuanca satire dhe humori, siç është rasti i rojave që lëvizin si te vallja “Ra Faja nga fiku.” Autori mëton të zbulojë se si krimi i mbyllur brenda mureve dhe telave me gjemba, jo vetëm nuk është e mundur të pengohet për vazhdimin e aktivitetit kriminal, por ka mekanizmat e veta për ta kriminalizuar gjithë shoqërinë, pasi, siç vëzhgon ministri Dilaver Ahmarini, “Këta që janë jashtë, janë njëlloj me ata që janë brenda, prandaj janë solidarë.” Është Valeri që, kur diskutohet për ndryshimin e emrave të rrugëve, hedh idenë që të dy antagonistët të përfaqësoheshin me lavjerrësin që i ka dhënë emrin edhe krejt veprës.

Sipari i romanit hapet me turbullirat e të burgosurve që bëjnë aliteracion me emrin e qytetit Burgas, mes turmës identifikohet Emanuel Karabolli dhe Antonela Boeti, një italiane e shoqërisë civile. Familjarët ofronin para për t’i afruar të dënuarit në burgjet më pranë qendrës së banimit dhe ky akt korruptiv thërret në skenë të burgosurin Fabian Rudi Oketa dhe Todi Ristanin si drejtor të Institutit për Ekzekutimet Penale. Të burgosurit mbaheshin në gjysmën e hapësirës të parashikuar me ligj, prandaj ishte një ngacmues për protesta. Ministri i Brendshëm Dilaver Ahmarini shkon për bashkëbisedim me qytetarët e Burgasit, pasi qyteti mbahej si beniamin i Kryeministrit. Ishte krijuar një drejtori e veçantë “underground” që quhej Drejtoria e Sterilizimit që merrej me zhdukjen e provave dhe pastrimin e gjurmëve të krimit ndërkohë që ambasada amerikane kishte shprehur pakënaqësinë sepse policët kishin parcela me kanabis. Takimin duhej ta hapte kryetari i bashkisë, zoti Kosturi, por ia rrëmben prefekti Sazan Manzurani. Për të zgjeruar hapësirat e vuajtjes së dënimit, ministri u propozoi qytetarëve t’i merrnin të burgosurit në shtëpitë e tyre dhe ata pranuan. Ishte një sfidë e ideuar nga Kryeministri që përbën edhe pikën e lidhjes.

Ka një klasifikim të të burgosurve sipas krimeve të kryera: bllokim rrugësh, djegie dhe ndotje të mjedisit; ngarje makine në gjendje të dehur; armëmbajtje pa lejë; shpërndarës droge; mospagim i faturës së energjisë elektrike, dhunë në familje. Kur tërhiqen formularët e aplikimit, shfaqet Vlash Llazarani, pronari i fabrikës së bimëve mjekësore që e shfrytëzon strehimin në familje për t’i kthyer të burgosurit në krahë pune. Fillojnë manovrimet me shortin transparent që zhvlerësohet me spostimet me kryqe te listat, në vend që të vihej kryqi ndanë emrit që i korrespondonte numrit të thirrur, vihej ndanë emrave për të cilët kishte ndërhyrje. Futet në lojë kompania Diva’s Contruction e vëllezërve Karabolli e cila dyshohet se mbështet financiarisht studion ligjore “Peshorja”. Pronari i Shtëpisë së Beqarëve Blinar Disha zgjeron hapësirat e magazinimit. Shkëmbimi i të strehuarve i ngjan një tregu skllevërish. Të shkuarën mund ta blinin edhe disa nëpunës të vegjël e pedagogë që ishin burgosur për ngacmime seksuale, për doktoratura me plagjiatura, etj.

Emanuelin tentojnë ta vrasin, por plagoset lehtë. E quajtën si shkrepje e pavullnetshme të një polici dhe Todi Ristani u përpoq t’i bëjë vëllama. Pas pak kohësh polici u zhduk dhe u gjet vetëm makina. Ishte përgjigjja e parë e krimit. Familja Karabolli nuk tërhiqet: “Është koha që nga eksportues, të bëhemi edhe importues. Përderisa merremi me bimë mjekësore, përse të mos merremi edhe me frutat e shëndetshme ekzotike?”

