Rafaela Prifti/

Krishti u ngjall! Vërtet u ngjall!

Festimi i Pashkës, i mishëruar tek ringjallja e Krishtit, është mesazhi i përjetëshëm i fitores së jetës mbi vdekjen. Këmbanat e kishave, lutjet dhe hymnet fetare përcjellin urimet për Pashkët për besimtarët ortodokosë dhe gjithë komunitetin shqiptar.

Në kishën ortodokose të Shën Gjergjit në Trumbull, Connecticut, pjesë e dioqezës shqiptare të Kishës Ortodokose në Amerikë, arkëtari i Vatrës Besim Malota ka çuar flamuj shqiptarë dhe amerikanë për nder të festës si edhe disa kopje të gazetës Dielli.

Z. Malota i dërgoi fotot në redaksinë e Diellit bashkë me urimet për shqiptarët ortodokosë në Amerikë dhe në mbarë botën. Është rast i mirë për të nderuar punën dhe sakrificat e paraardhësve dhe vatranëve që iu përkushtuan aksionit të madh, duke filluar nga shërbesa e parë në gjuhën shqipe për të Dielën e Madhe në vitin 1925 për ta hapur kishën për besimtarët ortodokosë të komunitetit të shqiptarëve këtu.

E zbukuar me flamuj shqiptarë dhe amerikanë, kisha e Shën Gjergjit në Trumbull mban gjallë trashëgiminë ortodokse shqiptare të Fan Nolit, i cili i dha bekimin në ditën e inagurimit, dhe vazhdon historinë e saj 99 vjeçare, me të cilën krenohen shqiptarët e të gjitha brezave.

Studim filozofiko-letrar nga Rafael Floqi/

Në kuadër të 70- vjetorit të Teqesë së Baba Rexhepit

Në filozofi, misticizmi i referohet një gamë të gjerë besimesh, praktikash, përvojash dhe filozofish që përfshijnë një lidhje të thellë, të drejtpërdrejtë dhe personale me një realitet transcendent ose hyjnor. Misticizmi shpesh përfshin një eksplorim të aspekteve të fshehura ose më të thella të ekzistencës përtej sferës së perceptimit të zakonshëm dhe të kuptuarit racional.

Në thelbin e tij, misticizmi kërkon të zbulojë të vërtetat rreth natyrës së realitetit, ekzistencës dhe burimit ose bazës përfundimtare të qenies. Karakterizohet nga një kërkim për përvojë të drejtpërdrejtë, të pa ndërmjetësuar të sferave hyjnore, shpirtërore ose mistike, shpesh përmes praktikave të tilla si meditimi, lutja, soditja ose asketizmi.

“Prandaj, ne duhet të ndjekim këshillën e të urtëve të lashtë: të njohim veten, shkruante filozofi i lashtë grek, Plotini: “, të bëhemi të ngjashëm me Hyjninë dhe, me anë të ushtrimit të virtytit dhe soditjes, të bëhemi të pastër si Perëndia”. Pra sipas këtij botëkuptimi afria bashkimi me Perëndinë e fisnikëron njeriun.

Natyra e pashprehur e përvojës mistike

Një aspekt kyç i misticizmit është theksi i tij në natyrën e pashprehur të përvojës mistike. Mistikët shpesh i përshkruajnë takimet e tyre me hyjnoren si përtej fjalëve, koncepteve ose të kuptuarit racional. Përvoja mistike shpesh përshkruhet si një gjendje uniteti, njëshmërie ose bashkimi me hyjnoren, ku kufijtë midis vetes dhe tjetrit, subjektit dhe objektit, shpërbëhen.

Përgjatë historisë, misticizmi është shprehur në tradita të ndryshme fetare dhe filozofike, duke përfshirë, por pa u kufizuar në Krishtërimin, Islamin, Judaizmin, Hinduizmin, Budizmin, Taoizmin dhe Sufizmin. Ndërsa besimet dhe praktikat specifike të misticizmit ndryshojnë nëpër tradita të ndryshme, ato ndajnë një theks të përbashkët në përvojën e drejtpërdrejtë të hyjnores dhe ndjekjen e transformimit dhe ndriçimit shpirtëror.

Udhëtimi sufist i Baba Rexhebit është intim dhe rrëfim tërheqës i një mjeshtri shpirtëror bektashi Baba Rexhebi ishte ndër më të shumtët figura të rëndësishme në historinë moderne të Bektashizmi dhe Shqipëria pasosmane. Të Historia e jetës së Babas është portretizuar në mënyrë të pasur të lë pa frymë. Megjithatë, në rrëfimin e jetës së tij, ky prof. Frances Trix gjithashtu hedh dritë mbi rolin kompleks që kanë luajtur bektashizmi dhe dervishët bektashi në shoqërinë shqiptare në përgjithësi dhe në veri të Amerikës në veçanti. Udhëtimi i Baba Rexhebit është lozonjar dhe i brendshëm i përket ideve thelbësore të sufizmit. Në arabishten fjala tarikat, e përdorur shpesh në letërsi si sofizëm rendi, që përfshin një rrugë sufi dhe a udhëtimi trupor-shpirtëror i një individi dervish. Për më tepër, ka një histori tjetër pas kësaj: domethënë një udhëtim intelektual dhe një rrëfim vetë-refleksiv që përshkruan angazhimi më shumë se tridhjetëvjeçar të autores dhe stërvitjes shpirtërore nën drejtimin e Baba Rexhebit (Frances Trix The sufi journey of baba Rexhep)

. “Baza e bektashizmit është misticizmi, shkruante Baba Rexhepi. i cili në gjuhën arabe quhet tesamiuf. Misticizmi nuk është një pjellë e fesë myslimane. Ai ka ekzistuar në kohët më të vjetra në Indi, në Egjipt dhe në Greqi, i shfaqur e praktikuar herë në një formë dhe herë në një formë tjetër. Sipas bektashizmit, misticizmi është gjallëria shpirtërore e njeriut. Për hir të misticizmit, njeriu lufton me veten e tij, e pastron atë nga gjërat e dëmshme e të këqija dhe bëhet moralisht njeri i vërtetë. Me fjalë të tjera, misticizmi zhduk të gjitha pengesat që ndajnë njeriun nga Zoti, dhe e afron tek Ai”.

Në filozofi, misticizmi ka qenë një objekt hetimi dhe debati midis filozofëve, teologëve dhe studiuesve. Disa filozofë, si Platoni, Plotini dhe Meister Eckhart, kanë hulumtuar tema mistike brenda kontekstit të sistemeve të tyre filozofike. Të tjerë, si Immanuel Kant dhe Ludwig Wittgenstein, kanë qenë më skeptikë ndaj misticizmit, duke e parë atë si në thelb irracional ose të panjohur.

