Sokol Paja/

Kontributi në artin dhe letrat shqipe i shkrimtarëve, artistëve, intelektualëve, klerikëve e qëndrestarëve antikomunistë mbetet fenomenal jo vetëm në pasurimin e letërsisë shqipe por dhe në ndriçimin e të vërtetave historike duke pasuruar memorien e shoqërisë shqiptare e duke ekspozuar krimet dhe barbaritë e komunistëve mbi shqiptarët e pafajshëm. Veprat e At Zef Pllumit, Dom Simon Jubanit, Visar Zhitit, Maks Velos, Amik Kasoruhos, Agim Mustës, Fatos Lubonjës, Spartak Ngjelës, Bedri Blloshmit, Lekë Tasit dhe së fundi e Hasan Bajos e shumë ish të përndjekurve të regjimit diktatorial në Shqipëri, përveç se kryevepra të letërsisë e historisë janë shndërruar në regjistrin më të saktë të kohës së ferrit e të tmerrit që përjetuan shqiptarët përgjatë 5 dekadave diktaturë. Romani “Lulet e pjeshkës” i autorit Hasan Bajo është një kontribut me shumë vlerë jo vetëm në letërsinë moderne shqiptare por edhe në kolanën e veçantë të letrave shqipe “burgologjinë” e denoncimit të krimeve të regjimit komunist në Shqipëri. Rrëfimet e Hasan Bajos, përshkrime estetike dhe detajiste të përkryera skanojnë diktaturën komuniste, shtypësit, të shtypurit, mekanizmat e instalimit të diktaturës, rrjetin funksional të sistemit bolshevik, aparatin e dhunës e torturës dhe përshkruan me detaje tipologjinë e botës shpirtërore të xhelatëve dhe viktimave të pafajshëm. Regjimi i “kostumhirësve këmbëmëdhenj” në vitin 1977 e arrestuan dhe e dënuan Hasan Bajon padrejtësisht me dhjetë vjet heqje lirie për agjitacion dhe propagandë dënim të cilin e vuajti në burgun e tmerrshëm të Spaçit dhe të Qafë-Barit si qëndra persekutimi, vuajtje e torture për kundërshtarët e regjimit stalinist.

Hasan Bajo në librin e tij “Lulet e pjeshkës” tregon me detaje ashpërsinë dhe fatalitetin e dënimeve dhe ekzekutimeve të shqiptarëve të pafajshëm: Ekzekutimet bëhen befas, pas mesnate. I dënuari, duke qenë i lidhur, për më tepër në pritje të vdekjes, as që mendohet se mund të flejë. Çdo zhurmë e ardhur nga jashtë i thotë se janë xhelatët që vijnë për ta marrë. Prandaj, më të shumtët prej tyre mpihen, madje ka edhe momente kur vetë i dënuari, duke mos mundur t’i bëjë ballë një torture të tillë, lutet ta marrin sa më parë. Në raste të tjera, në ndonjë krizë çmendurie, përpiqet edhe të vetëvritet, rrëfen dhimbshëm në romanin e tij Hasan Bajo. Libri përbëhet në këto pjesë: “Parullat”, “Profesori i historisë”, “Kopjimi i detyrave”, “Profesor Osmani arrestohet”, “Më kërkojnë në drejtori”, “Kitara elektrike”, “Ëndrra”, “Petraqi”, “Adriana”, “Vera Riesling”, “Xhaxha Qamili”, “Ndihem i padëshiruar”, “Ankth”, “Nisja për në Tiranë”, “Me babanë”, “Arrestimi”, “Orët e para në hetuesi”, “Ditë dhe netë dimri në qeli”, “Tri cigaret DS”, “Edhe në qeli ndodh të gëzohesh”, dhe “Natë prilli me hënë”.

Nëpërmjet dialogut, monologut, panoramës së zymtë të birucave e hetuesisë, dilemave ekzistenciale, ankthit, panikut, frikës, humbjes së shpresës, mosdorëzimit, autori Bajo i ofron lexuesit një testament të vuajtjeve e dinjitetit të njerëzve të ndershëm në raport me mizorët e të pashpirtët që masakronin njerëz në emër të diktaturës së proletariatit. Individë të pafajshëm përgjatë regjimit komunist të afro 5 dekadave në Shqipëri përjetuan tortura çnjerëzore, dhunë fizike e shpirtërore por qëndruan dinjitozë në dhimbje e në vuajtje ashtu si Hasan Bajo dhe nuk “firmosën” për të fundosur askënd por mbajtën mbi kurriz barrën e tyre të padrejtë. Si qëndrestar i regjimit komunist, Hasan Bajo edhe si kronikan dhe si individ ka meritën se edhe pse “dinte të vdiste” ai buzëqeshi i lumturuar dhe nuk u shndërrua në antihero kur koha kërkonte heronj. Rrëfimet e Hasan Bajos janë rrëfime jete në luginën e vdekjes, janë rrëfime shprese, rrëfime dinjitoze e të dinjitetshme për shqiptarë patriotë që pranuan çdo persekutim e padrejtësi duke mbetur në fund të fundit NJERI.

