Opinion nga Rafael Floqi/

Adhurimi i barinjve nga piktori hollandez Mathais Storm 1650

Tani jemi thirrur të festojmë Krishtin gjatë gjithë vitit, megjithatë ne e humbasim këtë fokus gjatë sezonit të Krishtlindjeve. Ndërsa Krishtlindjet janë një kohë për të festuar lindjen e Krishtit dhe gjithçka që Ai na dha, por ne shpesh mund të zhytemi në dhurata dhe dekorime, duke harruar kuptimin e vërtetë të festës. 

Perëndia e deshi aq botën, sa na dha Birin e tij të vetëmlindurin

Krishtlindja është një kohë për të përkujtuar lindjen e Jezu Krishtit, siç thuhet te Gjoni 3:16. “Sepse Perëndia e deshi aq botën, sa na dha Birin e tij të vetëmlindurin, që kushdo që beson në të, të mos humbasë, por të ketë një jetë të përjetshme”.

Ky është një moment në histori që përhap një mesazh dashurie, shprese dhe shpengimi në botë. Për shekuj me radhë, të krishterët anembanë globit e shënuan këtë rast si një mundësi për reflektim shpirtëror dhe bashkim. Megjithatë, në shumë pjesë të botës sot, Krishtlindjet janë lënë në hije nga materializmi dhe festat laike.

“Babi, çfarë ndodh në 25 Dhjetor ?”,- më pyeti vajza ime kur ishte 8 vjeçe. 

Tani, ajo e di përgjigjen. Data 25 Dhjetor është Krishtlindja. Po, është dita kur vjen Santa, por është edhe ditëlindja e Jezusit. Unë e kujtoj atë, por ajo është në diçka më të thellë:  “E di. Por pse të gjithë njerëzit e festojnë ditëlindjen e Jezusit?”, shtoi ajo.

Bëj pauzë në mënyrë të pakëndshme, sepse këtu është pika e pengimit. Nuk di çfarë t’i them sepse nuk e di më si t’i përgjigjen.

Ashtu si shumë familje të tjera, ne e kuptonim kuptimin e vërtetë të Krishtlindjes, ndryshe nga ajo kapitaliste a socialiste, e komercializuar apo demonizuar, e babagjyshit të Vitit të ri në TV. 

Po pse të gjithë festojnë ditëlindjen e Jezusit?

Po pse të gjithë festojnë ditëlindjen e Jezusit? Sepse ai është Biri i vetëm i Perëndisë, me mish dhe me gjak. Sepse ai është Shëlbuesi i njerëzimit dhe fëmija që do të rritet për të shpëtuar të gjithë botën e bekuar.

E gjithë kjo është e mirë, e mirë, por këtu është problemi: Unë nuk i besoj më këto gjëra dhe nuk jam i sigurt se dua që edhe fëmijët e mi t’i besojnë ato. Por unë dua që ata të dinë se çfarë është në të vërtetë Krishtlindjet.

Unë dua që ata një ditë të gërmojnë në të gjitha detajet befasuese, të tmerrshme dhe të çuditshme të historisë së lindjes së Krishtit në Shkrimet e Shenjta . Një ditë, unë do t’u them fëmijëve të mi atë që u them shikuesve të mi: se Bibla është një thesar i letërsisë botërore, se është një tekst aq i bukur dhe aq ngatërrues që kam lexuar ndonjëherë dhe se ju nuk mund të mos e njihni Biblën, edhe në një komb po aq të devotshëm sa i yni , që e ruajti fenë kur një shenjë kryqi të çonte në burg.

Megjithatë, vajza ime ishte në klasën e tretë, dhe motra e saj nuk qenë vërtet gati për të gjitha këto. Për më tepër, ato nuk ishin gati as për të kuptuar Krishtlindjet e Ungjijve. Sigurisht, ka çmimin standard të konkursit tuaj festiv për grazhdin: me engjëj, barinj dhe njerëz të mençur “nga lindja”. 

Kjo festë nuk ka shumë kuptim nëse Jezusi nuk është Mesia

Por grumbullimi i tyre rreth grazhdit nuk ka shumë kuptim nëse Jezusi nuk është Mesia. Dhe ata janë gjithashtu pikat kyçe të versionit më të dezinfektuar të historisë së Krishtlindjes, ai që lë jashtë pjesët më magjepsëse, shqetësuese, si mendimet e Jozefit për ta braktisur Marinë, vrasjet masive të Herodit të të foshnjave të Betlehemit, ikjen e familjes në Egjipt dhe ngritjen në qiell të Arkelaut.

Dhe pastaj janë të gjitha gjërat proto-teologjike në të cilat as nuk dua të hyj këtu. Ungjilli i Mateut e prezanton Jezusin si një fëmijë “të ngjizur … nga Fryma e Shenjtë” i cili do “ta shpëtojë popullin e tij nga mëkatet e tyre” (1:20-21).  Si mund ti flasësh fëmiëve të vegjël që s’e dinë ende „nga vijnë bebet“ – t’u flasësh për ngjizjen dhe aq më pak për ngjizjen e papërlyer – dhe nuk jam i sigurt se do t’i afrohemi ndonjëherë mëkateve nga të cilat do duhemi të shpëtohemi.

Pra, çfarë duhet të bëjë një baba? 

Epo, mendoj se gjeta një përgjigje. Një natë të fundit, u ulëm si familje dhe lexuam Lukën 1:46-57. Në këtë pasazh, ungjilltari na jep atë që disa e quajnë Magnificat, këngën që Maria këndon kur mëson se është shtatzënë. Ka shumë arsye të shkëlqyera që jam i emocionuar t’ua mësoj fëmijëve të mi – është një nga poezitë më të bukura në Bibël, është thënë nga një grua dhe frymëzon të gjitha llojet e muzikës së mrekullueshme.

Njerëzit duken më të përqendruar në kapjen e momentit “perfekt” të Krishtlindjes për mediat sociale sesa të reflektojnë në heshtje mbi kuptimin më të thellë të festës.

Luka 2:14 thotë: “Lavdi Perëndisë në qiejt më të lartë dhe paqe mbi tokë atyre mbi të cilët qëndron favoriti i saj.”

Gloria, “Gloria in excelsis Deo”

Ky është një nga vargjet më domethënëse në historinë e Krishtlindjes, për të kapur thelbin e asaj që nënkupton lindja e Jezusit. Kjo shpallje e engjëjve drejtuar barinjve nuk është vetëm një njoftim hyjnor, por edhe një mesazh i thellë shprese dhe paqeje.

Ai diskuton ardhjen e Krishtit si një moment lavdie hyjnore dhe paqeje njerëzore, një moment që kapërcen problemet e kësaj bote dhe ofron pajtim me Perëndinë.

Në kontekstin e Krishtlindjes, ky varg na kujton se kuptimi i vërtetë i festës shkon përtej dhuratave dhe festimeve. Na thërret të përqendrohemi në dhuratën e paqes që Jezusi u sjell të gjithë atyre që e pranojnë Atë. Ai na sfidon të reflektojmë se si mund ta jetojmë atë paqe në jetën tonë. 

Sot një është viti i ri. Kush punon në media, e di saktë çka ka në dhjetor. I marrim do pare për reklama prej marketeve që i lëshojnë me zbritje birrat dhe artikujt për sallatë ruse e bakllava dhe mezi presim të kryhet viti, që me qenë depresiv në janar!  Dikush thotë që këtë festë e ka shtyrë dhe e ka promovuar komunizmi, sepse e ka gjetë balancin që të mos festohen as Krishtlindjet katolike, as ato Orthodoks, e po të futet diçka në mes. Këta mendimtarë pohojnë që pikërisht për këtë arsye televizionet në vendet komuniste kanë pasur investuar shumë pare në programe të vitit të ri, në mënyrë që popullin ta hutojnë për nja 3 ditë.

Komunizmi ka ra, por Viti i Ri ka mbetur si vazhdim I Krishtlindjes. Italianët e kanë zgjidhur këtë kur thonë të festosh “A natale con i tuoi, Capodanno con chi vuoi.” Krishtlindjen festoje me njerëzit e tu , Vitin e Ri me kë të duash ti.

“Natale con i tuoi, Capodanno con chi vuoi?”