Syri përmes të cilit unë shoh Zotin është i njëjti sy përmes të cilit Zoti më sheh mua

Meister Eckhart, qe një teolog, filozof dhe mistik gjerman i Mesjetës, la pas një mori njohurish të thella mbi natyrën e misticizmit dhe udhëtimin shpirtëror. Një nga citimet e tij të famshme që përmbledh thelbin e misticizmit është: “Syri përmes të cilit unë shoh Zotin është i njëjti sy përmes të cilit Zoti më sheh mua; syri im dhe syri i Zotit janë një sy, një që sheh, një që di, një dashuri.”

Ky citim shpreh bukur konceptin mistik të unitetit dhe unitetit me hyjnoren. Ai sugjeron që realiteti përfundimtar, ose Zoti, nuk është diçka e ndarë nga ne, por diçka e lidhur ngushtë me qenien tonë. Në përvojën mistike, kufijtë midis vetvetes dhe hyjnores shpërbëhen, duke çuar në një ndjenjë të thellë uniteti dhe ndërlidhjeje.

Fjalët e Meister Eckhart na ftojnë të sodisim idenë se perceptimi ynë për Zotin nuk është diçka e jashtme apo e largët, por më tepër një njohje e brendshme e natyrës sonë hyjnore. Nëpërmjet thjerrëzave të misticizmit, ne arrijmë të kuptojmë se e njëjta prani hyjnore që ne kërkojmë është tashmë e pranishme brenda nesh, në pritje për t’u zbuluar. Ky citim nga Meister Eckhart shërben si një kujtesë e fuqishme e potencialit transformues të misticizmit, duke na inkurajuar të thellojmë kuptimin tonë për veten dhe marrëdhënien tonë me hyjnoren.

A është misticizmi është një njohuri kulturore ose jo?

Midis mistikëve të ndryshëm të botës është biseduar gjerë e gjatë teza nëse misticizmi është një njohuri kulturore ose jo? “Mistikët myslimanë në përgjithësi, shkruan Baba Rexhepi janë të mendimit se është njohuri kulturore, por jo një kulturë e jashtme (ekzoterikë) dhe e përciptë, por një kulturë e brendshme (ezoterikë) dhe kulturë e ndjenjës. Ato e numërojnë misticizmin si njohuri shkencore, por jo si një shkencë si ajo e filozofisë. E numërojnë si shkencën e rrugës shpirtërore që kanë ndjekur shenjtorët, duke e llogaritur si shkencën që merret vetëm me afrimin e njeriut te Zoti.

Këtë shkencë, mistiku i madh Ibrahim Hakiu e ka përkufizuar kështu:

“Misticizmi është shkenca e shenjtë, është njohuria e Zotit, që synon rrugën e vërtetë. Është shprehja e kuptimit të dashurisë së vërtetë, është dija e kraharorit dhe e zemrës. Është ajo njohuri hyjnore, e cila të mbulon gabimet dhe të shlyen të metat. Është ajo shkencë për të cilën Kurani vetë ka thënë se: kujtdo që i vjen kjo njohuri, i vijnë mirësi të panumërta. Dhe e shpjegon në këtë mënyrë ndryshimin që ekziston midis dy njohurive: Njohuria e përgjithshme kulturore fitohet me studime, kurse njohuria mistike fitohet me uri. Njohuria kulturore rrjedh nga një gjuhë te tjetra, kurse dija mistike zbret prej shkencës së fshehur hyjnore në zemrat e pastruara. Dija e përgjithshme del nga gjuha dhe thuhet në vesh, kurse dija e brendshme shkulet nga thesari i lartë dhe, me anën e frymës”

Vetë misticizmi merr shumë forma, Nënë Tereza

Në rrugët plot zhurmë të Kalkutës, mes kaosit dhe varfërisë, qëndronte një fener drite, dhembshurie dhe përkushtimi të palëkundur – Nënë Tereza. Jeta e saj ishte një dëshmi e fuqisë së dashurisë, shërbimit dhe shpirtërore. Përtej veprave të saj tokësore, qëndron një misticizëm që kapërcen sferën fizike dhe prek thelbin e njerëzimit. Udhëtimi i saj mistik filloi herët në jetë, pasi ajo ndjeu një thirrje nga një fuqi më e lartë për t’u shërbyer më të varfërve të të varfërve. Ishte një thirrje që ajo do t’i kushtonte gjithë jetën e saj përmbushjes. Në qendër të misticizmit të Nënë Terezës ishte lidhja e saj e thellë me Zotin. Lutjet e saj nuk ishin thjesht fjalë të thëna në boshllëk; ishin biseda me hyjnoren. Ajo besonte në praninë e Zotit në çdo person, veçanërisht në ata që vuanin. Shërbimi i saj ndaj të varfërve ishte një akt adhurimi, një mënyrë për të nderuar shkëndijën hyjnore brenda çdo individi.

Por misticizmi i Nënë Terezës nuk ishte i kufizuar në muret e manastireve apo rrugëve të Kalkutës. Ajo përshkoi çdo aspekt të qenies së saj, duke formësuar ndërveprimet e saj me të tjerët dhe qasjen e saj ndaj jetës. Ajo e pa bukurinë në thjeshtësi, gjeti gëzim në mes të vuajtjeve dhe përqafoi përulësinë si një rrugë drejt rritjes shpirtërore. Një nga aspektet më të habitshme të misticizmit të Nënë Terezës ishte aftësia e saj për të parë përtej sferës fizike. Ajo shpesh fliste për përjetimin e vizioneve dhe zbulesave që e udhëhoqën punën e saj. Këto takime mistike nxitën misionin e saj dhe i dhanë forcën për të ngulmuar përballë sfidave dërrmuese.

Koncepti i njohjes së vërtetës sublime e gjen kuptimin për Shën Agustinin tek thëwnia “Ti na ke bërë për vete, o Zot, dhe zemra jonë është e shqetësuar derisa të gjejë prehjen e saj tek ti”. Nëse tek nënë Tereza ishte ndryshimi i realitetit dhe vuajtjeve njerëzore nëpërmjet ndriçimit të Zotit tek Shën Agostini është kontakti me të, por tek guruja budist Swami Vivekananda ajo shprehet: “Në momentin që kam kuptuar Zotin të ulur në tempullin e çdo trupi njerëzor, në momentin që qëndroj me nderim përpara çdo qenieje njerëzore dhe shoh Zotin në të – në atë moment jam i lirë nga skllavëria, gjithçka që lidh zhduket dhe unë jam i lirë.”,

Përmendja e Zotit është një nga bazat e misticizmit

Përmendje do të thotë të zësh në gojë diçka. Në kuptimin mistik përmendja është mjeti që lidh marrëdhëniet e ndjenjave dashurore midis Zotit dhe njeriut. Është lutja më e madhe që mban gjallë kurdoherë përfytyrimin hyjnor në zemrën e njeriut. Mistiket i japin rendësi të madhe përmendjes duke e quajtur lutje kryesore. Këtë e bazojnë në urdhrat e përsëritura të Kuranit me anën e verseteve të shumta, prej të cilëve citojmë dy: “Besimtarë! Përmendni Zotin kurdoherë. Përmendeni pa reshtur, në mbrëmje dhe në mëngjes. Dhe verseti tjetër: Më përmendni mua që të ju përmend edhe unë juve. “