Prof. Milazim Krasniqi/

Si duhet të dënohen krimet e komunizmit

Sa u përket standardeve dhe procedurave të dënimit të krimeve të komunizmit, ato duhet të jenë të pajtueshme me standardet dhe procedurat që janë ndjekur në ish shtetet komuniste të Evropës Qendrore e Lindore, të cilat tashmë janë shtete mirëfilli demokratike. Procedurat politike dhe ligjore që kanë përdorur Çekia, Hungaria, Polonia dhe Gjermania (për ish Gjermaninë Demokratike) duhet të studiohen e të mirren ato standarde që i përshtaten më shumë përvojës sonë me krimet e komunizmit dhe gjendjes specifike të shoqërisë sonë, si shoqëri e dalë jo vetëm nga regjimi komunist, po edhe nga okupimi dhe nga një luftë me elemente tipike të spastrimti etnik dhe të gjenocidit. Mund të mirren modelet me të buta, mjafton që ato modele t’i adresojnë në mënyrën e duhur krimet e komunizmit dhe të krijojnë premisat për rehabilitimin e viktimave dhe për pajtimin e shoqërisë. Nga ky aspekt shoqëria jonë, para se të fokusohet në një proces pajtimi ndërmjet shqiptarëve e serbëve, për armiqësitë e luftës së fundit (1998/1999) duhet ta lëvizë përpara procesin e pajtimit për periudhën e komunizmit. Pa u kryer procesi i dënimit të krimeve të komunizmit dhe rehabilitimi i viktimave të tij, pajtimi ndërmjet shqiptarëve e serbëve pas luftës së fundit (1998/1999) është i parealizueshëm, sepse krimet e komunizmit e kanë përgatitur edhe ambientin për gjenocidin e viteve 1998/1999. Me dënimin e krimeve të komunizmit, i cili filloi me gjenocid kundër shqiptarëve (1945) dhe përfundoi me genocid (1998/1999) lehtësohet edhe procesi i pajtimit ndëretnik, sepse një pjesë e kriminelëve e marrin dënimin në këtë proces, gjë që mund ta lehtësojë pastaj procesin e pajtimit shqiptaro-serb.

Dënimi i krimeve të komunizzmit gjithsesi parakupton që në këtë proces përjashtohet revanshi, hakmarrja. Dënimet e tyre nuk duhet të penalizojnë me asgjë pasardhësit. Kjo është shumë me rëndësi, sepse pa ua hequr ndjenjën e frikës pasardhësve të kriminelëve komunistë, do të jetë e vështirë të krijohet ambient i përshtatshëm politik e shoqëror, për ta shtyrë përpara këtë proces. Pasardhësit e jo pak komunistëve që kanë kryer krime, nga frika e revanshit dhe e hakmarrjes, ka rrezik që tashmë janë barrikaduar në istikame, për të mbrojtur veten e tyre, duke mbrojtur krimet e baballarëve e gjyshërve të tyre.

Komunizmi ka mbetur si mumia e Leninit në sheshin e Moskës – kufomë e pavarrosur, e cila provokon kërshërinë e shikuesve, por shumë më shumë ngjallë neverinë dhe tmerrin e tyre. Edhe bartësit e krimeve në emër të komunizmit ndër shqiptarë, në histori tashmë janë si mumia e Leninit. Ata kurrë nuk do të mund të vlerësohen si heronj, sepse kanë qenë thjesht kriminelë. Si të tillë duhet të trajtohen gjithkund, edhe në Kosovë.

PKJ ishte organizatë kriminale, Tito ishte njëri nga kriminelët më monsturozë të shekullit XX

Krimet e kryera nga regjimet komuniste janë të llahtarshme në përgjithësi. Edhe krimet e kryera në ish Jugosllavi, nga regjimi komunist dhe të urdhëruara nga lideri komunist Josip Broz Tito, janë të lemerishme. Josip Broz Tito, si lideri absolut i regjimit komunist (kryeministër 1945-1953) president shteti (1953-1980) kryetar i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, komandant supreme i Forcave të Armatosura deri sa vdiq në vitin 1980) llogaritet krimineli i 13, në rangimin e kriminelëve më të mëdhenj komunist të shekullit XX, pas Stalinit, Mao Ce Dunit, Leninit dhe Pol Potit. Sipas disa përllogaritjeve që janë bërë deri sot, por që nuk janë definitive, gjatë regjimit komunist jugosllav, të drejtuar nga Josip Broz Tito, në ish Jugosllavi janë vrarë, ose kanë vdekur nga ekspozimi kushteve çnjerëzore (në kampe, nga shpronësimi, etj.) 1.17 milionë njerëz! Vrasjet e këtyre njerëzve në gjithë hapësirat e ish federatës jugosllave, pra edhe në Kosovë e në viset e tjera shqiptare, janë realizuar me urdhëra politikë nga kreu i Partisë Komuniste të Jugosllavisë, i ka zbatuar armata jugosllave dhe agjencitë sekrete (OZN-a, UDB-a, VOS, KOS, etj.) E sigurt është që edhe gjatë kohës sa vazhdonte lufta antifashiste e veçmas pas fitores së komunistëve, vrasjet janë bërë si pjesë e politikave të planifikuara me detaje, për shkatërrimin e kundërshtarëve, madje edhe të atyre që ishin antifashistë por nuk ishin komunistë. Qëllimi final ishte marrja e pushtetit me dhunë. Pra, ka qenë politikë e planifikuar dhe e kontrolluar me detaje nga kreu politikë. Të gjitha listat e hartuara të personave që janë torturuar e vrarë, e që u janë marrë pronat, janë miratuar në organet ekzekutive partiake e të sigurisë. Vitet e fundit në Kroaci, Slloveni po pjesërisht edhe në Serbi, kanë filluar të publikohen dokumente që hedhin dritë mbi këto politika kriminale e gjenocidale te Partisë Komuniste të Jugosllavisë dhe të Titos e të krerëve të tjerë komunistë jugosllav. Tashmë janë publikuar jo pak direktiva, urdhëra, depesha, vendime gjykatash, që dëshmojnë se krimet janë kryer me paramendim, sipas planifikimeve politike të Partisë Komuniste të Jugosllavisë dhe urdhërave direkte të udhëheqjes së saj. Për shembull, personi i quajtur Mirosllav Haramija, i cili kishte shërbyer si inspektor sanitar, për të penguar epidemitë në zonat kroate ku kryheshin masakrat, kishte lënë më vonë këtë dëshmi tronditëse: “Viktimat ishin tmerrësisht të gjymtuara. Vendpushkatimet ishin përplot trupa njerëzish të copëtuar e të masakruar. Kokat u ishin prerë, ose u ishin copëtuar e sopata, shumëve u ishte prerë gabzherri, u ishin prerë organet gjenitale dhe gjinjtë. Shumicës së viktimave u janë nxjerrë organet e brendshme, kryesisht zemra, mëlqia dhe moitra, deri sa ishin ende gjallë.” Këso krimesh nuk janë bërë vetëm në Kroaci, po edhe në Slloveni, në Bosnjë e Hercegovinë, në Vojvodinë e në Kosovë, po nuk përjashtohet që kanë ndodhur edhe në në Mal të Zi, në Maqedoni e madje edhe në Serbi. Edhe pse pas marrjes së pushtetit me dhunë, regjimi komunist, nuk ka pasur opozitë të organizuar, prapë se prapë ka vazhduar likuidimet dhe vrasjet masive të kundërshtarëve realë po edhe të atyre fiktivë. Goli Otoku ka qenë vetëm vazhdim i asaj politike kriminale të ushtruar nga regjimi komunist i Titos dhe kamarilës së tij, anekënd Jugosllavisë, pra edhe në Kosovë, që nga viti 1944.