 Krishtlindja në Komunizëm ishte një periudhë e veçantë dhe e vështirë për besimtarët dhe për jetën fetare në Shqipëri, e cila nënkupton periudhën kur vendi ishte nën regjimin komunist të udhëhequr nga Enver Hoxha (1946–1985) dhe pasuesit e tij. Në këtë periudhë, besimi fetar u ndalua dhe shpesh u persekutua. Komunizmi shqiptar shpalli një politikë ateiste të rreptë. Në vitin 1967, Enver Hoxha shpalli Shqipërinë si shtetin e parë ateist në botë, duke mbyllur dhe shkatërruar shumicën e kishave dhe xhamive. Besimi fetar u konsiderua një kërcënim për regjimin dhe shumë priftërinj dhe besimtarë u persekutuan, burgosën ose internuan.  Festimi i Krishtlindjes, si dhe çdo ngjarje fetare, ishte i ndaluar. Kishat ishin të mbyllura dhe çdo manifestim publik i besimit fetar ishte i dënueshëm. 

Ata që u kapën duke festuar Krishtlindjen ose duke kryer ritet fetare mund të përballeshin me pasoja të rënda. Edhe pse ishte ndaluar praktikimi i riteve fetare, shumë nga traditat popullore të Krishtlindjes mbetën të pranishme në formë sekulare. Disa familje ende mbaheshin të lidhura me festat e Krishtlindjes, por pa ritualet fetare. Këto shpesh shprehnin dëshirën për të ruajtur një pjesë të identitetit kulturor dhe shoqëror të shqiptarëve.

Regjimi komunist i përdorte Krishtlindjet dhe çdo ngjarje fetare për të promovuar agjendën ateiste dhe për të shmangur çdo ndikim fetar në shoqëri. Krishterimi dhe çdo fe tjetër ishin shpallur si mbeturina të kaluara, dhe propagandistët komunistë punonin për të hequr çdo ndikim të fesë në jetën e përditshme.

Përpjekjet për të Mbajtur Traditën e Krishtlindjes: Përkundër represionit të regjimit, shumë individë dhe familje gjetën mënyra të fshehta për të festuar Krishtlindjen në mënyrë private. Këto praktika ishin shpesh të fshehura dhe ndihmuan në ruajtjen e identitetit dhe besimit fetar të popullsisë, sidomos pas përmbysjes së regjimit komunist në vitin 1991.

Por dhe në kapitalizëm komercializimi i ka hequr frymën hyjnore Krishtlindjeve. Aq shumë ka të tillë që mendojnë kështu sa që në Google në internet ka sa të duash shkrime, ka edhe aso mendimtarë që thonë që Babadimrin a Plakun e Vitit të vjetër e ka shpikur Coca – Cola. ku thuhet që kjo nuk është e saktë, por pranohet që ka gati 100 vjet që babadimri është pjesë e marketingut të kësaj kompanie.

Bile ka edhe aso mendimtarë që thonë që përpara njerëzit një mbledhë rreth flakës në shpella, kasolla ose shtëpi ku kanë jetuar edhe aty kanë treguar e dëgjuar tregime e përralla, derisa flakën nuk e ka zëvendësuar televizori e përrallat nuk i ka zëvendësuar Hollivudi! 

Krishtlindja premtimi i paqes dhe vullnetit të mirë për të gjithë

Në një botë të karakterizuar shpesh nga përçarje, konflikte dhe ankth, Lluka 2:14 shërben si një kujtesë e fuqishme se Krishtlindja ka të bëjë me premtimin e paqes dhe vullnetit të mirë për të gjithë. Është një ftesë për të përqafuar shpresën dhe harmoninë që bën të mundur Lindja e Krishtit.

Largimi nga festimi i Krishtit gjatë Krishtlindjeve nuk është i rastësishëm. Është rezultat i një kulture që gjithnjë e më shumë i jep përparësi kënaqësisë së menjëhershme, shfaqjeve të jashtme të suksesit dhe një ndjesie artificiale gëzimi mbi reflektimin e vërtetë shpirtëror.

Ju mund të argumentoni se shkoni në kishë çdo të diel ose lexoni një histori biblike aty-këtu, por a është kjo ku ju e vendosni kufirin? Në vend që thjesht të kënaqeni me ushqimin dhe pijen në kohën e festave, përfitoni nga rasti për ta ndarë mesazhin e Zotit me ata përreth jush dhe për t’u kujtuar atyre arsyen e vërtetë të festës.

Është gjithashtu vërtet mungesë respekti të zëvendësosh fjalën “Krisht” me një “X” në fjalën Krishtlindje. Shkurtesa “Krishtlindja” mund të duket e padëmshme ose e përshtatshme për disa, por ai heq zemrën e thelbin e festës.

Krishti” është thelbi i Krishtlindjeve?

“Krishti” është thelbi i Krishtlindjeve? i gjithë kuptimi i festës sillet rreth lindjes së Jezu Krishtit me një moment që ndryshoi botën. Duke e reduktuar emrin e Tij në një “X” jopersonale, ne jo vetëm ia pakësojmë rëndësinë shpirtërore të festës, por fshijmë edhe themelin mbi të cilin qëndron kjo festë.

Krishtlindja është bërë një ngjarje kulturore, kryesisht e shkëputur nga rrënjët e saj fetare. Në vend që të ngadalësojmë për të reflektuar mbi rëndësinë e lindjes së Krishtit dhe çfarë do të thotë ajo për jetën tonë, ne vrapojmë përgjatë sezonit, duke u përpjekur të vazhdojmë me tendencat më të fundit dhe duke u përpjekur të kalojmë njëri-tjetrin me dhurata ekstravagante dhe festime madhështore.

Ndërsa fotot, festimet dhe argëtimi janë ato që i bëjnë Krishtlindjet të këndshme, pse i lejojmë ato të bëhen fokusi qendror i sezonit? Jezusi e sakrifikoi jetën e Tij që ne të kishim tonën, megjithatë ne shpesh dështojmë të tregojmë vlerësim për Të.

Në fund të fundit, pa Krishtin nuk do të kishte Krishtlindje.

Po Santa pyesin ato. Fjala “Santa” ka kuptime të shumta, duke përfshirë një titull për një shenjtor, një mbiemër që do të thotë “i shenjtë” dhe një referencë për personazhin mitik si Santa Claus. Titulli për një shenjtor: Fjala “Santa” vjen nga fjala italiane santa, që do të thotë “shenjt” ose “i shenjtë”. Përdoret përpara emrit të një shenjtoreje femër, si Santa Rosa. Si mbiemër, në anglishten amerikane, “Santa” mund të përdoret si mbiemër për të nënkuptuar “i/e shenjtë”.

Referenca për Babadimrin: Fjala “Santa” lidhet edhe me personazhin mitik Santa Claus, i cili njihet për sjelljen e dhuratave për fëmijët në prag të Krishtlindjeve. Emri “Santa Klaus” vjen nga emri holandez Sinterklaas, i cili është një modifikim i emrit Sint Nikolaas, ose Shën Nikolla /Shën Kolli. Përdorimi i parë i njohur i termit “Santa Claus” ishte në 1773.

Por sot ne festojmë sepse historia e Krishtlindjes na tregon se Zoti është në anën e të shtypurve – se ai preferon varfërinë sesa pasurinë, përulësinë ndaj krenarisë, shërbimin ndaj pushtetit. Dhe na thotë se duhet të ushqejmë të uriturit. Është një thirrje e fuqishme dhe koncize për drejtësi sociale që duhet të na godasë edhe më fort sot në një kohë pabarazie ekonomike marramendëse.

Dhe kështu u shpjegoja fëmijëve të mi. Vajza ime heshte dhe më pas më pyeti: “Babi, çfarë është Zoti?”

Unë do t’ua tregoj këtë për Pashkë, u them.

Tani për tani, Gëzuar Krishtlindjet. 

Zoti vetë

Rinia, natyrë meteorike,

Refren i dashurisë etur.

Kulmi i këngës melodike,

Metaforë e frymës mbetur. 

Çdo mëngjes feks një ditë,

Një javë, muaj e mot.

Pa kuptuar kemi arritë…

Finalen!Humbës, fitues?! Kot.

Frekuenca dimensionale

S’është për toksorë e dhaskal,

Se Zot në zyren “ovale” 

Hapë librin eliptikal*.

Prandaj ikën një mik/mike

Një i njohur nga afër shkon larg…

Tërheq shqim rrezja mistike

Në krahët e Arkangjejve varg.

Mesazh çdo qelizë e gjallë,

Dhe hëna kreshendo mbi mal,

Po ne nuk pyesim, – pse vallë  

Ajo i kthehet ritualit me mall?

Përshëndetje me kupë verë,-

Për humbjet, lotët, gaz, jetë!