Prokurori Nevil Zusi u bën presion disa tipave për t’i kthyer në spiunë brenda të burgosurve, shërbim që Fadil Selimi e përcakton kështu: “Në atë kohë punoja si kalë, haja si qen, vrapoja si lepur, fshihesha si mi.”

Projekti i strehimit familjar sjell zhvillim ekonomik të Burgasit dhe atje përurohet hoteli me pesë yje “Konaku” ndërtuar nga Diva’s Construction e vëllezërve Karabolli. Suksesi ndahet me pjesëmarrjen e disa ministrave dhe vetë Kryeministrit. Kompania fiton tenderin e privatizimit dhe të ndërtimit të korpusit të burgut, As-in e burgjeve ekzistues. Pushteti ekonomik zgjerohet kur kompania merr përsipër të paguajë pjesën e tirazhit ditor të gazetës që kthehet nga tregu, kurse Valerit i vendosin te Shtëpia e Beqarëve një Audi në vend të Opelit, kurse një zarf e njoftonte se Opelin do t’ia kthenin kur të bëhej edhe një herë i ri. Befas shtëpitë e strehuesve filluan të ktheheshin në bordello siç ishte rasti i Shtëpisë me Flamur.

Edhe fabrika e përpunimit të bimëve mjekësore dhe aromatike kishte fituar terren, kishte ardhur çasti që nga eksportuese e bimëve të kthehej në importuese të prodhimeve ekzotike prandaj porositet kontenieri me banane.

Në Burgas shfaqet gjyqtari Robert Spiro, Robespieri i drejtërisë që thoshte: “Nuk ka kënetë që të ketë aq baltë sa ajo e administratës shtetërore.” Por sapo filloi t’i vinte rrotull një ministri, e larguan nga Tirana.

Ngjarja merr impuls kur te dera e prefektit lihet një shportë me vezë me fund të dyfishtë ku e shoqja gjeti dy destina me rreth lastiku në të cilat kishte 100 kartmonedha me prerje 500 euro.

Krijohet Fakulteti i Lirisë për ta blerë të shkuarën dhe të ardhmen dhe për ta fituar lirinë automatikisht. Duheshin 43 pikë për t’u kualifikuar, prandaj filluan të mendonin “për lyerjen e rrotës”, pastaj kishte edhe “ingranazhe të tjera që duheshin vajosur.” Futet në lojë Mitrushi, nipi i prefektit. Fabiani, shok burgu i Emanuelit kishte thënë: “Ndiq rrugën e parasë, se ajo të shpie te vatra e krimit.”

Gjykatësi Robert Spiro autorizon prokurorin për kontroll të befasishëm në Shtëpinë me Flamur ku u gjet edhe kryetari i bashkisë, por u tha se kishte vajtur për të kapur me presh në dorë inspektorin e tatimeve. Kishte edhe katër prostituta vendase gjë që tregon për ekspansionin e krimit me mishin e bardhë. Tabori që humbi bordellon u përpoq të kalonte në parlament një ligj për legalizimin e shtëpive publike.

Sukesi i radhës është përfundimi i 6-katëshit spiral për VIP-at. Një ditë para Kurban Bajramit, Diva’s Contruction bën bamirësi, Emanuelit i akordohet Letra e Mirëkuptimit dhe e Shpërblimit. Mjedisi korruptiv krijon edhe tregun e sekserëve të kontrolluar nga Bec Selita ku ishin fiksuar çmimet për marrjen e një certifikate pronësie, për rikthim në detyrë, për kirurgjitë në spitalin publik, për mbylljen e dosjes në polici apo pushimin e çështjes në gjykatë. Formulat e komunikimit të sekserëve me viktimat: “Mos mendo se unë çoç fitoj. Pjesa e luanit i takon tjetërkujt, për mua një thërrime tepron.” “Veçse mos pandeh, zotrote, se unë fitoj plaçkë të madhe, një kafe tepron për mua.”