Mistikët myslimanë sipas Baba Rexhepit në përgjithësi e ndajnë përmendjen në dy lloje: Përmendja e hapur (Zikri Xheli) dhe Përmendja e mbyilur (Zikri Hafi). Përmendja e hapur është ajo që shprehet haptazi me një ceremoni të veçantë, kurse Përmendja e mbyilur, ose e fshehur, është ajo që nuk shprehet, por frymëzohet në zemër. Pothuajse të gjithë Mistikët islam bëjnë pjesë në Përmendjen e hapur, e cila sipas shpjegimit të disa mistikëve të mëdhenj, si Ismail Hakiu, Hysenj Vaizi dhe shumë të tjerë rrjedh nga i Madhi Ali. Mistikët zakonisht këtë e lidhin me pyetjen e të Madhit Ali që një ditë ia parashtroi Profetit Muhamed: “O Profet i Zotitl Të lutem më trego rrugën më të afërt për te Zoti, më të mirën ndaj Tij dhe më të lehtën për popullin.” “Është ajo që u përfitua prej Profecisë”, i dashuri im, u përgjigj Muhamedi. “Po cila është ajo?”, pyeti i Madhi Ali. “Vazhdimi i përmendjes në vetmi e kudo që të ndodhesh”, u përgjigj Profeti. “Po si ta përmendim Zotin? ” pyeti përsëri i Madhi Ali. Atëherë Profeti qëndroi përpara të Madhit Ali, i dha urdhër të mbyllte sytë dhe të dëgjonte”. Bektashizmi dhe teqeja shqiptare ne Amerikë

Prania e Bektashizmit dhe e gjuhës perse në Shqipëri

Prania dhe rëndësia e gjuhës perse në Ballkan dokumentohet më së miri nga Aşik Çelebi (1520–1572) në librin Meshâiru’sh- Shuarâ ku shkruan: “…Transmetohet se kur lindi një fëmijë në Prizreni, para se t’i vihej një emër, i është vënë mahlas (pseudonim poetik). Fëmija i lindur në Jenice të Vardarit e quan bukën “mama” në persisht. Sa për fëmijët që kanë lindur në Prishtinë, mbajnë një vulë në brez. Prandaj, e gjithë kjo do të thotë se Prizreni është vend poetësh, Jenica e Vardarit vend i Gjuha persiane dhe Prishtina vend administrimi…”2 Edhe Evlija Çelebiu (1611-1682) përmend se kishte parë dervishë që mësonin persisht në viset shqiptare. “… Në fakt, udhëtari i famshëm përmend në shënimet e tij se ka shumë njerëz në qytet që mësojnë persisht, nderojnë Aliun dhe familjen e tija , dhe mallkojnë Muavijen dhe Jezidin…”.3 Në medresetë dhe teqetë të ndërtuara nga osmanët dhe dervishët e ardhur nga Lindja e Mesme, krahas mësimit gjuhën persiane, veprat mistike dhe poetike të poetëve iranianë dhe mistikë si Farīdud-Dīn Aṭṭār, Ḥāfeẓ-e Shīrāzī, Saʿdī Shirāzī dhe shumë u lexuan dhe studioheshin edhe të tjera. Në këtë mënyrë, një elitë kulturore islame doli dhe filloi të krijonte letërsi në arabisht, turqisht dhe persisht, në zonat e banuara me shqiptarë, si dhe në zonat e banuara me boshnjakë. ( Fehim Nametak, Historija turske književnosti, Orijentalni Institut u Sarajevu, Sarajevo 2013)

Bektashizmi dhe Albanizmi i Naimit

Siç dihet mendimi i Naim Frashërit u formua dhe u dominua nga bektashizmi dhe sipas të cilin “Albanizmi” i tij e kishte një themel bektashian. A ishte mendimi i Naimit me të vërtetë kishte një prejardhje fetare, ajo u distancua fort nga bektashizmi në heterodoksinë e saj, duke u paraqitur si një lloj teologjie çlirimtare dhe panteizmin, i cili lindi një qëndrim që përfshinte identitetin shqiptar në tërësi, pa të kufizohet veçanërisht në bektashizëm. Metodologjikisht, kjo mënyrë e re e sheh gjërat do të zbulohen nëse i paraqesim provat empirike në dispozicion një analizë kritike nga këndvështrimi i qasjeve socio-teorike ndaj fesë siç janë zhvilluar në sociologji dhe antropologji. Pra tek Naimi misticizmi i tij mori formën e panteizmit.

Ndarja fetare ishte një kërcënim për unitetin shqiptar. Në këtë periudhë jashtëzakonisht të vështirë për pohimin e Identiteti kombëtar shqiptar, një numër i madh i myslimanëve shqiptarë, pavarësisht se janë të ndarë besnikëri’ (Skendi, 1967: 469-470), shpesh shprehte me vendosmëri vullnetin për të shkëputur lidhjet me Perandoria Osmane (Bartl, 1968). Ndër të tjera, qëndrimi politik i bektashinjve është veçanërisht zbulues.

Bektashizmi është padyshim një nga rendet sufiste më të pazakonta dhe më të rëndësishme në Ballkan dhe në Anadoll. Nga zhvillimet e ndryshme gjatë shekujve të mëvonshëm të osmanëve Perandoria u bë e qartë se Ballkani Perëndimor dhe zonat shqipfolëse i shërbenin shpesh si një lloj mërgimi për ithtarët e urdhrit bektashi, dhe ka marrëveshje të përgjithshme që pas rritjes së dukshme të pranisë së tyre në gjysmën e dytë të shekullit të 17-të,

Bektashizmi gradualisht u rrënjos thellë në këtë zonë nga fundi i shekullit të 19-të. deri në atë masë sa të bëhet rendi mistik më i rëndësishëm islam. Pretendohet në veçanti, jo vetëm nga krerët bektashi (Turabiu, 1929; Rexhebi, 1970) por edhe nga studiuesit modernë të bektashizmit (Popovic, 1986; Clayer, 1990; Popovic dhe Veinstein, 1995; Norton, 2001; Kressing, 2002), se rendi ka shërbyer si një nga shtyllat fetare elitar ose popullore për shqipfolësit dhe që duhet të ketë luajti një rol krenar dhe krahasimisht të shquar në formësimin e nacionalizmit shqiptar në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të.

Ajo që tradicionalisht supozohej të kishte qenë një marrëdhënie e vështirë mes Bektashizmit dhe autoritetet fetare dhe politike osmane thuhet se kanë kontribuar për zgjedhjen e një qëndrimi antiturk dhe nacionalist në Shqipëri (Morozzo della Rocca, 1990). Megjithatë, mund të argumentohet se kjo duhet të ketë shkuar së bashku me një përforcim të heterodoksisë karakteristike për sistemin e saj të besimeve dhe praktikave bektashiane. Sigurisht që nuk është çuditërisht që Naim Frashëri (1846–1900) ishte veçanërisht i rëndësishëm në këtë zhvillimin. Ai njihet më shumë si poeti dhe veprimtari më i madh shqiptar.