Misioni mistik në çdo derë…

Dashuria e Zotit Vetë.

Mos më thoni

Mos më thoni, o vëllezër!

Se duhet lozim dyzuar…

Duke i ndejt t’keqit hazër

Për t’a nxjerr djallin fituar.

S’përzihet turpi dhe nderi, 

Koktail ferrash dhe më keq,

S’duhet marr n’gji  qederi

Tue i ba selam t’ziut dreq!

Mëshira  për t’mëshirëshmin

Por, jo  për njeriun e lig! 

Dashuria për t’madhërishmin

Që di t’ruaj familje e çiflig.

Nëse doni ca  cjepurrakë*

Nuk do ketë n’ votër gllanik*,

As kështjell dhe as barakë,

Por çudibërës manafik*…

Po a bëhet buçi, trëndafil,

Krokodili a kthehet bletë,

Dhe i pabesi, karafil ?!

-Sa çakall ëngjëll me fletë!

Mos m’thoni, përrallaxhia

Është bërë serioz, oh, aman!

Shpifaraku dhe stallaxhia , 

U bën’ profesorë me nam?!

Mos m’thoni kush ësht’ patrioti 

Në këtë  zallamahi lyrë…

Mos ia fusni kot së koti, 

Se Gollum* ka ndryshu fytyrë!

Nëse nuk dini, nuk gaboni  

Për dijen dhe universin…

Bëni faj kur vlerësoni 

Gënjeshtrën edhe perversin !

Lutem, më thoni gjëra t’ vlera,

Relike t’ fshehura q’nuk di,

Por kurrë shije të djerra  

Që s’mbin fije bari nga shi.

Shjegime fjalësh:

Elliptical = Fjali apo shkrime të vështira për tu kuptuar.

Cjepurrak= Që e ndjek prapësia, njeri ters.

Gllanik (Urës) = Guri i vatrës ku mbështetën urët e zjarrit.

Münafik( Manafik) = Vetitë e mbrapshta të manafikut : Spiun, besëprë, tradhëtar . 

Gollum(Smeagol)= Me fytyrë të shtrenbër, jo njerëzor, mëkatar, i korruptuar.

Prof. as. dr. VINÇENS MARKU/

Njohja e njanës prej figurave mâ të rândsishme të kulturës shqiptare, sikursè âsht edhè ajo e At Gjergj Fishtës, nuk mundet me kênë e plotë kurrsesí pa studimin e të gjithë personalitetit të tij dhe pa marrë parasysh të gjithë ndihmesën qi ai ka dhânë për këtë kulturë dhe përtej. Fishta në studimet e deritashme kryesisht âsht perceptue, si: poet, publicist, politikan, orator dhe ndoshta si françeskani shqyptar mâ në zâ. Përpjekjet për nji vështrim sa mâ të plotë të këtij personazhi të pazakontë në skenën e botës shqiptare nga fundi i shekullit XIX dhe gjysma e parë e shekullit XX, i cili pati nji ndikim të padiskutueshëm në të gjithë veprimtarinë politike, shoqnore dhe artistike të vendit, duket si nji nismë njimend e zorshme me u përmbushë. Pa ndonji mëdyshje të madhe mundemi me thanë se kjo sipërmarrje nuk ka gjetë ende nji përgjigje të kënaqshme. Për veprimtarinë e tij epistolare janë bâ krejt pak studime.

Nga kandvështrimi i rândësisë historike, mâ i ploti âsht ai i At Pál Dodajt tek artikujt: A. Gjergj Fishta O. F. M. në korrespondencë me nji sivllá të përzemërt dhe A. Gjergj Fishta, Deputet në Parlament e udhëtimi i tij per Amerikë, në të cilin jepen fragmente letrash me gjatësí të ndryshme, të shkrueme prej Fishtës në italisht qi ia çonte Át Palit dhe sivllazenve të vet. Studiues të tjerë, tue perjashtue veprën Estetikë dhe Kritikë (nji Antologjí e përgatitun nga Persida Asllani, e cila na sjell disa fragmente të përkthyeme nga ky epistolar, qi lidhen me çashtjen e artit të letërsisë), në rastin mâ të mirë të tyne i kalojnë kësaj veprimtarije përreth, por pa u futun në mbrendësí të saj.

Botimi i tashëm nuk mbart në vetvete pretendimin e pathemeltë se në këtë vëllim ka me u sjellë i gjithë letërshkëmbimi i Fishtës, madje as pjesa mâ e madhe e tij, por vetëm nji pjesë, e quejtun prej nesh si mâ e mundshmja dhe ndoshta edhe mâ e rândsishmja. Pamundsija për të pasë tash për tash, e me gjasë përgjithmonë, botimin e plotë të korrespondencës së autorit buron nga disa faktorë: 1. Humbja përfundimtare e nji pjese të saj, sikursè dëshmohet nga Át Pali tek artikulli i sipërpermendun; 2. Humbja nga sekuestrimet shtetnore të Kuvendit të Françeskanve në Shkodër me 11 dhjetor 1946 e në ditët në vazhdim dhe nga papërgjegjësija e sekuestruesve; 3. Shkatrrimi perfundimtar i letrave nga frika e dërguesve dhe marrësve të tyne, miq të Fishtës, qi rrezikonin burgosjen, pas vitit 1944 deri në vitin 1990, kurse ata qi ishin mâ guximtarët duhet t’i kenë ruejtë në ndonji vend në shtëpitë e tyne si relike të çmueshme, por sikursè ndodh jo rrallë fatkeqësisht, pasardhësit e tyne, tuj mos kenë në naltësinë e prindëve dhe tuj mos ia ditë vlerën, i kanë mbajtë ose i mbajnë ato vend e pavend, derisa fati apo rastsija të na çojë në zbulimin e tyne. Në këtë rast e mira e lyp qi këto letra t’i dhurohen Provincës Françeskane, e cila i ka vu veprat e veta në shërbim të studiuesve; 4. Shkujdesja dhe velja e Fishtës, në moshë të thyeme, ndaj letrave qi Ai i quente të panevojshme edhe për me i lexue, tuj kërkue qi të ndizet zjarmi me to; 5. Pamundësija e jonë, për çashtje kohore, për me përkthye, në këtë përvjetor të 80-të të kalimit në amshim, të gjitha letrat, qi duhet të jenë, në tanësi, minimumi dy-trefishi i këtyne qi po botojmë. Prandej e quejmë me vend të merremi tashti me nji analizë të këtij epistolari qi po botohet për herë të parë në këtë përmasë.

1. PARAQITJA STRUKTURORE

Përmbledhja, e përbâme prej 152 letrash, âsht konceptue nga ana strukturore e ndame me dy pjesë: I. Fishta letërdërguesi (114) dhe II. Fishta letërmarrsi. Pjesa e parë, qi âsht njikohësisht edhe mâ e madhja, ndahet në dy kapituj të gjatë: 1. Letra në shqip (37) dhe Letra në Italisht (77), ndërsa kapitulli i dytë ndahet në tre nënkapituj: 1. Letra dërgue Át Pál Dodajt (71 letra); 2. Letra dërgue Êmzot Vinçenc Prennushit (2) dhe 3. Letra dërgue auktoriteteve (4). Pjesa e dytë e përmbledhjes Fishta letërmarrsi âsht konceptue si nji e tanë dhe përbâhet prej 38 letrash, qi janë shkrue nga personalitetet mâ të përmenduna të kohës: Lamberci, Jokli, Bumçi, Bardhi, Gjeçovi, Konica, Pekmezi, Çabej etj. Letrat janë paraqitë simbas nji rendi kronologjik për çdo ndamje apo nëndamje.

1.1. Hedhja e tekstit në Word

Letrat janë transliterue me përpikmeni, tue ruejtë me besnikní tekstin e dorshkrimit, p.sh., në italisht âsht respektue drejtshkrimi i kohës, ajuto në vend të aiuto, me qëllimin qi lexuesi të takohet vetëm me autorin dhe jo me autorin dhe ndërhyrsin e tij në tekst. Madje kemi ruejtë edhe lapsuset shkrimore. Hedhja e tekstit në Word âsht pshtetë tek parimi i origjinalitetit të tekstit, domethânë, te shkruemja e çdo germe ashtu sikursè e kemi edhe te teksti dorshkrimor, pa ndërmarrrë asnji ndreqje.

1.2. Paraqitja e faqeve dorshkrimore

Ndërsa për me kuptue se ku fillon dhe mbaron nji faqe dorshkrimore kemi ndjekun paraqitjen e maposhtme: në kllapat katrore me bold me nji numër të brendashkruem, p.sh., [1] apo [12], kemi shënue numrin e faqes dorshkrimore të letrës.