Krimet e komunizmit duhet të dënohen edhe për një fakt tjetër: regjimi komunist jugosllav me Titon në krye, bënë tradhti edhe ndaj aleatëve perëndimorë, Britanisë së Madhe dhe SHBA-ve, sepse me shkatërrimin e kundërshtarëve ideologjikë, edhe të antifashisëtve, ata nuk lanë mundësi që të kishte zgjedhje të drejta e të lira pas luftës. Ata e futën shtetin në vathën e Stalinit, duke ia kundërënë për shumë kohë Perëndimit.

Me çfarë metodash i kryen komunistët jugosllavë krimet e tyre

Tipologjia e metodave dhe mjeteve me të cilat regjimi komunist jugosllav ka kryer krimet, dëshmon se PKJ ishte një organizatë kriminale dhe strukturat e saj shtetërore poashtu ishin struktura kriminale. Edhe ushtria jugosllave e udhëhequr nga kreu komunist mori që nga fillimi tiparet e një organizate tipike terroriste, për çka ka dëshmi të shumta. Ndërsa, agjencitë që u krijuan prej PKJ që nga viti 1944 (OZN-a), 1946 (UDB-a, VOS- KOS) ishin që nga fillimi të strukturuara si organizata terroriste, për likuidim të kundërshtarëve, vrasje në masë, plaçkitje, terror. Kaq shumë ishte krimi komunist i legjitimuar, saqë komunistët jugosllav e kanë përjetësuar edhe në shtypin e vet, duke treguar metodat që përdoreshin për shkatërrimin e ”armiqve të popullit.” Këto ishin metodat që përdoreshin për likuidimin e njerërzve, ku shumica absolute faji e vetëm e kishin që nuk ishin komunistë:

1. Ekzekutim me plumb në qafë

2. Copëtim në katër pjesë

3. copëtim pjesë-pjesë të gjymtyrëve

4. shqyerje me qerre

5. nxjerrja e syve dhe detyrimi i të dënuarit që t’i hajë sytë e vet të saponxjerrë

6. djegie me hekur të skuqur

7. futja e duarve dhe këmbëve të të dënuarit në ujë të valë

8. prerje me sharrë

9. ngulja në hu

10. tredhja e meshkujve

11. varrosja e njerëzve për së gjalli

12. hedhja e njerëzve të gjallë në shpella (humnera)

13. vrasje me tokmak.

Një anëtar i OZN-as, shumë vitë më vonë, ka dhënë edhe këtë dëshmi: “Kishte raste kur në burg u dredhej qafa, u thyheshin këmbët, goditeshin me tyta pushkës në brinjë dhe me kondak në shpatulla, rraheshin me gjithfarë mjetesh, u nxirreshin dhëmbët, u bëhej shoku elektrik, dërrmoheshin me uri. Pas këtyre torturave, ata njerëz i dërgonin në vendpushkatime, të gjymtuar nga torturat dhe elektriciteti, me sy të nxjerrë e të ngjashme.”

”Vetë Aleksandër Rankoviqi, sipas gazetës “Politika”, në një raport të praqitur në Kuvendin e Beogradit, më vitin 1951 deklaronte : “Nëpër burgje tona në vitet 1945-1951 kanë kaluar 3.777.776 të burgosur, ndërsa i likuiduam 586.000 armiq të popullit.” Në mesin e atyre të burgosurve dhe atyre të vrarëve/të masakruarve, ka pasur edhe me mijëra shqiptarë, që nga ata që u dërguan për t’u likuiduar në Tivar, ata që i zhdukën në frontet e Sremit, ata që i vranë në luftë kundër Shaban Polluzhës e kundër LNDSH, ONDSH-së e me mijëra të tjerë që thjesht i morën nga shtëpitë e tyre dhe i vranë pa gjyq.

Për ata mijëra shqiptarë të masakruar e të vrarë nga armata jugosllave, nga OZN-a, UDB-a e KOS më vonë, udhëheqësit komunistë shqiptarë të Kosovës, minimalisht bartin përgjegjësi objektive. Ata kanë qenë në pozita drejtuese, ndërsa i kanë mbyll sytë para terrorit që ushtrohej mbi bashkëkombasit e tyre. Fatkeqësisht, shumë prej tyre kanë marrë pjesë aktivisht dhe me entuziazëm revolucionar në ato masakra dhe vrasje masive.

Fjala vjen, Fadil Hoxha personalisht ka urdhëruar fillimin e goditjes së vullnetarëve të Shaban Pollluzhës, në cilësinë e komandantit të Shtabit Operativ të Kosovës. Në urdhërin e Fadil Hoxhës theksohej që armikut “t’i shkaktohen sa më shumë viktima”, pra urdhërohej që të vriteshin sa më shumë shqiptarë. Për këso arsyesh, vërtet, pa një proces të gjerë kurrë nuk do të mirret vesh e vërteta për krimet e komunizmit edhe ne Kosovë. Nëse nga viti 1945 deri në vitin 1951 në ish Jugosllavi janë burgosur 3.777.776 të burgosur, ndërsa janë vrarë 586.000 “armiq të popullit”, sikundër e pranonte publikisht Rankoviqi, nuk ka të dhëna eksplicite se sa janë burgosur e sa janë vrarë deri në vitin 1966, kur shkarkohet nga posti Aleksander Rankoviqi. Por, me siguri janë edhe shumë. Dhe aq më pak dihet se sa janë vrarë, sa janë burgosur e sa janë dëbuar me dhunë nga Kosova. Dhe ajo që është e hidhur edhe më shumë, janë me mijëra shqiptarë, që janë të zhdukur dhe kurrë nuk u janë gjetur eshtrat deri sot. Metoda e zhdukjes së kufomave është aplikuar masivisht nga kriminelët komunistë jugosllav. Kjo metodë çnjerëzore është përdorë edhe nga fashistët serbë në luftërat e fundit në ish Jugosllavi. Është përdorur gjerësisht edhe në Kosovë.