Në Burgas bëhet përurimi i institutit të ri penitenciar, por këtë herë dërgata nga kryeqyteti u përkiste profileve të mesme. Përshëndetja ishte: “Mirë se vini në Burg-As!” Që mund të lexohej: mirë se vini në asin e burgjeve. Në krye të kopesë, si dashi me këmborë, ishte Emanuel Karabolli. Kompania Diva’s Contruction e kishte blerë gazetën dhe po punonte për një kompani mediatike me kanalin e vet televiziv.

Në të katër anët e qytetit fillojnë zjarret e protestuesve të ndryshëm që i bashkon zemërimi. Boshtet e pankartave dhe shtizat e flamujve kthehen në armë sulmi. Në radhët e demonstruesve futen agjentë të infiltruar. Një pjesë e plaçkitësve u ndaluan. Në mbrëmje analistët nëpër studio. Të nesërmen gazetat me fjalët kyçe: revoltë, përgjakje, plaçkitje, zjarrvënie. Burgu po konkurronte me famën e qytetit.

Protesta shtypet dhe ministri i Brendshëm shkon në Burgas. “Maskarenj, hak e keni, vuajeni tani pasojën e liberalizmit tuaj! E ku dini ju ç’është toleranca, ç’janë liria, demokraia dhe mikpritja. A deshët më shumë të drejta për njerëzit e krimit? Ja si përfundoi, e këmbyet strehën tuaj me qelinë e burgut…” Një pasazh që tregon se si qeveria i shfrytëzon protestat për të instaluar një shtet autarkik.

Afron ora finale. Prefekti është në gjendje ankthi, priten arestime të zyrtarëve të lartë. Ia vënë prangat me akuzën: korrupsion pasiv i personave që ushtrojnë funksione publike dhe shpërdorim detyre. Po afron koha e zgjedhjeve dhe duket se kompania Diva’s Contruction mban anën e qeverisë, gazeta po ashtu. Nevoja për të fituar zgjedhjet justifikon edhe aleanca të tilla. Siç thotë Artur Shopenhauer “Opinioni është si një lavjerrës dhe i bindet të njëjtit ligj. Ai shkon nga qendra e gravitetit te njëra anë dhe duhet të bëjë të njëjtin hap në anën tjetër. Duhet një kohë e caktuar që të gjendet pika e vërtetë te e cila duhet të ndalojë për të pushuar.”

Linja e dytë e romanit lidhet me fatin e gazetarit, përfaqësuar nga Valer Jaca, të cilit i duhet të ndodhet në qendër të ciklonit. Është njeriu i zakonshëm me të mirat dhe dobësitë e veta, ai ka flirtet e veta me motrat Evelina dhe Floreta Sako, joshet ose sulmohet nga krimi dhe pushtetarët dhe vjen një moment që mund të hidhet në rrugë, pasi shefat ia kanë regjistruar të gjitha: Fillimisht drejtori është i pakënaqur se Valeri po çon më pak shkrime dhe e ka humbur nuhatjen e gazetarit, aq më tepër kur e lë t’i kalojë pasqyrimi i suksesit të kompanisë Diva’s Construction. Pastaj është lidhja me italianen që i përkiste dikujt tjetër, marrëdhënia e njëkohshme me dy motra, shpërdorimi financiar prej jetës hedoniste. Valeri e ndien se nuk është me askënd, prandaj i vjen një mendim i çuditshëm, t’ia mbathte vrapit nëpër pistat e qiellit. Që këtu zgjohet tërheqja për t’u bërë shkrimtar. A nis autorësia dhe krijimtaria aty ku fillon sovraniteti? Kjo pyetje e ka përgjigjen te kjo vepër që mbëshetet në tri shtylla, tri dorëshkrime mbi tryezë: dorëshkrimin e Todi Ristanit, dorëshkrimin studimor të Floretës dhe ditarin e Fabianit.