Për humbjet e tekstit kemi ndjekun këtë paraqitje: kllapat katrore pa bold me tri pika të brendashkrueme […], nënkuptojnë: 1. Palexueshmëninë e germave; 2. Mungesën e nji fragmenti ose 3. Mungesen e nji faqeje ose mâ shumë. Për çdo rast të tillë âsht dhanë shënimi përkatës.

1.3. Kriteret e përkthimit

Për kapitullin e dytë të pjesës së parë të përmbledhjes, qi përbâhet prej 77 letrash të përkthyeme nga italishtja, kemi ndjekun, nëpërmjet nji përkthimi filologjiko-estetik, kriterin e ruetjes së stilemave të tekstit të letrave në shqip qi Fishta u dërgon të tjerëve, pra stilemat e letrave të kapitullit të parë të pjesës së parë të përmbledhjes. Tue pasë parasysh edhe evoluimin e gjuhës së Fishtës në rrjedhën e viteve, jemi përpjekë qi letrat e përkthyeme të ruejnë, simbas kronologjisë, po ato stilema të letrave të shkrueme në shqip nga autori në periudhën kohore qi âsht shkrue edhe letra në italisht. Po sjellim mâ poshtë disa shembuj stilemash qi i përkasin rrafsheve të ndryshme gjuhësore. Për shembull, lidhza kushtore se e italishtes mund të përkthehet në shqip: nëse, n’, në koftë/qoftë se, po të, po kjè/qe se, bâ me kênë se. Fishta përdor, në letrat shqip, mâ shpesh dhe me denduní të njajtë vetëm: në koftë se dhe po kjè se, por asnjiherë nëse. Mâ rrallë po të dhe nji ose dy herë bâ me kênë se te Proza I dhe II. Pra shifet kjartë përzgjedhja e Fishtës. E njajta gjâ për Ti abbraccio, qi duhet me e përkthye, në këtë kontekst, Të marr ngrykë dhe jo Të përqafoj apo Të kacarroj apo ndonji sinonim tjetër, sepse Fishta dy sinonimet e fundit nuk i përdor kurrnjiherë dhe shkruen gjithmonë Të marr ngrykë. Mâ poshtë po sjellim disa stilema nga mâ të përdorunat:

gjithmonë jo gjithnji, përherë

kurrnji mâ rrallë asnji (po kështu e fjalët e tjera me kurr)

kam me ardhë jo do të vij (pra formën kam + paskajore dhe jo do të)

do mâ rrallë disa asnjiherë ca,

ndoj mâ rrallë ndonji

tue/tuj Jo duke

posë/perposë jo veç/perveç

porsa jo sapo

Kështu kishim me mujtë me sjellë nji listë të gjatë stilemash edhe në rrafshin fonetik, lidhun me ranien e tingujve nëpërmjet apostrofimit. Ajo qi duhet me u nënvizue këtu âsht se kurnji fjalë apo frazë idiomatike nuk âsht përdor gjatë përkthimit, nëse ajo nuk âsht e pranishme te letrat e tij në shqip. Për çdo dyshim i jemi drejtue tekstit të letrave të shkrueme prej tij në shqip, por jo dërguesve të letrave në shqip drejtue Fishtës, sepse kemi vu n’oroe se “drejtshkrimi” i Fishtës nuk âsht i njajtë me atë të të tjerëve, madje edhe me bashkvllaznit.

2. PARAQITJA PËRMBAJTËSORE

Lidhun me tematikën e kësaj përmbledhje mundet me u thanë se ajo përbâhet prej tri linjave kryesore qi sundojnë të gjithë anën përmbajtësore të letrave. Ato janë: 1. Tema e përpjekjeve për Pamvarsí dhe e Njohjes ndërkombtare të Shtetit Shqyptar; 2. Tema e artit të letërsisë dhe natyra e tij; 3. Tema e Jetës së Provincës Françeskane dhe marrëdhaniet mes sivllazënve. Kto linja përbâjnë edhe temat kryesore të të gjitha letrave të marruna në tanësi. Njana prej tyne âsht së paku tek çdo letër, pra te nji letër kemi të pranishme ose të gjitha temat e sypripërmenduna ose dy prej tyne ose vetëm njanen prej tyne. Duhet theksue se në rrjedhën e kohës prej afer 40 vjetësh secila prej këtyne temave merr nji përparsí të ndryshme. Deri në vitet 20 të shekullit të shkuem duket se përparsí marrin tema e parë dhe e dytë. Pra binomi Fé dhe Atmè, qi âsht edhè motivi kryesor i temës së parë, bâhet parim i të jetuemit për Fishtën, por jo mâ pak i rândsishëm për të bâhet edhe përpjekja për të emancipue shpirtin e shqiptarit me mjetin e letërsisë dhe me perkthimet e veprave letrare mâ të mira evropiane. Ndersa tema e tretë merr terren me Provinçialatin Shqyptar dhe përpjekjet e tij të vazhdueshme për të kenun, me të përkohshmet e ndryshme, e sidomos me Hyllin e Dritës, votra e zhvillimit dhe e debatit të hapun.

2.1. Tema e Pamvarsisë dhe e Njohjes ndërkombtare

Kjo temë, qi në vetvete âsht edhe mâ delikatja për me u shtjellue, rrahet nga autori në pjesën derrmuese të letrave, sidomos te korrespondenca në italisht me Át Pal Dodajn dhe Át Vinçens Prennushin, në të cilat shqetësimi, madje shpesh ankthi se mos Atmja e tij po coptohej nga fqinjët ose qi ishte e pamujtun me pasë nji Atdhe, sikursè e dishron Fishta me bashkvllaznit e tij haset qi në letrat e para të këtij letërshkëmbimi: “Lum ti qi nuk i ké kalue të tridhetat dhe endè mundesh me pasë ndijime patetike! sá per mue, të tham të verteten, se sod kishe me u perpjekë me i vrá mendime të tilla, në mos tjeter, me nji shishe mastikë; sepse kishte me kênë njisoj sikur me lakmue të pamûjtunen: dhe âsht e pamûjtun qi na të mûjmë me pasë nji Atdhé simbas idealit t’onë.” Këtu në fakt kemi ndoshta edhe mëdyshjet e para për sipërmarrjen e tyne si dhe shkallën e naltë të vështirsisë qi paraqet ajo, simbas idealit patriotik qi frymzohet prej Fishtës në veprimtarinë e tij.

Momente të rândsishme, mes mjaft prej tyne, janë ato të Konferencës së Paqit në Paris (1919) dhe udhtimi i Fishtës për në Amerikë (1922). Në Konferencën e Paqit, bashkë me Êmzot Bumçin, kryetar, dhe Luigj Gurakuqin, si pjestarë të Dërgatës Shqyptare (në fakt Fishta ishte sekretar i saj, madje pergatiti edhe fjalimin e famshëm “Të drejtat e Shqypnisë dhe kufijtë e saj”), mprojti me energjí dhe zotsí çashtjen shqyptare. Por në nji letër qi i çon Át Vinçenc Prennushit shprehet me keqardhje si për paaftësinë e dërgatave shqyptare për të dalë me nji mendim dhe njikohësisht edhe papregatitjen intelektuale të pjestarëve të këtyre dërgatave, perposë Z. Luigj Gurakuqi: “Në kjoftë se perjashtohet Gurakuqi, qi vetem aj ká nji kulturë të pasun, ká nji atdhetari të shndoshë dhe nji njohje të gjânë per njerzt dhe per gjânat e Shqypnís, kurrnji prej antarve të Qeverís, si ajo e mâparshmja si dhe ajo e tashmja, nuk mund thohet se mundet me perfaqsue me dinjitet Shqypnín dhe me mprojtë sikursè duhet interesat e saj. Per arsyen se nuk flasin rrjedhshem frengjishten, un rrallë herë kam kênë i pranishem nder bisedimet e shqyptarve me perfaqsues e delegát të huej; por sá herë qi m’âsht paraqitun rasa qi me kênë i pranishem, po të tham të vertetën se m’âsht dashtë me u kuqë [10] prej inferioritetit tonë”.