Dekontaminimi i artit dhe dijes nga fantazmat komuniste

Deri sa po hulumtoja për shkallën e kontaminimit të artit tonë me figurat e komunizmit jugosllav, që nga Titoja, Rankoviqi e deri te Fadil Hoxha, hasa edhe në një këngë, (“Ti moj çikë cucë Malsie”) të cilën e interpretojnë Hamidja (në një vend etiketohet si Hamide magjupja) dhe Bajrush Doda. Vargu i këngës së famshme “Me Enver Hoxhën zemër çelik,” ishte zëvendësuar “me Fadil Hoxhën zemërçelik”. Fatkeqësisht, përjetimi i këtyre figurave si supermenë, ende është aktiv. Prandaj edhe dalin kërkesa si ajo e akademikëve të ASHAK-ës që i bashkohen mendimit të Hamide magjupes për Fadil Hoxhën. Akademikët tanë menduakan se Fadil Hoxha duhet të nderohet me çmimin “Nderi i Kombit”, ngase paskësh qenë “zemërçelik”, ndërsa ai dhe shokët e tij kanë qenë zemërhekur ndaj bashkëkombasve të vet e si pulat e lagura para urdhërave antishqiptare të Titos, Rankoviqit, Dërleviqit, Popoviqit, Mugoshës, Gjakoviqit e kriminelëve të tjerë. Fatkeqësisht, ka këngë glorifikuese edhe për Titon, madje edhe për Rankoviqin!

Ndoshta kontributi i duhur i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës në këtë fazë dhe në këtë temë do të duhej të ishte studimi i këtij arti pervers, ku ne shqiptarët e shkretë, jemi detyruar t’i madhërojnë edhe në këngë vrasësit tanë. Ndërsa, Universiteti i Prishtinës, do të duhej të inkuadrohej në një proces të gjerë dekontaminimi nga mbeturinat ideologjike jugokomuniste, për fillim duke tërhequr mbrapshtë titullin “doctor honoris causa” që u pati dhënë Josip Broz Titos e më duket edhe Fadil Hoxhës.

Sokol Paja/

Mërgata shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës historikisht ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në shërbim të kombit, komunitetit shqiptar e çështjes kombëtare në tërësi. Mërgata politike antikomuniste shqiptare në Amerikë ka pasur një rol specifik në ndërkombëtarizimin e çështjes kombëtare, luftën ndaj regjimit komunist në Shqipëri, ndërgjegjësimin e shqiptarëve të mërguar e institucioneve amerikane mbi krimet e komunizmit në Shqipëri dhe luftën e jashtëzakonshme për shëmbjen e diktaturës e demokratizimin e Shqipërisë. Organizimi politik i mërgatës paraqet ndër format më klasike të veprimtarisë së shqiptarëve të mërguar nacionalistë të cilët sakrifikuan gjithçka për Shqipërinë e lirë e demokratike. Veprimtaria politike dhe mediatike e shqiptarëve të Amerikës qëndron në piedestalin e vlerave më të larta atdhetare, komunitare e kombëtare. Studiuesi Idriz Lamaj veprimtar prej afro 6 dekadash në komunitetin shqiptar në Amerikë është dëshmitar i gjallë i ngjarjeve e personazheve që përshkruan saktësisht në librin e tij duke na dhuruar një trashëgimi të artë të përpjekjeve të nacionalistëve më të shquar të mendimit e veprimit intelektual shqiptar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Libri i studiuesit dhe gazetarit Idriz Lamaj “Komiteti Kombëtar Shqipëria e Lirë” shërben sot si një testament historik i mërgatës politike shqiptare të Amerikës duke qenë një burim i dorës së parë për studiuesit dhe institucionet arsimore, katedrat e institutet e historisë e albanologjisë. I botuar në New York në vitin 2000, libri prej 112 faqesh, kushtuar prindërve të z.Idriz Lamaj, Borës dhe Shpendit, paraqet në detaje veprimtarinë nacionaliste e antikomuniste të “Komiteti Kombëtar Shqipëria e Lirë” në vitet 1949-1956. Një kontribut fenomenal i studiuesit Idriz Lamaj që hedh dritë mbi një periudhë të historisë së emigracionit politik në Amerikë të pa studiuar e thelluar siç duhet e sa duhet. Temat që trajtohen në libër përfshijnë: Shqipëria para themelimit të K.K.SH.L, Komiteti “Evropa e Lirë”, themelimi i Komitetit të Parë Kombëtar “Shqipëria e Lirë”, mjetet e informimit të K.K.SH.L, gazeta “Shqipëria”, radio “Zëri i Shqipërisë së Lirë”, Komiteti Kombëtar Shqipëria e Lirë (K.K.SH.L) fillon fushatën e ashpër kundër regjimit komunist në Shqipëri, rusifikimi i kulturës kombëtare dhe shtetit shqiptar, Moska para Tiranës refuzon ndihmat e presidentit Eisenhower për Shqipërinë, K.K.SH.L. i përgjigjet me fakte propagandës së regjimit komunist të Shqipërisë, riorganizimi i K.K.SH.L, bisedë me kapidanin e Mirditës z.Ndue Gjomarkaj rreth K.K.SH.L, themelimi i Kuvendit të Kombeve Evropiane të Robëruara (ACEN-i), K.K.SH.L. dhe “bashkimi i të arratisurve politik të Shqipërisë” në Jugosllavi, organizimi politik i emigrantëve shqiptarë në Jugosllavi, K.K.SH.L. dhe Federata “Vatra” – qëndrimi i gazetës “Dielli” ndaj qeverisë komuniste të Shqipërisë dhe qeverisë amerikane në vitet 1945-1955, pikëpamjet e Xhafer Devës ndaj K.K.SH.L. dhe organizatave politike shqiptare në mërgim, shënime biografike kushtuar: Mitat Frashëri, Hasan Dosti, Ndue Gjomarkaj, Rexhep Krasniqi, “Dosja e Tradhëtisë” dhe shkaqet e mbylljes të K.K.SH.L. Të gjitha këto çështje trajtohen në mënyrë analitike dhe përshkruese prej mendimit e penës së shkëlqyer të kronikanit Idriz Lamaj.