“Metodologjikisht, referenca ndaj besnikërisë së ndarë nuk sugjeron domosdoshmërisht a formulim dikotomist të N. Frashërit ose mysliman bektashi ose shqiptar nacionalist. Kjo dikotomi nuk ishte e pranishme në të menduarit e intelektualëve shqiptarë, në të paktën jo në kohën e punës dhe aktivizmit të Naimit. Njerëzit në atë epokë ishin shpesh të dyja, ashtu siç jo të gjithë bektashinjtë shqiptarë ishin antiosmanë. Shumë sunitë shqiptarë myslimanët dhe të krishterët ortodoksë, madje edhe katolikët shqiptarë, ishin osmanë besnikë gjithashtu. (Albert Doja, The politics of religious dualism: Naim Frashëri and his elective affinity to religion in the course of 19th-century Albanian activism.)

Qerbelaja një poemë për lirinë

N. Frashëri ritregon edhe sagën e shiizmit në një poemë epike monumentale në 25 këngë (Qerbelaja, 1898), duke ndjekur një traditë të gjatë të letërsisë dhe filozofisë lindore. Përpunimi i tij poetik i martirizimit të Qerbelasë shënoi kulmin e kërkimit të poetëve të mëparshëm shqiptarë për të përshkruar në mënyrë dramatike ato ngjarje që përkujtonte kremtimi vjetor i bektashinjve dhe që duhet të kenë pasur aq shumë kuptim për popullin e shtypur shqiptar. Mbi të gjitha, duke u lidhur me këtë përballje në dukje fetare, por realisht politike, N. Frashëri u përpoq të realizonte dhe promovonte idetë e tij humaniste të ndritura dhe çlirimtare. Ai e vlerësoi imamin si flamurtarin dhe kampionin e drejtësisë dhe çlirimit kundër padrejtësisë së kundërshtarëve të tij tiran dhe uzurpator, ndërsa deklaroi si parim të paepur se në një betejë mes drejtësisë dhe padrejtësisë, çlirimit dhe tiranisë, rezultati tregon drejtësi dhe çlirim. fitimtar. Më shumë se ritregimi i ngjarjeve historike, Qerbelaja është një rekord moralist dhe intelektual, një riformulim dhe shpallja e parimeve të moralit humanist, një thirrje për pastërti dhe përsosmëri morale, që njerëzimi të jetë në gjendje të shijojë jetën tokësore dhe të përballet me përmbysjen e saj(A. Doja). Eposi i tij bektashian duhet gjykuar në kontekstin e një tjetër eposi të tij monumental (Historia e Skënderbeut, 1898), në të cilën ai rrëfeu bëmat, sukseset dhe dështimet e heroit kombëtar shqiptar kundër pushtuesve osmanë në shekullin e 15-të. Kjo punë është e tij më i famshmi dhe konsiderohet si aspirata e tij më e madhe poetike, një përpjekje supreme për të projektuar idealizmin, patriotizmin dhe ndjenjën e vazhdimësisë kulturore shqiptare në të kaluarën, kur për 25 vjet (1443–1468) shqiptarët kishin luftuar nën udhëheqjen e Skënderbeut për t’i rezistuar aneksimit osman. Nga njëra anë, kemi Skënderbeun, që konsiderohet simboli i krishterë shqiptar dhe evropian i rezistencës kundër osmanëve myslimanë. Nga ana tjetër, në konceptet shiite dhe bektashiane, kemi Imam Aliun, i cili konsiderohet i pandashëm nga Muhamedi, themeluesi i Islami. Megjithatë, çuditërisht, N.Frashëri arriti të kapërcejë dallimet midis dy besimeve dhe të rikrijojë si dëshmorët myslimanë ashtu edhe luftëtarët e krishterë shqiptarë kundër pushtuesve myslimanë brenda së njëjtës botë simbolike.( Po aty)

Qerbelaja dhe Historia e Skënderbeut janë shkruar në të njëjtën kohë, me të njëjtin model e me të njëjtin stil dhe janë botuar në të njëjtin vit. Ashtu si Skënderbeu është pika gravitacionale e Historisë, personazhet e tjerë në krah ose kundër tij, Qerbelaja është thjerrëza përmes së cilës projektohen ngjarjet dhe personazhet e Qerbelasë. Të Eposi fetar bazohet në mitologjinë myslimane dhe misticizmin lindor, ndërsa epika heroike bazohet në mitologjinë klasike dhe figurat hierarkike të simbolizmit të krishterë. Në të dyja rastet, me anë të ndërtimit të simbolikave të tilla, N.Frashëri formësoi sistemin e vlerat që përbënin thelbin e krijimtarisë së tij poetike dhe intelektuale. ( A .Doja}

Shkenca e misticizmit merret vetëm me punët e zemrës së kulluar

E vërteta në bursën lokale të njeriut së shenjtë, pikon mu në mes të shpirtit. Njohuria e jashtme merret me punët e përcipta të botës, kurse shkenca e misticizmit merret vetëm me punët e zemrës së kulluar, e cila është thesari i botës hyjnore. Njohuria e jashtme është e njohur prej të gjithëve, e shkruar në libra dhe e botuar në të gjitha anët e botës, kurse njohuria mistike qëndron e mbyllur në gjoks dhe është e ndaluar të përhapet. Kultura e përgjithshme fitohet duke menduar, kurse dija mistike zbulohet duke përmendur Zotin.

“Nuk ka Zot tjetër veç Zotit të Madh.” I Madhi Ali e dëgjoi me kujdes dhe filloi të shqiptojë fjalët e frazës së sipërme: “Nuk ka Zot tjetër veç Zotit të Madh” (La ilaha. il All-Ilah). Pasi mbaroi kjo ceremoni, të Madhit Ali iu hapën misteret e fshehta të botës hyjnore dhe iu frymëzua përsosmëria. Në atë kohë të Madhit Ali iu hapën dyert e çudive dhe të kuptimeve të holla të misticizmit dhe kështu arriti kulmin e përsosmërisë. Arriti kulmin e zbërthimit të mistereve të së vërtetës dhe u bë Kryetar i të gjithë të përsosurve. U bë burimi kryesor dhe themelor i kësaj drite të shenjtë, prej së cilës u ndriçua gjithë bota mistike”.(Xhevat Kalajxhi ,Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare në Amerikë )fq. 48

Naimi zbuloi fjalën hyjnore “Ai i do ata dhe ata e duan atë” (Sura 5:59), dhe kuptoi prej saj të vërtetën se dashuria e Zotit i paraprin dashurisë njerëzore. Kjo ndjenjë e dashurisë së ndërsjellë dhe njohja se dashuria është me të vërtetë e vetmja gjë, që ka rëndësi në gjithë jetën e krijimit, përbën gur-themelin e mendimit të Naimit dhe jehonë herë pas here në vargjet e tij me çdo melodi të mundshme.