Mesuese Fabjola Gjinaj/

Shkolla Shqipe “Gjergj Fishta” në Long Island, New York u vizitua nga shkrimtarët e komunitetit shqiptar në New York z.Prend Ndoja dhe z.Shpend Gjocaj. Publicisti, autor i disa librave z. Prend Ndoja shoqërohej nga bashkëshortja znj. Palina Ndoja, ndersa veprimtari i njohur, autor i disa librave, z. Shpend Gjocaj erdhi bashkë me bashkëshorten, znj. Vjollca Shyti. Ata u pritën nga themeluesit e shkollës shqipe “Gjergj Fishta” L.I. New York, Dr. Paulin Marku dhe mesuese Fabjola Gjinaj. Gjatë vizitës në shkollën shqipe, mesuese Fabjola iu bëri të njohur mysafirëve aktivitetet e shkollës që janë organizuar me nxënësit tanë: organizimi muzikor në ditën e themelimit të shkollës shqipe “Gjergj Fishta”, tetor 2024; koncerti me këngë, valle e recitime organizuar me rastin e Pavarësisë së Shqipërisë, si dhe festat e fundvitit shoqëruar me shkëmbim dhuratash e muzikë shqiptare. Gjithashtu u foli edhe për programin e mësimit që aplikon shkolla konform standarteve që përdoret në Shqiperi e Kosovë. Mësuese Fabjola Gjinaj ne mbyllje të fjalës së falënderoi mysafirët per vizitën dhe dhuratat dhe i ftoi ata ti bashkohen festes që shkolla shqipe po organizon me rastin e Pavarësisë së Kosovës me nxenesit tonë që do të mbahet në shkurt 2025.

Autorët e librave, z.Prend Ndoja dhe z.Shpend Gjocaj dhuruan disa kopje të botimeve të tyre për shkollën shqipe “Gjergj Fishta”, si dhe për çdo nxënës dhuruan stilolapsa me logo të Flamurit kombëtar shqiptar.

Mysafirët shprehen mirënjohje për mikpritjen, vlerësuan punën e stafit të shkollës për ruajtjen e vlerave kombëtare shqiptare, identitetit, historisë si dhe për kultivimin e gjuhës shqipe në diasporë. Ata u emocionuan me këngët e vallet e nxënësve të shkollës shqipe që krijuan emocione të bukura. Shkolla shqipe “Gjergj Fishta” i ka dyert e hapura për fëmijët që jetojnë në Long Island, N.Y dhe mirëpresim regjistrime falas. Jemi në kerkim të stafit petagogjik për mësimdhënie pasi numri i nxënësve është rritur. Gjithashtu, ftojmë komunitetin shqiptar të Long Island, New York që ti bashkohet nismës tonë “Një komb, një gjuhë, një histori, një kulturë” që të organizojmë edhe projekte të tjera se bashku me “Vatren” Long Island N.Y. Jeni të mirëpritur!

Nga ROLAND QAFOKU/

Ky është globi i parë në botë. I përket vitit 1504 dhe është krijuar nga Leonardo da Vinci, mëndja më e bukur e historisë së njerëzimit. Ndërtimi tij është bërë nga dy pjesë vezësh të strucit me diametër 11.2 centimetër dhe peshon 134 gram si dhe është mbushur nga brenda me elementë që bëjnë të mundur ruajtjen e formës. Më pas, Da Vinci vizatoi në koren e vezës pjesët e tokës, kontinentet, detet dhe oqeanet të asaj që u quajt Bota e Re duke shkruar edhe vendet përkatëse. Edhe me globin Leonardo Da Vinci tregoi se ishte një mendje e artë në një epokë me shumë të panjohura. Për historianët dhe gjeografët pjesa më e rëndësishme e këtij globi është fakti se Mjeshtri ka përfshirë aty Amerikën, të cilën patrioti i tij, Christophor Colombus, nga Genoa e kishte zbuluar në 1493 ndërsa patrioti tjetër nga Firence, Amerigo Vespucci, i kishte vënë vulën atij zbulimi në vitin 1501. Madje duke i dhënë emrin e tij kontinentit të panjohur deri atëherë. Sa për Shqipërinë, mos u lodhni! Në globin e Da Vincit nuk duket, por me siguri që duhet të ketë qenë. Ne ishim “zbuluar” nga të parët në kontinent dhe nuk paraqiste ndonjë kuriozitet të madh për të. Kur Durrësi ynë ishte qytet, Parisi dhe Madridi nuk ishin as sheshe për të pushuar kuajtë.