Në hyrje autori z.Lamaj shprehet se mbështetja kryesore në burimet e gazetës “Shqipëria” është bërë për me i tërheq vemendjen studiuesve, nëse merret me këtë çështje, se gazeta në fjalë është burimi më i mirë, pa të cilin nuk mund të shkruhet objektivisht mbi këtë subjekt; me i dhënë lexuesit artikuj origjinal të asaj kohe, dhe me i lënë atij të gjykojë vetë, si janë ndjekur zhvillimet në Shqipëri nga Komiteti dhe nga qeveria amerikane, më i rikujtuar të dytë, studiuesit dhe lexuesit, se në agjendën e qeverisë amerikane, çështja shqiptare ka qenë gjithnjë aktive dhe në të mirën e kauzës shqiptare.

Librin “Komiteti Kombëtar Shqipëria e Lirë” studiuesi z.Lamaj e cilëson si një nderim i tij i veçantë, për tre kryetarët e Komitetit “Shqipëria e Lirë”: për Mitat Frashërin, Hasan Dostin dhe Rexhep Krasniqin, të cilët në mënyrën më dinjitoze sipas Lamajt ngritën në botën e lirë zërin e heshtur të popullit shqiptarë nën regjimin komunist, thelluan interesimin e sinqert të popullit dhe shtetit amerikan për çështjen shqiptare dhe vdiqën më bindje të plotë se një ditë do të realizohej Shqipëria etnike demokratike.

Veprimtaria e organizatave politike në mërgatën shqiptare të Amerikës përgjatë katër dekadave jo vetëm që formëson e skicon mendimin politik, nacionalist e antikomunist shqiptar por në vetvete pasqyron një “shkollë” politike shqiptare në Amerikë. Memorizimi i ngjarjeve historike, profili politik i intelektualëve e udhëheqësve të komunitetit shqiptar të kohës, organizimi patriotik, veprimtaria komunitare, tubimet atdhetare, demonstratat antiqeveritare vijnë mjeshtërisht të analizuara prej studiuesit Idriz Lamaj i cili meriton respekt e nderim, mirënjohje e vlerësim për gjithçka i ka dhënë shqiptarëve të Amerikës në 60 vite veprimtari politike, atdhetare, komunitare e publicistike.

Ndriçim Bejko mjeshtër i skulpturës monumentale në Boston, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA, New York, krijimtarinë e tij artistike, pjesëmarrjen në Konkursin Ndërkombëtar të Skulpturave të Rërës në Revere Beach të Massachusetts, bashkëpunimin me Kishën e Fan Nolit e komunitetin shqiptar në Boston, frymëzimi nga ikonat e historisë kombëtare si Skenderbeu, Nënë Tëreza, Fan Noli e Faik Konica, trashëgiminë artistike e kulturore që skulptorët i lënë shoqërisë e kombeve. Me artistin Ndriçim Bejko bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.

FËMIJËRIA DHE ËNDRRAT ARTISTIKE

Kam lindur në Përmet më 1970 dhe i rritur në një lagje të vogël që quhet “Bejkollare” në kufirin Përmet-Skrapar. Qysh në moshën 7 vjeçare në shkollën fillore të fshatit, ku për herë të parë mu dha shansi të kisha një laps dhe letër, pashë veten se isha i aftë të vizatoja lehtësisht detyra vizatimi që mësuesi u jeptë nxenësve të klasave të treta dhe të katërta. Që prej atij momenti dëshira për të vizatuar sa vinte dhe bëhej më e fuqishme duke lënë pas lojërat e përditëshme aq të preferuara prej meje si fotbolli etj. Xhaxhai im, që në atë koh ishtë drejtori i shkollës fillore dhe 8 vjeçare, spikati talentin tim dhe meë inkurajoi që të ndiqja rrugën e artit. Unë në atë kohë isha vetëm 9 vjeç dhe nuk e kuptoja termin “Art” por isha shumë i lumtur që më lanë të vizatoja i lirshëm dhe jo më në fshehehtësi. Në moshën 14 vjeçare konkurova për në shkollën e mesme artistike “Ajet Xhindole” në Berat duke fituar vendin e parë dhe u grupova në grupin e skulpturës. Pas diplomimit shkëlqyeshem nga shkolla e mesme në 1988, brenda përiudhes 1988 – 92 konkurova për Institutin e lartë të artëve në Tiranë me shpresen se një ditë do më hapeshin dyert e jetës. Ky ishte edhe momenti ku kalvari i mohimeve dhe i seleksionimeve burokratike prej komisionëve dhe i sistemit që ishte në fuqi të asaj kohe, do më sillnin përipeci, dhimbje, vuajtje dhe zhgënjime të cilat do i linin vendin njëra- tjetrës. Por çuditërisht ngado që ikja në rrugët torturuese të emigracionit një ëndërr më ndiqte nga pas dhe me thërristë “Hej, ku shkon…ktheu…ndiq pasionin dhe dëshirën që ti i përkushtove fëmijërinë dhe rininë tënde. Më së fundi në 2000-en në moshën 30 vjeçare ju nënshtrova përsëri konkursit për Akademin e Artëve dhe më së fundi ëndrra ime u bë ralitet duke u klasifikuar i pari në grupin e skulpturës. Kjo ishtë përiudha që unë rizgjova formimin tim artistik me njohuritë që mora si në artin tradicional ashtu dhe atë kontëporan. Në vitin 2004 diplomohem në fushën e skulpturës monumentale prej Akademisë së Artëve të Tiranës.