N. Frashëri- bektashizmi si rend sufist liberal nxiste unitetin midis popullit

Fletore e Bektashinjet (Fletore Bektashiane, Bukuresht 1896) është një nga burimet më të rëndësishme për këngët panteiste dhe fetare bektashiane. N. Frashëri mendonte se bektashizmi si një rend sufist liberal mund të nxiste unitetin midis popullit të tij të ndarë fetarisht. Fletorja përmban një shprehje hyrëse të besimit bektashi dhe dhjetë poezi shpirtërore të cilat ofrojnë një vështrim të rrallë në besimet e sektit i cili në shekullin e nëntëmbëdhjetë luajti një rol të rëndësishëm në mbijetesën e kulturës shqiptare, veçanërisht me shpërndarjen ilegale të librave shqip. Rëndësia e Naim Frashërit si poet kombëtar qëndron në mesazhet sociopolitike, filozofike dhe fetare për popullin e tij për t’i shërbyer bibliotekës, tolerancës dhe vetëdijes kombëtare jo vetëm te bektashinjtë, por edhe te gjithë shqiptarët në trevat shqiptare. Ndikimi i tij mbi shkrimtarët shqiptarë në fillim të shekullit të njëzetë ishte i madh.

Muhabetit i kushtohet shumë rëndësi filozofisë së Naimit: kungimit verbal dhe këndimit apo leximit të nefeve, poezive shpirtërore bektashiane. Muhabeti është një lloj lavdërimi ose përkujtimi i Zotit për të zbutur zemrën dhe për të pastruar ndërgjegjen. Në muhabetin e bukur leximi i bukur i nefes punon për ndriçimin shpirtëror. Duke dëgjuar, dëgjuesit pastrohen në zemrat dhe ndërgjegjen e tyre.

Bektashinjtë shqiptarë praktikojnë hapjen e muhabetit duke recituar një nefes shqip të Naim Frashërit. Sufizmi i Naimit mund të emërtohet misticizëm i natyrës. Në këtë përvojë natyra bëhet një mjet bashkimi, një urë, si të thuash, që lidh shpirtin me thelbin e pafund të të gjitha gjërave. Në vend që të shpjegojë sferat e natyrës, individi e gjen veten duke ndjerë dhe shijuar të gjitha ngjarjet në natyrë deri në atë pikë sa të harmonizohet dhe identifikohet me to. Këndon me zogjtë, lulëzon, me lulet, shkëlqen me diellin, mbështillet në qiell. Ai i ndjen të gjitha gjërat në vetvete dhe veten në të gjitha gjërat, të pandashëm. Nga ana tjetër Naim Frashëri nuk u pajtua me imitimin e monastizmit dhe inkurajoi fuqishëm popullin e tij që të përfshihej në veprimtari shoqërore-politike.

Ideologjia islame e Naimit bazohet në demokraci, vullnet popullor, tolerancë dhe moderim

Ideologjia e tij islame bazohet në demokraci, vullnet popullor, tolerancë dhe moderim. Nëse e përkufizojmë “demokracinë” si parimet e barazisë sociale dhe respektit për individët brenda një komuniteti, mund të deklarojmë se Naimi është një mbështetës i rëndësishëm i Demokracisë Islame. Marrëdhënia midis Islamit dhe demokracisë është debatuar fort mes njerëzve që identifikohen me ringjalljen islame në fund të shekullit të njëzetë dhe në fillim të shekullit të njëzetë e një. Studimi i poetit kombëtar shqiptar:”(Naim Frasheri poeti i madh shqiptar“ Perla Ali Akbar Ziaee)

Çështja se si feja dhe nacionalizmi janë të lidhura është teorikisht e rëndësishme lidhja ndërmjet ndarjes fetare dhe nacionalizmit në kontekstin shqiptar është interesante për potencialin e saj për të kontribuar në të kuptuarit tonë se si dinamika ndërveprimi ndërmjet fesë dhe lëvizjeve shoqërore është artikuluar dhe sa nacionaliste ndërtohen mitet. Idetë nacionaliste përdorin ‘gjëra kulturore’ të ndryshme për të legjitimuar ato objektivat (Barth, 1969) dhe feja është një nga një grup treguesish të mundshëm për nacionalistët ideologjitë. Megjithatë, mënyra se si u zhvillua ‘rilindja’ kombëtare shqiptare (Rilindja). pas rënies së parashikueshme të Perandorisë Osmane, në një periudhë që shtrihej nga mesi i vitit 19 shekulli deri në Shpalljen e Pavarësisë më 1912, tregoi se gjuha dhe historia ishin gjërat më të rëndësishme kulturore për të argumentuar për “thelbësore” dhe “autentike” të përbashkët..

Lëvizja nacionaliste shqiptare në shekullin XIX, duke u përpjekur për të krijuar një gjuhë shqipe të shkruar dhe unifikuar dhe të lavdërojë të kaluarën shqiptare në një letërsi të tijën. Me të fortën e saj patosi moralist dhe nacionalist vepra e tij konsiderohet se ka kapërcyer ndryshimet dhe ndarjet fetare, socio-kulturore dhe dialektore mbi të cilat janë shkruar shkrimet e paraardhësve të tij ishin të bazuara. Prandaj, shumë më tepër se çdo aktivizëm tjetër, është shkrimi i tij krijues besohet se ka frymëzuar bashkimin kombëtar shqiptar dhe ka ndihmuar vetëpohimin të popullit shqipfolës si komb modern. Në të njëjtën kohë, jo vetëm ai kontribuoi në letërsinë bektashiane, por ai ka shpjeguar dhe promovuar, dhe deri diku madje themeluar me Fletoren e tij bektashiane (1896) romanin teologjik dhe praktik, parimet e bektashizmit dhe rregullat organizative që rregullojnë funksionimin e tij. (A Doja)

Çfarëdo termi të mendojmë, ai personal pozicioni duhet të përshtatet me theksimin e dimensioneve universale të intelektualit. Stilet e të shkruarit oriental dhe perëndimor. Naim Frashëri duhet të jetë nënshtruar dhe pajtuar në të tijën punojnë rryma të ndryshme filozofike të mendimit dhe përvojave poetike, që vijnë nga qoftë traditat lindore apo perëndimore, si autor dhe mendimtar i hapur me vetëdije për të gjitha kulturat dhe qytetërimet, dhe të çliruar nga çdo kompleks eurocentrik apo aziatik.

Lidhur me këtë, njëfarë kualifikimi i prejardhjes së supozuar bektashiane dhe frymëzimi i punës dhe aktivizimit të tij nuk e pakëson domosdoshmërisht angazhimin e tij ndaj edhe bektashizmin edhe shqiptarizmin. Njohja e Zotit përmes misticizmit përfshin një udhëtim të thellë të eksplorimit shpirtëror, soditjes dhe përvojës së drejtpërdrejtë. Misticizmi ofron një rrugë për të kapërcyer kufizimet e perceptimit dhe intelektit të zakonshëm, duke i lejuar individët të lidhen me hyjnoren në një mënyrë thellësisht personale dhe transformuese.