Përgatiti: Eneida Jaçaj/

Gjuha shqipe, ashtu si gjuhët e tjera të folura dhe të shkruara, i nënshtrohen proceseve zhvillimore të kohës, dinamikave jetësore, sa i përket përparimit të teknologjisë, prurjeve të reja të fjalëve për shkak të shtegtimit nga një vend në tjetrin, nevojës për pasurimin e fjalorit për të shprehur sa më qartë mendimet, emocionet, dhe në funksion të shërbimeve publike e shkencore për shpjegimin e dukurive në fusha të ndryshme, etj. Pra, gjuha është një “thesar”, një “minierë ari” që vjen duke u pasuruar me kohën dhe zhvillimin e shoqërive, bashkëpunimeve që krijohen brenda dhe jashtë vendit, është një urë lidhëse mes individeve, e cila sjell jo vetem risinë e fjalës, por edhe përparimin në çdo aspekt.

Gjuha e sotme ka pësuar shumë ndryshime, krahasuar me gjuhën e shekujve më parë, dhe këtë e kanë dëshmuar dokumente të vjetra të shqipes, si Formula e Pagëzimit, Fjalori i Arnold fon Harfit, Perikopeja e Ungjillit të Pashkës, veprat letrare që kanë lënë të shkruar rilindasit, etj.

Pavarësisht ndryshimeve që vijnë me kohën, shqipja është një nga gjuhët më të vjetra indoeuropiane që e ka ruajtur bazën e saj, pra është një gjuhë që i ka rezistuar kohës. Kështu, ashtu si historianët do të shkruajnë historinë dhe do ta pasurojnë atë me dokumente dhe fakte të reja, edhe leksikografët e gjuhëtarët bëjnë një punë të vazhdueshme konsultative, verifikuese, në hartimin e fjalorëve me njësi të reja, sinonime, shprehje frazeologjike, etj.

Ashtu si në çdo vend të zhvilluar të Europës, ku 2-3 përqind e Prodhimit të Brendshëm Bruto shkon për financimin e projekteve për gjuhën, kishte ardhur koha që edhe shqipja të kishte një fjalor voluminoz gjithëpërfshirës, i cili u mori 4 vjet punë specialistëve të gjuhës shqipe. 

Ashtu siç është bërë e ditur tashmë, gjatë këtij viti, qytetarët shqiptarë, gazetarët, specialistët e fushave të ndryshme do të kenë në biblotekën dhe tavolinat e tyre të punës, një vepër shumë të rëndësishme për nga risia, përmbajtja shkencore, prurja e njësive leksikore, me shumë kuptime, shprehje frazeologjike, etj, konkretisht “Fjalorin e Madh të Gjuhës Shqipe”. 

Ky fjalor është thesari i Gjuhës Shqipe, i cili do të zhvillohet dhe pasurohet me kohën. Pra, mbetet një punë e hapur për leksikografët. Kjo vepër është projekt i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, në bashkëpunim me tërë institucionet e kësaj fushe në Shqipëri, Kosovë e Maqedoninë e Veriut. Ajo çka vlen të theksohet është se fjalori nuk është i ndarë në gegë e toskë, pra nuk ka frymë diskriminuese të dialekteve për të nxitur konflikte të kota mes krahinave, por ka për qëllim njëhsimin e gjuhës, që shqiptarët të merren vesh me njëri-tjetrin, në çdo sferë të shërbimeve publike, programeve të ndryshme shkencore, specialiteteve, duke respektuar thënien “një komb, një gjuhë”. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se nuk janë përfshirë dialektet gjuhësore që rrjedhin nga gjuha e përditshme e popullit, por ato janë përfshirë në fjalor duke u mbështetur në kritere shkencore dhe në rëndësinë e kuptimit apo peshës së fjalës. 