ARDHJA NË AMERIKË

Në 2005 mbërrita në Amerikë me llotarinë Amerikane. Mbas shum përpjekjeve, në vitin 2006 fillova punën si skulptori kryesore të kompania Skylight Studion në Woburn MA dhe vazhdoj në të njëtin pozicion dhe sot. Kjo studio është e bazuar më tëpër në skulpturën monumentale të artit tradicional. Gjatë kësaj kohe si kompani, kemi realizuar një numër të madh monumentësh, restaurimesh dhe dizenjime duke përfshirë parqe, universitete, shkolla, institucione, porosi private dhe porosi prej qeverisë jo vetëm në Boston por dhe në shumë shtete të Amerikës dhe jashtë saj. Gjatë këtyre viteve kompania më ka dhënë të drejtë bashkautorësie në disa punime. Një prej tyre është dhe shtatorja e Joseph Warren e vendosur në memorialin e tij këtu në Boston në 2016. Eksperienca ime e fituar gjatë këtyre vitëve në skulpturën monumentale më jep një garanci të madhe për të marrë përsipër çdo porosi sado e madhe apo e vogël qoftë ajo dhe të mendoj seriozisht për përspektivën e jetës time në fushën e artit monumental por jo vetëm.

BASHKËPUNIMET ME KOMUNITETIN SHQIPTAR NË BOSTON

Njëkohësisht jam përpjekur të jap kontributin tim për komunitetin tonë shqiptar këtu në Boston dhe Worcestër. Në vitin 2014 mora pjesë në ekspozitën që kisha jonë e Shën Gjergjit që në e kemi pagëzuar si kisha e Fan Nolit këtu në Boston, realizoi me artistët shqiptarë. Për festimin e 100 vjetorit të themelimit të Kishës së Fan Nolit realizova një reliev për Fan Nolin i cili ishtë në argjile (Clay) dhe ishte në proces e sipër. Me dëshirën e peshkopit Artur Liolin u vendos që ky reliev të vendosej në kishën e shqiptareve të Worcestër. Fatëkeqësisht kjo nuk ndodhi dhe ngeli thjeshtë një premtim. Në vitet 2020 me ndihmën e një donatori mu kërkua të dizenjoja një bust për Fan Nolin i cili do vendosesh të kisha në Worcestër. Në momentin që ne ishim drejtë finalizimit, pandemia shpërtheu dhe mu komunikua se donatori u tërhoq nga kjo inisiativë. Gjithçka ngeli në letër.

RIPRODHIMI I ORIGJINALIT TË STAMPËS SË BIBLIOTEKËS SË FAIK KONICËS

Me rastin e dërgimit të Bibliotekës së Faik Konicës në Bibliotekën e Tiranës mu besua riprodhimi i origjinalit të stampës së Biblotekës së Faik Konicës. Me ftëse të arganizatorëve të festivalit që organizohet në kishën e Worcestër në çdo 2 vjet kam marrë pjesë me punimet e mija artistike duke shtuar larmishmërin e këtij aktiviteti. Dëshira ime për të kontribuar për komunitetin shqiptar kudo që gjendet në Amerikë është shumë e madhe. Jam i hapur për çdo ide propozim apo kërkesë për të kriuar vepra arti që do i shërbejnë memories sonë kombëtare dhe popullit shqiptar kudo ku ndodhet.

PJESËMARRJA NË KONKURSIN NDËRKOMBETAR TË SKULPTURAVE TË RËRËS

Një prej përpjekjeve të mia për të ekspozuar talentin tim dhe prejardhjen time ishte dhe pjesëmarrja këtë vit në Konkursin Ndërkombëtar të Skulpturave të Rërës që këto ditë u mbajt në Revere Beach të Massachusetts. Këtë vit ajo festonte përvjetorin e 20 vitëve të këtij festivali dhe u ndieva shumë i privilegjuar të isha i përzgjedhur ndër 15 skulptorët më të mirë të botës të kësaj gjinie. Edhe pse ishte një sfidë e re për mua, pasi ishte hera e parë të krijoja një skulpture rërë dhe të merrja pjesë në një konkurs internacional. Krijimi im mori shumë vlerësime të mira nga komuniteti, Bashkia dhe organizatorët e këtij festivali të cilët më premtuan dritën jeshile në konkurset e ardhshme. Kjo eksperiencë e bukur po me shtynë të mendoj për një plan ambicioz për të realizuar edhe në Shqipëri një festival të ngjashëm me shpresën se një iniciativë e tillë do i jepte një hov të madh turizmit në Shqipëri.

I FRYMËZUAR NGA SKENDERBEU, NËNË TËREZA, FAN NOLI E FAIK KONICA

Gjatë këtyre viteve të krijimtarisë sime artistike frymëzim i madh për mua kanë qënë dhe figurat emblematike kombëtare si Skenderbeu, Nënë Tëreza, Fan Noli, Faik Konica etc. Gjithmonë ëndrra ime e madhe ka qënë për komunitetin tonë, realizimi i një memoriali të heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skenderbeu. Me bindjen se ky memorial do ishte një pikë referimi dhe bashkimi sidomos për të gjithë emigrantët shqiptarë që banojnë në U.S.A. Në përgjithësi skulptura monumentale ka shërbyer për popujt si një ilustrim i historisë së tyre dhe për të mbajtur kujtesën e tyre gjallë brez pas brezi. Sot janë ato dhe çdo vepër arti tjetër që ne trashëgojmë nga e kaluara duke filluar që nga pikturat e para të njërëzimit të realizuara brenda shpellave dhe më vonë tempujt e stolisur me artifaktë si skulptura, afreske, hiroglife dhe qëramika të cilat hedhin dritë mbi jetën dhe etapat që civilizimi ka ndjekur ndër shekuj. Sot ne ato i ruajmë me fanatizmin më të madh dhe shumë prej tyre jan të tepër të çmueshme.

ÇFARË TRASHËGIMIE PO I LËMË NE BREZAVE TË ARDHSHËM NË TROJET SHQIPTARE?