Kurse sa i përket Udhtimit në Amerikë dhe përpjekjeve të tij për me bâ të njoftun Shqypnin nga Shtetet e Bashkume të Amerikës duket se ia ka mbrrijtë qëllimit, sikursè dëshmon nji letër e Fishtës çue Pal Dodajt nga Parisi me 16-9-22: “Nderkaq, vizita ême në Uashington ká pasë si rezultat njohjen e Shqypnís prej Shteteve të Bashkueme të Amerikes. Të gjitha perpjekjet e mâparshme prej Qeverís t’onë dhe “Vatras” nuk kishin pasë kurrnji rezultat. Un ia kam dalë …”. Njohja e Shqypnisë nga Shtetet e Bashkume ka pasë nji rândsí të veçantë, sepse ajo do t’i çilte rrugën edhe njohjeve të tjera të Shtetit Shqyptar dhe me gjasë ka kenë edhe njohja mâ vendimtare.

Megjithatë, lypet me theksue këtu se Fishta na përcjell, te letrat e dërgueme si në shqyp ashtu edhe në italisht, rrezikun e madh për bjerrjen e territoreve shqyptare dhe kërcnimin e tyne vazhdimisht nga fqinjët jugorë dhe veriorë, por gjithashtu nëpërmjet kësaj korrispondence sjell edhe betejën e tij të pandalun dhe të sivllazënve të tij për mprojtjen e shqyptarisë.

Nji nëntemë e kësaj linje, qi nuk duhet lanë pa përmendun këtu, âsht edhe lufta e paskrupullt për pushtet dhe për pasunim material të fragmenteve të ndryshme të shtetit dhe të pushtetit, e cila ironizohet dhe stigmatizohet me rrebtësí te satira.

2.2. Tema e artit të letërsisë dhe e natyrës së tij

Gjykimet kritike dhe kundrimet estetike janë të pranishme me shumicë në letrat qi i përkasin periudhës së parë të krijimtarisë së Fishtës deri nga mesi i viteve 20, pastaj ato reduktohen tuj u kthye në shqetësime për të Përkohshmet dhe për reçensionet qi duhet të përgatiten për to. Pikëpamjet estetike të Fishtës përkojnë me estetikën qi përputhet me qëndrimet e rrebta etike të personaltetit të tij, qi âsht mishërim i pashmangshëm i formimit të vet në mjediset ku u rrit dhe u edukue. Formimi letrar dhe njohja e thellë e letërsisë e shtyjnë atë të studiojë gjininë dramatike, i frymzuem nga gjenija e Shekspirit, të cilin e quen “auktor hyjnuer” “Ti e din qi prej tre vjetsh i jam vû studimit të dramatikes, sidomòs mbí Shekspirin”. Ai ka lexue, perposë Shekspirit, edhe Molierin, tuj studiue dramatikën e tyne dhe tuj u pshtetë te parimi estetik “me bashkue të dobishmen me knaqsín”, qi âsht në fakt parimi i klasikëve dhe i neoklasikëve evropianë.

I bân nji përshtypje të jashtzakonshme poeti H. Heine, të cilin kishte dashtë me shumë dëshirë me e imitue dhe me ndjekë mënyrën e tij të shkrimit, veçmas te vepra e tij Gjermanija nji përrall dimni, për të cilën shprehet kështu, te letra e datës 8-III-1908 çue Pál Dodajt: “Në ktò ditë kam lexue “Gjermanija” e H. Heine-s. Kúrr mâ parë nji veper letrare nuk më ká njallë tek un ndjenja zilie sá kjo poemë e shkurtë. Âsht e mrekullueshme! Un e perfytyroj si nji kokurë të mbushun me zhgjeta të perdoruna prej barbarvet: e tillë âsht ironija dhe satira qi e vesh atê prej fillimit dér në fund. Po të dojshe un me imitue dhe me folë, kishe me e marrë per prototip: aq shûm më pelqen dhe aq shûm i afrohet idealit, qi kam pasë gjithmonë per satiren.” Te Fishta dallohet lehtas damari i satirikut, por edhe ndjesija ironike dhe autoironike e artistit-intelektual të gjysmës së parë të shekullit XX, e cila duket se përshkon herë si fill i dukshëm herë si i padukshëm të gjithë korpusin e letrave qi flasin për artin.

Edhe pse tuj e quejtë komedinë si të pamujtun për me u kuptue nga gjithëkush e tuj mos e pa artin e madh ende si pjesë e natyrshme e formimit publik shqiptar, Fishta prapëseprapë âsht i kënaqun nga pritja dhe përjetimi qi ka ngjallë vepra e tij te qytetarët e Shkodrës: “Drama u duertrokit shûm. Duertrokitjet e qytetarve t’onë, âsht e vertetë, nuk janë të tilla sá me e rrit mendsh nji autor, sepse ktû, perposë disa të huejve dhe ndonji shqyptari, si Curani, nuk e kanë idén e artit komik: kishin me duertrokit çdolloj tallje të gaztorve mâ shûm se sá nji Komedi të Molierit apo të Goldonit …” âsht e kjartë se ky pasazh difton tashmâ për kërkesat e tij në rritje lidhun me Komedinë dhe gjininë dramatike, dhe njilloj keqardhjeje për gjendjen kulturore të qytetit. Por “Drama u duertrokit shûm” kallzon etjen e publikut për vepra të tilla dhe dishirin e tij të fortë për progres dhe zhvillim kombtar. Nga ana estetike ky percaktim tregon empatinë, lidhjen e madhe emocionale të spektatorit me shfaqjen dhe ngadhnjimin e veprës teatrale.

Autori gjithashtu kujdeset shumë te letrat për të skjarue edhe tematikën dhe domethaniet e veprave të tij: “Tek “Odiseja” kam dashtë me paraqitë triumfin e lirís, si te “Shen Françesku” vllaznín dhe te “Kryepremja e Shen Gjonit” [2] barazín në kuptimin e kshtenë.” Kurse te drami Shqyptari i gjytetnuem mban qëndrime estetike dhe kritike ndaj veprës, tuj e quejtë nga nji anë mâ të naltë se veprën e Shilerit, mbasi ai kishte shkrue nji vepër të ngjashme me të, por tuj e mbajtë si origjinale veprën e vet. Mbetet i entuziasmue dhe i befauem nga pritja e mirë e publikut: “Lidhun me vepren t’ême të vogël poetike, qi ti thue se e adhuron, pa e dijtë psén, po të tham, se nuk ia vlen mundin me e studjue. – Vepra âsht origjinale, me gjith se Shileri ká shkrue nji të ngjashme, qi titullohet: “Nderim per artet e bukura”. Ideja ême ishte me iu tregue shqyptarve rrugen e qytetnimit; kurse, Shiler shkruen per me josh njeriun drejt shkencës dhe arteve. Pjesa e dytë e kantatës t’ême dramatike nderthuret në shûm shprehje me vepren e Shilerit; por me gjith ket âsht krejt origjinale per sá i perket idés. Ket mundem me të thânë, se vepra ême âsht mâ e naltë se ajo e Shilerit per sá i perket idés dhe veprimit. Sigure qi shfaqja e Besimit te shqyptari, qi digjet per civilizimin, dhe ngjeshja e frazës te motetet dhe te recitativet e pjesës së parë, çon shpirtin e spektatorit shqyptar drejt idealeve të pastra dhe janë të tilla sá qi ta prekin atê fortiter et suaviter; kaq âsht e vertetë, sá qi atê mbrâmje kanë derdh lot prej entuziazmit edhè myslimantë, të cillt kishin mjaft pak interes per me pá [1] në skenë Fénë me nji Kryq në dorë.” Te ky fragment jepet edhe pëlqimi i veprës së artit, tuj mos ditë psénë, pra shkojmë tek ajo pikpamje estetike, e cila mbron idenë se veprat e artit vetëm mund të shijohen, por âsht pothuejse e pamujtun me zbulue psénë e plotë, edhe pse shpesh shkolla të ndryshme janë përpjekë dhe përpiqen për të kuptue mahnitjen e artit të madh me mjete racionale, por kjo âsht nji dukurí qi nuk âsht vetëm e tillë. Duket se Fishta âsht në kontakt me të gjitha shkollat e shijes estetike, por parapëlqimi i tij âsht për estetikën klasike qi thekson harmoninë, rregullin, proporcionin dhe simetrinë e së bukurës. Gjykimet kritike dhe estetike në letrat e Fishtës kanë për të kenë nji mjet i mirë me shpjegue dhe me njoftë mâ mirë krejt veprën e tij. Tuj qendrue besnik kritereve të nji hymjeje, – mbasi mbrenda letrave kemi kaq shumë kundrime estetike dhe gjykime kritike, sa nuk do t’i shterronte nji doktoraturë –, po e mbyllim këtu këtë tematikë.