Gjatë punës 4 vjeçare janë marrë në trajtim për të pasuruar fjalorin, veprat e Martin Camajt, 20 vëllimet e Ismail Kadareë, veprat e profesor.Rexhep Qoses, 10 vëllimet e Gjergj Fishtës, Sabri Hamitit, Dritëro Agollit, Fatos Arapit, Mitrush Kutelit; pra, fjalori ka karakter gjithëpërfshirës, në unifikimin, njehsimin e fjalëve, dhe është qëllimi të futet ajo fjalë që është më e njohur në përdorim dhe ka vlerë më kuptimplotë shënjuese. Janë marrë në studim dhe 50 mijë fjalorë, por leksikografi merr atë fjalë që duhet. Janë bërë edhe verifikime të fjalëve nga specialistë të fushave të ndryshme, gjithashtu janë bërë edhe konsultime me fjalorë të huaj për huazimet, pra fjalë që janë bërë tashmë pjesë e shqipes dhe nuk mund të zëvendësohen me fjalë të tjera, si psh; celular, internet, apo çokokrem. 

“Fjalori i Madh i Gjuhës Shqipe” ka hyrë në fazën e konsultimeve, verifikimeve, korrigjimeve, unifikimi dhe sistematizimi i njësive leksikore, fazë e cila do të marrë 5-6 muaj dhe do të punohet shumë fort për ta pasur sa më parë në dorë veprën. Kjo vepër do të jetë në letër, por edhe on-line; në versionin on-line nuk do të paraqitet vepra përfundimtare, pasi do të mbetet e hapur për pasurimin e saj me fjalë të reja, kuptime, thënie, shprehje, etj. 

Fjalori do të përfshijë mbi 120.000 fjalë dhe togfjalësha të qëndrueshëm, si dhe mbi 11.000 njësi frazeologjike. Është marrë në trajtim dhe fjalori i 1980-ës që ka 40-50 mijë njësi, por fjalët e marra janë të ripunuara në mënyrë më shkencore. Grupi i punës është i përbërë nga 55 bashkautorë e 25 hartues, të drejtuar nga një redaksi prej 10 leksikografësh e në ndihmë të saj u krijua një qendër e posaçme, ajo e Botimeve Enciklopedike dhe Albanologjike, tashmë e kthyer në qendër të përhershme, si një organ administrativ e profesional. 

Për hartimin e tij u krijua një bazë të dhënash elektronike me një fond prej 800 milionë njësish, që mund të shkohet edhe në një miliardë, në të cilat u përfshinë gjithë fjalorët e mëparshëm e veprat e rilindasve, si dhe u krijua njësia me specialistë IT dhe të gjuhësisë kompjuterike për të mundësuar hartimin e tij sipas teknologjive më të përparuara të kohës. Janë futur shprehje nga latinishtja, italishtja, anglishtja etj, 1200 shkurtesa akronime, si TVSH-ja, 3500 vargje sinonimike, shprehjet e paasimiluara që kanë 1400 njësi, 35 mijë vargje sinonimike, etj. 

Fjalori i 1980-ës ka 180 mijë kuptime, ndërsa sot ka 400 mijë kuptime. Ky fjalor gjigand, që do të jetë thesari i gjuhës shqipe në zhvillim e sipër, do të ketë 9-10 mijë faqe A4. Profesorët e nderuar kanë bërë një punë të madhe dhe të shkëlqyer, ku secili nga ne duhet të ketë në shtëpinë e tij “Fjalorin e Madh të Shqipes”, në respekt të gjuhës, identitetit dhe ruajtjes së saj, si trashëgimia më e vyer kulturore e kombit tonë.