Fatkeqësisht në vendin tonë dhe në Kosovë kryesisht, nepotizmi dhe korrupsioni është duke vrarë vlerat e skulpturës monumentale. Artistë me lidhje nepotike dhe pa eksperiencën e duhur kanë realizuar monumente të cilat duken shumë amatoreske dhe në disa raste të papranueshme. Si mund të jetë i pranueshëm një monument i një heroi ku këpucët apo lidhëset e këpucëve, tegelat dhe komcat për nga studimi vendosen në plan të parë dhe portreti lihet në hije apo injorohet plotësisht? Shumë herë duhet të lexosh mbishkrimin për të mar vesh se për kë bëhet fjalë. Aq më keq ku shumë monumente, përsa i përket anës kompozicionale dhe raporteve dispropocionale, duket sikur përsërisin njëra-tjetrën. Jam i bindur që një ditë do jetë vetë komuniteti që do i zëvendësojë me skulptura dinjitoze sepse hapësirat publike janë në funksion të komunitetit dhe jo në funksion të matrapazëve pseudoartistë. Duke u bazuar në eksperiencën time të fituar këtu në Amerikë e sidomos teksa dhe studjoja ku unë punoj prej 19 vitesh, nuk pajtohem asesi me mënyrën sesi abuzohet me ambjentet publike si në Shqipëri dhe në Kosovë. Këtu në Amerikë shpallen konkurse dhe në raundin e parë seleksionohen artistët më të kualifikuar, kompani ose studio arti të ndryshme. Në raundin e dytë këtyre krijuesve u kërkohet realizimi i një maketi dhe komisioni në bashkëpunim me komunitetin shpallin fituesin e realizimit të veprës. Dhe shumë e rëndësishme është se, të përzgjedhurve u jepet një kohë e mjaftueshme për të dizenjuar dhe krijuar maketin veçanërisht kur bëhet fjale për figura historike kombëtare. Këtu më vjen ndërmend një konkurs aspak dinjitoz që u organizua nga Bashkia e Lezhës për të ngritur një memorial në nderim të Besëlidhjes së Lezhës. Së pari, pa bërë seleksionimin e artistëve, u kërkua që kushdo mund të merrtë pjesë dhe më pak se një muaj pjesëmarrësit duhej të kunkuronin me bocetin e realizuar pa maket dhe dizanjë eksterieri. A thuajse bëhej fjalë për ndonjë punim arti që do vendosej me ndonjë mjedis kopështi? Doja të merrja pjesë por u tërhoqa duke parë se një konkurs i tillë s’ishte dinjitoz por fyes dhe denigrues për një prej ngjarjeve me kulmore historike të kombit tonë. Shumë artistë ju përgjigjen thirrjes por çfarë rezultati mund të japesh në 1 muaj. Domosdoshmërisht ai konkurs duhet të përseritët përsëri që publiku i Lezhës dhe kombi ynë në tëresi të ketë më së fundi në thesarin e tyre një prej monumentëve me të arrira artistikisht dhe funksionalisht. Shpresoj që e ardhmja e artitit monumental te ne të flasi me gjuhen e arësyes dhe ti shërbejë sa më mirë atij komuniteti i cili u ka besuar dhe i ka votuar për ti shërbyer me dinjitet dhe ndershmëri profesionale për aq kohë që ata janë në shërbim të komunitetit.

Jusuf Buxhovi/

111 vjetori i Konferencës së Londrës.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër, u hap më 17 dhjetor të vitit 1912, pak ditë pasi që në Vlorë të jetë shpallur pavarësia e Shqipërisë. Aty duhej të vendosej për fatin e saj, pa marrë parasysh se vendi qe pushtuar nga të gjitha anët: në Veri nga ushtritë malaziase, në Verilindje nga ato serbe dhe në Jug nga Grekët. Përjashtim këtu bënin dy qytete shqiptare: Shkodra në Veri dhe Janina në Jug ku forcat osmane dhe ato shqiptare të rrethuara bënin rezistencë.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër, ndonëse pa ndonjë përgatitje paraprake e natyrshme në raste të tilla, filloi me dy qëndrime të ndërtuara që më parë, të imponuara nga diplomacia austro-hungareze dhe politika e saj, të cilat po ashtu ishin në përputhje me interesat e Lidhjes Trepalëshe. Dhe ato ishin:

a) njohja e ekzistencës së Shqipërisë, pa marrë parasysh statusi që duhej t’i caktohej, dhe

b) vendet ballkanike fituese të luftës me Perandorinë Osmane, duhej të shpërbleheshin me territore, por jo në përmasa me kërkesat e tyre të plota, meqë kjo ngatërronte dhe madje rrënonte interesat e fuqive të mëdha europiane, ato të Lidhjes Trepalëshe, sidomos të Vjenës dhe Romës, të cilat nuk ishin të interesuara që ngopja e shteteve sllave të Ballkanit të shkonte në dëm të interesave të tyre, meqë ashtu forcohej edhe ndikimi rus në këtë pjesë të rëndësishme. Po ashtu, bërjen e Shqipërisë shtet e shihnin në (mos) përmbushjen e apetiteve të ndërsjella për shtrirje sa më të thellë në Ballkan, të cilat Shqipëria i pengonte.

Kundër forcimit të ndikimit rus në Ballkan ishte edhe Britania e Madhe po edhe Franca, që ndonëse luftonin çfarëdo përfitimi të Austro-Hungarisë në këto zhvillime, nuk mund të lejonin që ajo të përfitonte nga gjendja e re. Nga ky pozicionim, Britania e Madhe, e cila mori përsipër rolin e “shpëtimtarit të paqes” që duhej të arrihej nëpërmes balancimit të interesave të Fuqive të Mëdha, u vu në mbrojtje të një Shqipërie, e cila ishte e vetmja në gjendje që t’i ndihmonte këtij qëllimi, që për politikën e Londrës kishte rëndësi të madhe. Këtu në të vërtetë ndodheshin edhe gjasat e mbijetesës së saj.