2.3. Tema e jetës së provincës françeskane dhe e marrëdhanjeve mes sivllazënve

Në nji pjesë të mirë të letrave të dërgueme nga Fishta sivllazënve të vet, në këtë përmbledhje, lidhun me problemet dhe shqetësimet e jetës në Provincën Françeskane në Shkodër, sundohen nga nji stil i ambël dhe nji ton i butë dhe dashamirës ndaj secilit prej tyne me nji gjuhë atnore këshilluese dhe orientuese. Këtu shifet se zhguni dhe konopi i fratit janë mbi gjithshka për të. Janë simbol i ekzistencës së tij. Përvujtnija në marrdhanije me superjorët dhe ndigjesa karakterizojnë të gjithë veprimtarinë e tij prej meshtari. Në nji letër çue Át Palit ai mban nji qendrim të premë për cilësinë sesi lypej me kenë nji meshtar dhe sesi ai kishte kenë e mira me i ngja priftit të veprës Atala të Shatobrianit: “Kam lexue ktò ditë atê gur të çmuem të letersís qi âsht “Atala” e Chateaubriand-it, ku shkrimtari francez me nám pershkruen në personazhin e Át Aubrit sherbtuerin e vertetë të Krishtit, qi jeton vetëm me dashunín per Zotin dhe të afermin, se e gjith trashigimija e tij janë plágt e vulosme në trup prej damtimevet të kohnave ose prej barbarvet indianë dhe qi me jeten e tij të panjollë dhe me forcën e [1] fjales profetike arrin me zbutë bishat njerzore të burgosme në pyjet e pafundme t’Amerikës.” Këto karakteristika të fratit mishnojnë përnjimend meshtarin sesi duhet të jetë, por njikohësisht edhe modelin e tij simbas pikëpamjes së Fishtës. Nji gja të tillë ai e zbaton në vetë të parë sa herë qi në letra hapet kjo temë, tuj bâ përpjekje të vazhdueshme për me krijue harmoni e dashuní mbrenda Provinçjalatit e tuj dalë ai në krye të punëve të përditshme qi e shqetësojnë atë. Nji meshtar i papritueshëm, edhe pse veprimtarija e tij kalonte kufijtë e Provinçjes, ai kurrnjiherë dhe për asnji arsye nuk la mbasdore, interesat e bashkësisë së fretnve, por i nxiti ato, si për shembull, botimin e veprës së Át Bernardin Palit, Át Shtjefen Gjeçovit dhe përkthimin e Kanunit në italisht nga Át Pali. Dijti gjithmonë të harmonizonte interesat e meshtarisë me interesat artistike, politike dhe akademike. Megjithatë shofim se ai, me gjithë veprimtarinë e madhe letrare, publicistike, politike, të gjitha këto të fundit i ka vu në plan të dytë në krahasim me të mirën e Provincës.

Te pjesa e dytë e përmbledhjes, Fishta letërmarrësi, dërguesit e letrave kujdesen me shumë mirësí t’i drejtohen atij për veprimtarí fetare dhe laike, tuj pa tek ai nji pshtetës të besueshëm, p.sh., letra e Pekmezit dishmon per këtë gja. Nji pjesë e letrave merren me vlersimin e tij si Poet Kombtar, tuj i dhanë Pendën e Artë dhe çmime të tjera. Vlerësimet për Lahuten e Malcís dhe për të si poet janë të shumta, p.sh., Êmzot Prof. Jul Bonatti, me nji letër nga Vlona me 9 Fruer 1938, e vlerson këtë vepër kështu: “Pá kurrfarë lajket do të thohet se Lahuta e Malcís âsht e dêjë m’u rreshtue krah në krah me kryeveprat epike mâ në zâ të letersinave të botës të moçme e të kulturës së ré.”; Çabej, me nji letër nga Roma me 29.IV.27, i drejtohet kështu: “Vjershetorit të math Arbëror!” dhe Lamberci shpreson perfundimin e epopesë: “më ka dhânë mue shpresen, se letratyra e botës mbas Lahutes e Malcís ka me marrë si dhântin prej Zotnís Sate nji epopejë popullore, nji Mahabharata ose si nji Kalevala Shqype. Edhe shpresoj edhe tash, se nuk e keni lânë poeziën e madhe, por keni me e mbarue.”. Bien në sy këtu, gjithashtu edhe letra të dërgueme nga personalitetet shqiptare mâ në zâ të kohës, si në fushën e politikës ashtu edhe botës së artit e të shkencës: Preng Bibë Doda, Konica, Hugh G. Grant, K. Cipo, Dr. Norbert Jokli, Edhem Haxhiademi etj.

Mâ në fund studiuesit dhe lexuesit do të kenë në dorë nji korpus domethanës dhe me shumë vlera të korrispondencës së njanit prej personaliteteve mâ të njoftuna të botës shqiptare, pra atë të Át Gjergj Fishtës. Kjo gjâ pa dyshim ka me ndikue në rishikimin e figurës së tij nën kandvështrimin e të dhanave të reja dhe mâ të plota për studimin e veprës dhe të autorit.

Bibliografi

Át Gjergj Fishta O.F.M. 1871-1940. Numër perkujtimuer neper kujdes t’Á Benediktit Dema O.F.M., botim II, Shkodër, 2010,

Fishta, Gjergj. Estetikë dhe kritikë. Antologji përgatitur nga Persida Asllani, Hylli i Dritës & Shtëpia e Librit Tiranë 1999.

Fishta, Át Gjergj. Letërshkëmbimi. Botime Françeskane Shkodër 2020.

Letra nga këto Burime:

1. Biblioteka Françeskane “Át Gjergj Fishta O.F.M.” në Shkodër.

2. Kuria Gjenerale O.F.M.

3. Fondi i Willy Kamsit tek Biblioteka Françeskane “Át Gjergj Fishta O.F.M.” në Shkodër.

4. Arkivi Shtetnor

Shfaqet premierë në Tiranë  “Ode për tempujt që nuk u harruan”

Dhimbja dhe shpresa e popullsisë martire të Çamërisë, nëpërmjet rrëfimit në vargje të birit të saj, poetit, shkrimtarit, kineastit dhe publicistit Luan Rama, me një interpretim brilant të aktorit Alfred Trebicka dhe regji nga Pandeli Çeço, erdhi premierë për publikun, të mërkurën, 18 Dhjetor, në kinema Millenium, Tiranë. Vepra është produksion i Fondacionit Çamëria  “Hasan Tahsini”. Poema epiko – tragjike e Luan Ramës është një dëshmi autentike kushtuar tragjedisë çame, një dramë e përjetuar jo vetëm me dhimbje, por edhe me krenari, e brujtur me dhimbje të skajshme, por edhe me shpresë.

Kjo vepër e shquar ka ngjyrosur këtë fund viti sfondin kulturor patriotik të kryeqytetit me një vello përshpirtjeje e nderimi të masakruarit çamë, në mbyllje të aktiviteteve për 80 vjetorin e gjenocidit. Në vepër shpalosen imazhet e tmerrshme të tragjedisë, pamjet makabre të krimeve të bandave zerviste, e cila është transmetuar nga brezi në brez me një vërtetësi të habitshme: Harqe guri, porta të mëdha guri, dritare të shqyera ku era fryn trishtueshëm. Magje e braktisur, çati e rënë dhe një copëz qiell i vetmuar, i ngrënë, i vrarë. Era fryn nëpër shkurre, mbi gurë të latuar dhe puse të harruar, mbi trarë të përmbysur në këtë shembje të jetës dhe të botës në Çamëri. Një fotografi e zbehur dhe e përbaltur, një foto dasme, mbetur në rrënojë, rrëzë murit… lugë e ndryshkur dhe e vetmuar e papritur, në heshtjen e madhe. 

Pamjet e qiellit, retë, shirat, erërat, imazhet e shtëpive të djeguara  e të rrënuara, ujërat e turbullta të lumenjve, shtigjet dhe monopatet nga kanë kaluar çamët, zërat e viktimave të pafajshme, kokat e prera, kalldrëmet e përgjakuar, gjymtyrët e flakur nëpër hendeqe, gra shatzana me barqe të çara etj. Përbëjnë kujtesën e dhimbjes çame. Një këngë e vjetër dëgjohet. Këngë e shpirtit, këngë e popullit të handakosur e të vrarë. 