Misticizmi, rruga për të kapërcyer kufizimet e perceptimit dhe intelektit të zakonshëm

Poema e parë shqipe e botuar nga Naim Frashëri është “Fjalët e Qiririt” Nëpërmjet kësaj poezie Naimi duket se shpalos misionin e tij poetik. Simboli i Qiriut, i huazuar nga poezia mistike persiane, shënon sakrificat shpirtërore të autorit në shërbim të njerëzimit. Megjithatë, siç vëren Jorgo Bulo: “ai e ka trajtuar arketipin e Qiriut në mënyrën e tij origjinale dhe i ka dhënë një tingull të ri, duke u shkëputur në disa pika nga thelbi dhe fryma thelbësore mistike persiane që përmban gjeneza e tij, për të theksuar qytetarinë, humanizmin e poetit. misioni iluminist për të ndriçuar shqiptarët në rrugën e lirisë. (“Naim Frashëri midis iluminizmit dhe misticizmi sufi”, Perla Journal, Volume 69, Number 2, December 2013, fq. 12-17.)

Kështu, një poet i djegur dhe i tretur (bëhet Fanā), arrin të jetë i pastruar nga vetitë dhe veset profane-tokësore, kështu i ndriçon shpirtin dhe mendjen. Në këtë mënyrë, ai shndërrohet në një qiri ose udhërrëfyes, i cili përmes mësimet dhe predikimet e tij ndriçojnë njerëzit e tjerë që do ta njohin njëri-tjetrin më mirë. Pasi një njeri të ndriçohet, ai mund të jetë gjithashtu gati të njohë Perëndinë. Të Koncepti i Zotit për Naimin është i ngjashëm me konceptin mistik të Allahut, si Qenie absolute, unike dhe e patjetërsueshme.

Naimi është pjesë e shkollës së dashurisë së Mevlânâ Rumi-t

Duke marrë parasysh dy qasjet ndaj Njëshmërisë së Qenies (Uahdat Al vuxhud) në traditën mistike islame, misticizmi teorik e përfaqësuar nga Ibn Arabiu dhe pasuesit e tij, dhe qasja praktike ose e dashurisë përfaqësuesi më i denjë i të cilit është Mevlânâ, atëherë mund të konkludojmë se Naimi është pjesë e kësaj të fundit, ndaj i përket shkollës së dashurisë. Mevlânâ Rumi ishte një poet i dashurisë dhe çdo gjë në këtë botë e shikonte nga ky prizëm. Në kryeveprën e tij “Mathnavi-ye Ma’navi” flet për njëshmërinë e ekzistencës si një qenie e njësuar që reflekton mbi shumësin gjërat (krijesat). Ai përmend simbolet të tilla si “valë dhe det”, “shkronja dhe fjalë” dhe “një dhe shumës” përmes të cilën ai dëshiron të theksojë faktin se vala edhe pse duket mbi det nuk ndahet prej tij; fjalët e shkruara nuk mund të ekzistojnë pa letrat; shkronjat e tjera nuk mund të rreshtohen para shkronjës “A” (që do të thotë Allahu); asnjë nga numrat nuk mund të vijë përpara numrit “një”. (Traces of persian literature on Naim Frasheri’s poetry Abdulla Rexhepi – Zeqije Xhafçe.)

Një nga aspektet kryesore të njohjes së Zotit përmes misticizmit është kultivimi i vetëdijes së brendshme dhe depërtimi shpirtëror. Mistikët shpesh përfshihen në praktika të tilla si meditimi, lutja ose soditja për të qetësuar mendjen, për të hapur zemrën dhe për t’u përshtatur me praninë e hyjnores. Nëpërmjet këtyre praktikave, ata kërkojnë të hyjnë në nivele më të thella të ndërgjegjes dhe të lidhen me thelbin hyjnor që përshkon të gjithë krijimin.

Në përvojën mistike, individët mund të takojnë Zotin në forma të ndryshme, duke filluar nga një ndjenjë frike dhe habie për bukurinë dhe madhështinë e universit deri te një ndjenjë e thellë intimiteti dhe bashkimi me një hyjni personale. Këto takime shpesh sfidojnë shpjegimin racional dhe tejkalojnë gjuhën dhe konceptet, duke çuar në një përvojë të drejtpërdrejtë, të pa ndërmjetësuar të pranisë hyjnore.

Naimi, baza e besimit të vërtetë në Zot është t’u shërbesh njerëzve

Naimi mendon se baza e besimit të vërtetë në Zot është t’u shërbesh njerëzve. Nëse pretendon se beson në Zot, por nuk i respekton njerëzit, do të thotë se nuk je besimtar i vërtetë. Ai thotë: “Ai që i respekton të tjerët, beson në Zot”. Do të thotë nëse nuk i respektoni të tjerët, nuk besoni në Zot. Ky fakt shoqëror është një nga aspektet më domethënëse të misticizmit të Naimit. Ideologjia e tij islame bazohet në demokraci, vullnet popullor, tolerancë dhe moderim. (Ali Akbar Ziaee)

“Misticizmi përfshin gjithashtu një dorëzim të egos dhe një gatishmëri për të hequr dorë nga idetë dhe besimet e paracaktuara për Zotin. Ndërsa mistiku zhytet më thellë në sferën e hyjnores, ata mund të kuptojnë se Zoti nuk është i kufizuar në ndonjë formë apo konceptim të veçantë, por është një realitet i pafund dhe i pashprehur që tejkalon kuptimin njerëzor”, pohon Baba Rexhepi.

Në fund të fundit, njohja e Zotit përmes misticizmit është një udhëtim thellësisht personal dhe subjektiv që kërkon guxim, përulësi dhe hapje ndaj të panjohurës. Është një udhëtim i vetë-zbulimit dhe zgjimit shpirtëror, në të cilin individët arrijnë të njohin natyrën e tyre hyjnore dhe ndërlidhjen e të gjitha gjërave në sixhadenë e madhe të ekzistencës. “Vërtet, ka gjëra që nuk mund të shprehen me fjalë. Ata e shfaqin veten. Ato janë ato që janë mistike.”, shkruante filozofi austriak i shekullit të kaluar – Ludwig Wittgenstein.

Nëpërmjet thjerrëzës së misticizmit, individët mund të arrijnë ta shohin Zotin jo si një koncept të largët apo abstrakt, por si një prani të gjallë që përshkon çdo aspekt të realitetit. Është një njohje se Zoti nuk është i ndarë nga ne, por është i lidhur ngushtë me qenien tonë, duke pritur zbulimin dhe njohjen tonë siç thotë Ramakrishna: “Zoti është në të gjithë njerëzit, por të gjithë njerëzit nuk janë në Zotin; kjo është arsyeja pse ne vuajmë.”