Për Shqipërinë, megjithatë, kishte rëndësi njohja e ekzistencës së saj qysh në fillim, pa marrë parasysh si do të bëhej kjo, meqë aty ndodhej edhe çelësi i zgjidhjeve të shumë çështjeve të tjera, që lidheshin drejtpërdrejt me fillimet e normalitetit, i cili nuk mund të rikthehej pa largimin e ushtrive të vendeve pushtuese, të cilat mbanin peng pjesën më të madhe të vendit nën rrethanat e gjendjes ushtarake. E rëndësishme, po ashtu ishte, që të shkëputeshin që të gjitha lidhjet me Perandorinë Osmane, në mënyrë që hipoteka e saj të mos e ngarkonte të gjente vendin midis shteteve europiane. Si u pa në fillim, kjo jo vetëm që nuk ndodhi, po nisi edhe t’ia rëndojë kapërcimin nga Lindja në Perëndim. Rusia, madje, kishte deklaruar se “ishte edhe në interes të vendeve europiane e edhe të vetë Shqiptarëve që të ruanin lidhjet me Perandorinë Osmane nga shkaku i pranimit të tyre në masë të islamit, i cili kishte ndikuar dhe ndryshuar edhe mentalitetin e tyre si popull”!

Edhe Franca, nuk ishte gjithaq larg këtij mendimi, sado që arsyetimet e saj nuk ishin të natyrës “së civilizimeve”, por thjeshtë praktike, meqë sipas disa vlerësimeve që kishte nga diplomatët e saj në Stamboll “organizimi shtetëror i Shqipërisë dhe administrata e saj gjithsesi duhej ruajtur diçka të traditës së gjatë shtetërore osmane, meqë ata në të kishin luajtur një rol të rëndësishëm”.

Në seancën e parë, Konferenca e Ambasadorëve, më 17 dhjetor 1912, nën kryesinë e Sër Eduard Grej (Edward Grey), vendosi që Shqipëria të ishte autonome nën sovranitetin ose suzerenitetin e Sulltanit dhe nën garancinë e kontrollin ekskluziv të gjashtë fuqive të mëdha. Konferenca ngarkoi Austro-Hungarinë dhe Italinë të studionin dhe t’u propozonin fuqive të mëdha projektin mbi organizimin e shtetit autonom shqiptar.

Në lidhje me kufijtë Konferenca vendosi në parim që Shqipëria autonome të kufizohej në Veri me Malin e Zi e në Jug me Greqinë. Me këtë vendim, duke caktuar si fqinj të veriut Malin e Zi, Fuqitë e Mëdha ia mbyllnin rrugën Serbisë për të dalë në Adriatik me anën e aneksimit të territoreve në Veri të Shqipërisë. Roli i Austro-Hungarisë këtu do të jetë vendimtar, meqë kështu përjashtohej mundësia që Serbia të dilte në det, dhe kjo mund të bëhej me anën e aneksimit të pjesës veriore, siç kishte ndodhur në të vërtetë, kur ushtritë e saj kishin depërtuar nga Shëngjini e deri në Durrës që ushtarakisht të paraprinin këtë pretendim. Nga ana tjetër, Serbisë iu njoh e drejta të kishte një dalje tregtare në det nëpër një skele shqiptare të lirë dhe asnjanëse. Ajo do të përdorej me anën e një hekurudhe ndërkombëtare, nën kontrollin europian dhe nën mbikëqyrjen e një force të posaçme ndërkombëtare, me liri transiti për gjithë mallrat, duke përfshirë këtu edhe municionet e luftës. Të nesërmen, më 18 dhjetor, këtij vendimi iu nënshtrua edhe qeveria serbe.

Kur jemi te formulimi nismëtar i Konferencës së Ambasadorëve në Londër i 18 dhjetorit 1912, pra kur Shqipëria do të shpallej autonomi nën sovranitetin ose suzerenitetin e Sulltanit, me interes për atë fazë për Shqipërinë ishte theksimi i garancive dhe i kontrollit ekskluziv të gjashtë Fuqive të Mëdha ndaj saj, gjë që kishte rëndësi dhe Qeverisë së Vlorës do t’i shkojë përshtati. Sepse, Fuqitë e Mëdha i ngarkonte me përgjegjësinë e drejtpërdrejtë të mbikëqyrjes së gjendjes në gjithë vendin, të cilën qeveria e Vlorës nuk mund ta bënte edhe po t’i jepej mandati i qeverisjes, siç do t’i ngarkojë edhe me përgjegjësinë e largimit të ushtrive pushtuese jashtë vijave që Konferenca do t’i caktojë si kufi të Shqipërisë pa marrë parasysh sa dhe si ata ishin të natyrshëm.

Me këtë, do të fillojë koha e mbajtjes së Shqipërisë nën mbikëqyrjen ndërkombëtare, me disa faza, e cila vendin nuk do ta nxjerrë nga terapia e krizës në të cilën do të gjendet, por njëherësh do t’ia heqë rrezikun e zhbërjes si shtet, siç dëshironin dhe vepronin fqinjët e saj.

Edhe duke u anashkaluar çështja e sovranitetit ose suzerenitetit të Sulltanit, përderisa do të hiqet fare me vendimin e 29 korrikut 1913 kur Konferenca e Londrës, më në fund, do të pranojë projektin për organizimin e shtetit shqiptar, sipas të cilit Shqipëria shpallej principatë autonome, sovrane e trashëgimore, me ç’rast i hiqej çdo lidhje suzereniteti me Perandorinë Osmane, megjithatë ky vendim la jashtë shtetit shqiptar dy qendra të rëndësishme të saj: Kosovën dhe pjesët e Maqedonisë nën Serbi dhe Janinën me rrethinë nën Greqi. Humbja e këtyre pjesëve, nga diplomacia evropiane, veçmas ajo austro-hungareze që mbronte interesat shqiptare, u pa e zhdëmtuar nga mbrojtja e Shkodrës, pasi që ajo të jetë pushtuar nga Mali i Zi, të cilën ia dorëzoi Esad Pashë Toptani, në kohën kur Konferenca e Londrës ndodhej në një fazë delikate të caktimit të kufijve të shtetit të ri shqiptar.

Vendimet e Konferencës së Londrës legjitimuan ndërkombëtarisht shtetin shqiptar, ndonëse të përgjysmuar, por njëherësh promovuan edhe “Çështjen e Kosovës”, që si e tillë do të mbetet problem i hapur ndërkombëtar për afër një shekulli.

(Shkëputur nga libri “Kosova – histori e shkurtër”, Prishtinë, 2021)