Por kënga dhe në rrënoja e varre ka jetuar në dekada dhe vazhdon të jetojë. Shpirti i popullit nuk mund të heshtë. Eshtë kënga që i këndon masakrës, është vaji i një jete të humbur që nuk do ta harrojë tragjedinë.
Drita bie. Është muzg dhe dielli tutje perëndon. Ndërtesat e gurta i shohim tani si hije: harqe, mure të rrënuar, dritare si zgavra të humbëtirës dhe e vdekjes që ka kaluar… Madje hije njerëzore sikur lëvizin tani në këtë botë hijesh… Një dorë shfaqet në portën e madhe prej guri dhe një hije njerëzore shfaqet si të dojë të mbahet pas jetës. Hëna sapo ka dalë dhe hija ngre sytë drejt saj si të kundrojë botën e të gjallëve. Tashmë shohim fytyrën e tij. Sytë i shkëlqejnë edhe pse të zbehtë. Sytë nuk janë shuar. Është rrëfimtari, i vdekuri i gjallë që lëviz mes gërmadhash dhe me shpirtin e dhimbur sheh katakombet e një jete të dikurshme. E kështu nis të rrëfejë, të tregojë… Tragjedia e dikurshme ka ngjyrën e argjendë të asaj hëne që duket se vuan dhe ajo. Ngrehina hije. Hije pemësh në forma njerëzore. Trungje të gjymtuar, krahëprerë dhe të tharë. Tashmë këngës popullore, e ngjashme me vajin e humbësit të madh, ia lë vendin një muzike që kërkon të shoqërojë rrëfimtarin në tregimin e tij. Ai ecën, ndalon, mbështetet diku dhe flet. Është zëri i shpirtit. Zëri që na flet përtej varrit… 

Poema është nga më tragjiket. Atmosfera është danteske. Duket sikur ajo flet në boshllëk midis tokës e qiellit. Poema përmban dëshmi të pashëmbullta kanibaizmi të bandave zerviste ndaj popullsisë së pafajshme çame, ku shumë persona u vranë në mënyrat më cnjerëzore. Mesazhi i veprës është i qartë: Tragjeditë e jashtëzakonshme duhet të trokasin fort në ndërgjegjen e bashkëkohësve dhe të brezave, duke bërë katarsis. Në emër të shpirtrave që nuk gjejnë qetësi duhet paqe dhe amshim, duhet përgjegjësi njerëzore.

“Nuk kish si mbyllej më bukur viti i 80 vjetorit të gjenocidit, për të cilin nuk u kujtua asnjë institucion shtetëror, me përjashtim të bashkisë Konispol dhe kryetarit Erges Dule, që na ka qëndruar pranë, tha drejtuesi i Fondacionit Çamëria “Hasan Tahsini”, Alket Veliu. Vepra e Luan Ramës, nipi i Heroit të Popullit Ali Demi, një ikonë e antifashizmit, është një himn për bashkëjetesën dhe faljen, e cila duhet të ngrihet mbi tragjeditë . Aktori brilant Alfred Trebicka, duke përjetuar dhimbjen çame, solli një performancë të shkëlqyer dhe mjaft prekëse, ku jehonte mesazhi i paqes, i cili duhet të rifillojë aty ku u ndërpre dhunshëm nga “Magaliidea”. Regjia e Pandeli Çeços ishte e kompletuar me të gjithë komponentët filmikë. Edhe kamera ishte e jashtëzakonshme.

Gjatë filmit u emocionova shumë, tha skenaristi Luan Rama. Alfred Trebicka, në rrëfimin e tij imagjistral, plot magji artistike, krijoi një personazh me peshë të madhe emocionale, që portretizon një dhimbje që nuk shuhet dhe që duhet mbajtur gjallë, gjer sa të gjejë zgjidhje. Falenderoj Fondacionin Çamëria “Hasan Tahsini”, për mbështetjen e pakursyer.

“Në momentin e parë ndjesia ishte dhimbje, por përpos dhimbjes ka një dritë, një perspektivë. Pra Brenda veprës nuk është vetëm mesazhi i dhimbjes, por edhe i paqes, i të ardhmes. Ne dimë të falim. Ky mesazh më ka motivuar shumë”, tha aktori i mirënjohur Alfred Trebicka. ”Nuk ishte një vepër e thjeshtë për t’u realizuar. U ndjeva komod më Alfredin, kamera, koreografia e lëvizjeve, të gjithë komponentë ecën shumë mirë”, tha regjisori Pandeli Çeço. 

Poeti, shkrimtari dhe kineasti i shquar Luan Rama, ish ambasadori i Shqipërisë në Francë, nuk është thjesht një nostalgjik i apasionuar, por prurësi në kulturën shqiptare i dhjetëra librave me interes shkencor dhe albanologjik. Nëpër arkivat e Francës, të Gjermanisë e Greqisë, ai ka rendur në gjurmët e kërkimit të historisë shqiptare. Luan Rama ka nxjerrë në dritë botime për shqiptarët dhe arvanitasit, në të gjitha trojet ku ata jetojnë, duke u përpjekur të nxjerrë nga arkivat një histori të fshirë dhe të manipuluar nga qarqet shoviniste. 

“Çamëria është një tjetër botë, e shkuar, e një vendi të harruar, të braktisur ku dhe gurët klithin. Ku vallë kanë shkuar banorët e tyre çamë, pse kanë shkuar, nga ç’gjëmë?… Eshtë një botë gërmadhash e varresh ku flladi fryn me peshën e dhimbjes dhe të nostalgjisë..

Gjaku i rënë në luftë nuk mund të zhbëhet, masakrat e tmerrshme të nacionalisteve grekë për spastrimin e Çamërisë nga shqiptarët nuk mund të harrohen. Historia mbetet gjithnjë histori, tha Luan Rama, gjatë bisedës së shkurtër që patëm, duke konsumuar një kafe pas shfaqjes, së bashku me ekipin realizues të shfaqjes dhe producentin Alket Veliu.

Asnjë ligj i botës, asnjë formim kulturor, nuk mund t’i bëjë njerëzit të mos kenë kujtesë e aq më pak, të mos kenë nostalgji, ka shkruar shkrimtari ynë i shquar Ismail Kadare. 

Në një rrëfim të shkurtër për gazetën “Dielli”, Luan Rama thotë: Çamëria, qysh në fëmijërinë time, vinte e rivinte përmes kujtimit të njerëzve, të cilët vinin shpesh të takonin gjyshen time. Dhe biseda gjithnjë do të shkonte te Filati, Çamëria, toka  e mohuar, vendet e farefisit tim, që ishin shpërngulur nga shtëpitë e tyre. Nëna ime vdiq me dëshirën dhe mallin që e digjte për të parë vendlindjen e saj. Por nuk mundi ta shihte kurrë. Megjithatë, para se të ikte nga kjo botë, i premtova se do të shkoja në Filatin e saj të dashur dhe do i tregoja shtëpinë. Kështu, në verën e vitit 2000, u nisa nga Parisi, zbrita në Tiranë dhe, me dy miq të mij, morëm rrugën për në jug. Të nesërmen iu drejtuam Filatit. Çamëria, si për të gjithë camët, edhe për mua është një amanet i shenjtë. Çamëria nuk është një dhimbje që ikën, ngaqë dikush e shpall të paligjshme. As duke bërë sikur nuk e di, aq më pak kur sillesh pa nderim ndaj saj, thotë kineasti Luan Rama për gazetën “Dielli”.

Arben Iliazi

Flamur VEZAJ/

VATRA në Boston festoi njëvjetorin e ringritjes, duke rikthyer kështu traditën e festimeve të përvjetorëve mes vatranëve dhe miqve të VATRËS! Brenda ambientit të ngrohtë dhe me shije të restorantit “Scutari” në Hanover të Massachusetts, të dekoruar me simbolet kombëtare, fotot e Fan Nolit dhe Konicës, si dhe logon e VATRËS, u mblodhën shumë shqiptarë të komunitetit të Bostonit për të festuar së bashku këtë ditë të shënuar të riaktivizimit të VATRËS. Kështu u rikthyen kujtimet e vatranëve më të vjetër, të cilët kujtuan me emocion kohën kur ishin të vegjël dhe prindërit e tyre, po pjesë e VATRËS, mblidheshin në festa të veçanta në restorantin e filantropit të njohur shqiptar në Boston, Anthony Athanas!

Salla ishte e mbushur me vatranë të rinj e të vjetër, ku në sfond dëgjoheshin tingujt e muzikës tradicionale shqiptare, të luajtura nga DJ Rei, i cili, si në çdo event, e filloi hapjen e kësaj feste duke intonuar himnin amerikan dhe atë shqiptar.