Si përfundim, njohja e Zotit përmes misticizmit është një udhëtim i thellë dhe transformues që i fton individët të eksplorojnë thellësitë e vetëdijes së tyre dhe të zgjohen në praninë hyjnore që banon brenda dhe rreth tyre. Siç shkruante Rumi: “Plaga është vendi ku të hyn Drita”.

Misticizmi është një udhëtim dashurie, uniteti dhe njëshmërie që ka fuqinë të ndriçojë shpirtin dhe të zbulojë shenjtërinë e gjithë krijimit e kjo na vjen me cilësitë e thyerjet e format e veçanta të misticizmit bektashian, jo vetëm si filozofi, si kërkim por dhe si praktikë tek filozofia e Naim Frashërit dhe Baba Rexhepit dhe me gjithë diferencën në kohë dhe format: njëra artistike dhe tjetra fetare përputhen në rrugën për kërkimin e Zotit në një orvatje intelektuale që merr pamjen e formën e misticizmit klasik.

Bujar Leskaj/

Sot më 3 maj, në Ditën Ndërkombëtare të Lirisë së Shtypit, gazetarët dhe mbarë vendi ynë, vijnë kokëulur në bilancin e lirisë së të shprehurit dhe mungesës së censurës, të hapur apo të fshehtë, për të thënë atë që mendon në Shqipëri.

Në mbarë botën e qytetëruar, të zhvilluar dhe demokratike, shtypi dhe media e lirë konsiderohen si dritarja që shërben për të zbuluar abuzimet e qeverisjes mbi fondet publike dhe mbi të drejtat themelore të njeriut.

Shtypi dhe media e lirë përfaqësojnë realisht lirinë e shprehjes në një vend. Mungesa e lirisë së shtypit dhe medias ndikon mbi të gjitha liritë tjera themelore. Kjo është njëra nga liritë e para dhe përcaktuese shoqёrore e politike, pasi formimi i një opinioni publik të ndërgjegjshëm, si shtyllë e vetë demokracisë ruhet, vetëm nëse qarkullon informacioni i lirë, objektiv dhe i ndershëm.

Në të gjitha regjimet që dhunojnë lirinë , qofshin ato totalitare apo autokrate, gjëja e parë që bëhet është prerja e krahëve të lirisë së informacionit.

Këtë ka bërë edhe sekti Rama në pushtet, duke blerë pjesën më të madhe të mediave tradicionale dhe online, përmes dhënies së tenderave shtetërorë, projekteve me fonde publike dhe qindra lidhjeve dhe “favoreve” të tjera okulte.

Dita Ndërkombëtare të Lirisë së Shtypit përfaqëson një mёnyrё dhe njё nga mjetet për të zbuluar problemet jetike për një demokraci të brishtë si kjo e jona, ku autokrati Rama përdor sektin e tij në pushtet, për të kontrolluar fiskalisht në mënyrë selektive dhe të hapur mediat e lira dhe kritikuese ndaj tij, ndërkohë që favorizon me çdo mjet të ligjshëm e të paligjshëm ato media që shiten për tendera publikë dhe leje ndërtimi dhe që i fërkojnë krahët.

Influencën dhe ndikimin abuziv të pushtetit në Shqipëri, mbi mediat, opinionin publik dhe vetë qytetarët, e ka denoncuar vitet e fundit fuqishëm organizata ndërkombëtare prestigjoze Freedom House.

Kjo organizatë, e cila mat lirinë e medias dhe të të shprehurit të lirë dhe pa censurë të gazetarëve në të gjitha vendet e botës, ka denoncuar fuqishëm skandalin e rrjedhjes së të dhënave personale të 910 mijë qytetarëve shqiptarë, të grumbulluara nga serveri i Partisë Socialiste.

Freedom House e ka cilësuar praktikën e grumbullimit të të dhënave personale sensitive të popullatës, si numri i kartës së identitetit, numri i llogarisë bankare, targa e makinës, etj., si një shkelje flagrante e privatësisë së qytetarit dhe sprovë për manipulim të pozicionit të tij shoqëror, për interes të ndikimit zgjedhor mbi qytetarin.

Freedom House ka konstatuar se të dhënat sensitive të 910 mijë qytetarëve të Shqipërisë ishin grumbulluar në serverin e patronazhistëve të Ramës dhe, për më tepër, ishin siguruar nga një portal qeveritar e-Albania, i cili ofron shërbime publike online, duke shpenzuar paratë e taksapaguesve shqiptarë.

Sikurse përmendet në raportin e organizatës, Partia Socialiste fillimisht e mohoi ekzistencën e kësaj baze të dhënash, por kryeministri Rama më vonë e pranoi se partia e tij, që nga viti 2009, kishte mbajtur një bazë të dhënash të brendshme, duke mbledhur informacione, në kuadër të të ashtuquajturit “sistem i patronazhit”.

Freedom House ka denoncuar fuqishëm mekanizmin okult shtetëror të ngritur nga sekti Rama në pushtet, për të influencuar qytetarët permes patronazhistëve, duke disponuar dhe keqpërdorur të dhënat personale sensitive të qytetarëve.

Freedom House thekson se shkeljet tregojnë se Shqipëria nuk i ka marrë ende seriozisht ligjet e saj për mbrojtjen e të dhënave personale. Organizata ndërkombëtare shprehet e keqardhur që ndaj skandalit të patronazhistëve me të dhënat sensitive të qytetarëve, nuk u nis asnjë hetim i organeve ligjzbatuese. Madje, organizata cilëson se nuk u arrit të organizohej as edhe një dëgjesë publike në Parlamentin e Shqipërisë, lidhur me mënyrën se si partitë politike i sigurojnë, apo i trajtojnë të dhënat personale sensitive të qytetarëve.

Uran Butka/

Masakra e Tivarit, apo më gjerë, tragjedia e Tivarit, mars-prill 1945, është një nga plojat më të mëdha, më të përgjakshme dhe më të pabesa shtetërore, realizuar ndaj shqiptarëve, që mbahet ende e fshehur, që të mos zbardhet e vërteta dhe të mos dalin përgjegjësitë dhe përgjegjësit e këtij genocidi mbarështetëror ballkanik .

Masakra e Tivarit u projektua dhe u realizua nga shteti komunist jugosllav për spastrimin etnik të shqiptareve te Kosovës e te viseve të tjera shqiptare, zbrazjen nga forcat e gjalla të rezistencës kombëtare shqiptare. 

Në këtë  krim ndërshtetëror është implikuar edhe shteti komunist i Shqipërisë, që ka bashkëpunuar politikisht dhe ushtarakisht me shtetin komunist jugosllav.

Në radhë të parë është detyrë e shtetit të sotëm shqiptar, veçanërisht e institucioneve shkencore e studimore, që ta ndriçojnë dhe drejtpeshojnë këtë masakër, jo vetëm për të zbuluar të vërtetën, por edhe sepse akti i parë i kësaj tragjedie, ku u masakruan dhe u vranë me mijëra shqiptarë të pafajshëm, u luajt brenda  territorit të Shqipërisë. 