Moderatori i kësaj mbrëmjeje, Jorid Çelaj, njëherazi arkëtari i VATRËS në Boston, pasi falënderoi të pranishmit që ishin bashkuar kësaj feste, kujtoi se sot, më 15 dhjetor, koincidoi edhe si data e kalimit në amshim të dijetarit të madh Faik Konica. Për të nderuar këtë figurë të lartë të kombit shqiptar dhe patriotët e tjerë, u mbajt një minutë heshtje.

Festa më pas filloi me fjalën e kryetarit të VATRËS në Boston, z. Mentor Makustaj, i cili renditi në mënyrë kronologjike 31 aktivitetet e organizuara nga VATRA në Boston brenda një viti! “Së bashku, brenda këtij viti që po lëmë pas, kemi bërë shumë organizime, bashkëpunime me organizata të tjera shqiptare, aktivitete dhe takime të rëndësishme për komunitetin tonë dhe kjo frymë do të vazhdojë jo vetëm në 2025 por edhe në vazhdim. E për të realizuar të gjitha këto aktivitete, unë falënderoj nënkryetarin Theofan Koja, sekretarin Flamur Vezaj, arkëtarin Jorid Çelaj, si dhe anëtarët e kryesisë Andrea Pani, Lindita Meçe, Ervis Dhima, Petrit Alibeaj, Subi Çako, Isa Bytyqi dhe Edlira Çako, pa të cilët e gjithë kjo punë nuk do të ishte bërë! Gjithashtu falënderoj të gjithë anëtarët e VATRËS që na kanë besuar, mbështetur dhe ndjekur në gjithë këto aktivitete, në veçanti Klajdi Harunin, Ardi Boçovën, Artian Rrezën, Azem Avdulin, Agron Bejën, Sylejman Bytyqin, Gëzim Meçen, Freskim Nallbanin, Altin Brarin e shumë të tjerë,” tha kryetari Maksutaj, duke kërkuar ndjesë që nuk mund të përmendte të gjithë anëtarët! Gjithashtu, ai falënderoi organizatat shqiptare dhe individët e ndryshëm me të cilët janë realizuar të gjitha këto projekte/aktivitete, duke theksuar se kemi shumë punë për të bërë dhe viti 2025 na pret me sfida edhe më të mëdha.

Të pranishmit në këtë event madhështor i përshëndeti edhe kryetari i VATRËS, z. Elmi Berisha, i cili kishte ardhur nga Nju Jorku së bashku me arkëtarin Besim Malota. Z. Berisha, mes të tjerash, përgëzoi Vatrën në Boston për punën e shkëlqyer patriotike gjatë këtij viti! “Jam krenar për Bostonin dhe shpreh respekt e vlerësim për afrimin e patriotëve, intelektualëve dhe gjeneratave të reja në VATËR si garanci për jetëgjatësinë e VATRËS dhe transmetimin e vlerave më të çmuara kombëtare në brezat e ardhshëm,” tha z. Berisha, duke premtuar se mbështetja e qendrës do të jetë e pakursyer për vatranët në Boston!

Në emër të kryetarit të Këshillit Drejtues të VATRËS, z. Kolec Ndoja, foli zv/kryetari i këshillit, Theofan Koja, i cili transmetoi për vatranët dhe të pranishmit mesazhin se VATRA në Boston tashmë është bërë një pikë referimi për degët e reja që po hapen në gjithë SHBA-në! Ndërsa editori i gazetës “Dielli”, z. Sokol Paja, në pamundësi për të qenë i pranishëm, dërgoi një telegram urimi, të cilin e lexoi vatran i Bostonit, Klajdi Haruni! ““Jeni model frymëzues që keni kultivuar atdhedashuri dhe patriotizëm në Boston e më gjerë, nëpërmjet veprimtarive tuaja mbresëlënëse për kombin, atdheun dhe komunitetin.

Gazeta Dielli mburret me kontributin tuaj për Vatrën dhe Diellin në këtë rrugëtim emocionues dhe plot sfida. Ju keni krijuar një bashkësi patriotike që rrezaton energji kombëtare dhe bashkon vlerat më të larta njerëzore, intelektuale, atdhetare dhe qytetare, duke i vënë në shërbim të çështjes kombëtare dhe komunitetit shqiptar në Boston, Shtetet e Bashkuara të Amerikës,” – thuhet në mesazhin përshëndetës të editorit të Diellit, z. Paja.

Një mesazh urimi dhe përshëndetje për vatranët kishte edhe kryetari i VATRËS, dega në Jacksonville të Floridës, z. Adriatik Spahiu! Ai uroi suksese për degën e VATRËS në Boston, duke shprehur mirënjohjen dhe respektin për punën njëvjeçare të saj dhe vlerësoi vizionin e bashkëpunimit me degët e tjera, duke rikthyer traditën e vatranëve të vjetër që i bashkonte ideali i çështjes kombëtare. Gjithashtu, i pranishëm ishte edhe kryetari i sapozgjedhur i VATRËS në Hartford, z. Ilir Gjomarkaj!

Më pas, aktiviteti vazhdoi me dhënien e mirënjohjes për familjen Pani, e cila për tre breza ka kontribuar në VATËR, që nga themelimi i kësaj organizate gjithëshqiptare të Amerikës. “Në vlerësim për kontributet e veçanta për ruajtjen e traditës dhe kulturës shqiptare në degën e VATRËS në Boston” çertifikatë mirënjohje i jepet familjes Pani, lexoi kryetari z. Elmi Berisha, i cili ia dorëzoi vatranit Andrea Pani, njëherazi anëtar i kryesisë së VATRËS në Boston! Ky i fundit, me emocion, falënderoi VATRËN për vlerësimin, duke premtuar se do të vazhdojë të kontribuojë në VATËR si gjyshi dhe babai i tij!

Një vlerësim i tillë iu nda pas vdekjes edhe vatranit Agim Dishnica, i cili ndërroi jetë vetëm pak kohë më parë në Boston! Gjithashtu, një mirënjohje të tillë iu nda edhe znj. Neka Doko, personit që prej shumë vitesh kujdeset për bibliotekën e Fan Nolit pranë Kishës së Shën Gjergjit në Boston!

Me mirënjohje të veçantë, “Në vlerësim për bashkëpunimin në evenimente të ndryshme dhe ndihmesën për realizimin e projekteve të ndërmarra në degën e VATRËS së Bostonit,” u vlerësuan nga VATRA organizata “Albanian Boston Community Center”, “Çunat e Bostonit” ku ishte i pranishëm Endri Kume, organizata “MaasBesa” me përfaqësuesin e saj z.Eduard Lazri, Albanian Fighting Cancer,” z. Faton Limani nga Universiteti Harvard, Shoqata “Labëria” ku morì vlerësimin Zv/kryetari Nevjol Shukulli, Shoqata “Kosova,” Robert Tochka nga Qendra Kulturore Fan S. Noli, Nikolin Gaçe, Aldi Myteberi dhe Ardit Dervishi!

Nga ana tjetër, VATRA në Boston ndau edhe vlerësime për bizneset që kanë ndihmuar e kontribuar gjatë vitit 2024, duke mundësuar realizimin e projekteve e aktiviteteve të ndryshme. Me motivacionin “Në vlerësim për sponsorizimin e evenimenteve të ndryshme të organizuara nga dega e VATRËS në Boston” u nderuan: Restoranti “Scutari” në Hanover, MA, me pronar Leo Keka; Shoqëria Atdhetare “Besa-Besë”; kompania “Salem BP”; restoranti “Gallo Nero” në Peabody me tre pronarë shqiptarë; kompania “OTR Limo” e Artur Maçorrit; “BoxFord House of Pizza” me pronar Neviol Shukulli; “Ellie’s Pizza Beverly” me pronarë Xhulio Bleta dhe Albion Beqiri; “Peabody House of Pizza” me pronar Andi Biqiku; “Giovanni’s Roast Beef & Pizza” me pronar Edison Shahini; “Ipswich House of Pizza” me pronar Guisedio Vasiu; kompania e transportit SHBA-Shqipëri dhe anasjelltas “Henry Jasmin,” me pronar Ervin Çifliku; si dhe gazetari Nazim Salihu nga “Noli TV.”

Pas dhënies së vlerësimeve, festa vazhdoi me darkën e ofruar me zemër nga VATRA, dega në Boston, e shijuar nën tingujt e muzikës së vjetër dhe të re shqiptare tradicionale, ku nuk munguan as vallet!

Fotot nga S.Çako dhe N.Salihu