Platforma politike dhe ushtarake e këtij veprimi antishqiptar, ishte projekti famëkeq i Çubriloviçit i marsit 1937 dhe i  nëntorit 1944: “Dy janë mënyrat për spastrimin etnik të shqiptarëve nga trojet e tyre: t’i zhdukim ose t’i shpërngulim qysh në kohën e luftës”. Kjo ishte vetëm njëra anë e medaljes. Ana tjetër ishte kolonizimi i trojeve shqiptare të zbrazura, me kolonë serbë, malazezë e maqedonas nëpërmjet ushtrisë dhe këshillave nacionalçlirimtare.

Këto projekte kriminale antishqiptare, u bënë program dhe veprim konkret i  PKJ dhe i Lëvizjes NÇJ. Në fillim të nëntorit 1944, komandave të  Ushtrisë NÇJ  iu dha, nga ana e organeve më të larta partiake dhe ushtarake të Serbisë, direktiva që të “vrisnin së paku 50% të banorëve shqiptarë “ 

Ky genocid shpërfaqej hapur në formën e vrasjeve masive të shqiptarëve të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare nga forcat e Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë,  të OZN-ës dhe nga detashmentet çetniko-drazhiste, si edhe të shpërnguljes masive të shqiptarëve nga trojet e tyre. 

Këtë luftë kundër shqiptarëve, PKJ e propagandonte si luftë kundër “reaksionit shqiptaro-madh”, kundër “bashkëpunëtorëve” të nazifashizmit etj. Kosova u konsiderua dhe u trajtua si reaksionare, kundërrevolucionare, irredentiste, që duhej nënështruar dhe tjetërsuar etnikisht.

Por, në kushtet e Luftës së Dytë dhe  menjëherë pas saj, ky nënshtrim e spastrim i plotë etnik, ishte tepër i vështirë për udhëheqjen politike dhe ushtarake të Jugosllavisë, sepse populli i Kosovës dhe i viseve të tjera shqiptare ishte i gjithë më këmbë, i ndërgjegjësuar dhe i armatosur  për të mbrojtur qenien shqiptare dhe kufijtë kombëtarë. Titos dhe udhëheqësisë jugosllave nuk u interesonte edhe një luftë tjetër në Kosovë, për ripushtimin e dhunshëm të saj, pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore. Këtë gjë mund ta arrinin më lehtë e më tinëzisht, me ndihmën e  propagandës dhe të armëve  të Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Shqipërisë.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 

Këtë bashkëveprim ndërmjet Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë dhe Ushtrisë nacionalçlirimtare te Shqipërisë e kërkonte qysh në muajin mars 1944, komandanti i Korpusit II Sulmues të Jugosllavisë, gjeneral-leitnant Peko Dapçeviç.

Titoja, në cilësinë e komandantit të përgjithshëm të Ushtrisë NÇJ, i kërkonte E. Hoxhës kalimin e formacioneve  të UNÇ të Shqipërisë në Kosovë e Jugosllavi, për të luftuar kundër “pushtuesve dhe reaksionit”. Kjo kërkesë e Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ Jugosllave u formulua në fund të muajit maj, u përsërit në korrik e gusht të vitit 1944.  Misioni Ushtarak Jugosllav  në Shqipëri prej shtatë ushtarakësh, me në krye kolonelin V. Stoiniç, i bashkërendonte veprimet e të dyja palëve. Kjo kërkesë  u ribë edhe më 26 gusht 1944 nga Shtabi i UNÇJ për Kosovën e Rrafshin e Dukagjinit, firmosur nga komandanti i këtij shtabi, Fadil Hoxha dhe komisari Boshko Çakiç. 

Pala shqiptare u tregua e gatshme. Më 12 shtator 1944 komandanti i përgjithshëm i UNÇSH, E. Hoxha, i dha urdhër Korparmatës I të përgatiste dhe të niste menjëherë dy brigada për në Kosovë. 

Po në këtë datë, mentari i E. Hoxhës, Miladin Popoviç, i shkruante Liri Gegës, e plotfuqishme e KQ të PKSH për Korpusin I:

“Lajmëro Pavlen (Pavle Joviçeviç, shën.im UB) se dy brigadat shqiptare së shpejti do të marrin drejtim për Kosovë. Vetëm të  mos dekonspirohet!”

Dërgimi i brigadave partizane të Shqipërisë në Kosovë u mbajt në konspirativitet edhe për britanikët, ndonëse ata ishin aleatë dhe ndihmonin Luftën Nacionalçlirimtare në Shqipëri dhe Jugosllavi. Enver Hoxha porosiste Dali Ndreun, komandantin e Korparmatës I:

“Të mos i tregohet Inglizëve objektivi i brigadave V dhe III, që do të shkojnë në Kosovë” 

Në Kosovë ishin krijuar dhe vepronin organizata e  të fuqishme politike dhe ushtarake kombëtariste si Balli Kombëtar, Lëvizja Irredentiste,  Lidhja e Dytë e Prizrenit  e më pas “Besa Kombëtare” dhe Organizata Nacional-Demokratike Shqiptare ( ONDSH ), që kishin me vete thuajse gjithë  popullin shqiptar të  Kosovës e të viseve të tjera shqiptare. 

Në këto kushte, Titoja thirri brigadat dhe divizionet e Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Shqipërisë “për të luftuar kundër armikut dhe reaksionit”, por i përdori kryesisht në luftën kundër “reaksionit shqiptar”. 

Për të kuptuar më qartësisht, pse u thirrën Brigada III dhe V e Shqipërisë dhe sesi ato vepruan nën urdhrat e ushtrisë jugosllave për të shtypur rezistencën kombëtare të popullit shqptar dhe spastrimin  etnik të  Kosoves, po japim  një fragment nga URDHER-VEPRIMI  të shtabit operativ  për Kosovë e Metohi të Armatës V të Jugosllavisë për këto brigada: 

“Brigada V e Shqipërisë do të bajëspastrimin  në terrenin që përfshin sektorin prej Prilluzhjes dhe shkon në veri drejt rrugës së Ferovisë për Mitrovicë deri te katundi  Svinjare, në Bratonjiq e deri te Klina e Epërme. Prej andej në Ludeviq, Hamidije, Gllavishin etj. Brigada III  e Shqipnis do të spastrojë rajonin qi përfshin prej Klinës së Epërme deri në Rudnik. Prej këtej shkon bregit të Drinit deri në Klinë. Manej ndërmjet kodrës 638 e 612 m.  Për me dalë  në Ludeviq, Skënderaj e deri në Klinën e Epërme” 

Në këtë dokument  jepen edhe udhëzimet konkrete nga shtabi operativ jugosllav për veprimet ushtarake të këtyre brigadave: “Të gjitha forcat reaksionare që do të takoni, të rrethohen dhe të shpartallohen me çdo kusht…Të çarmatosen njerëzit e dyshimtë dhe ata që nuk duan të mobilizohen me dëshirë, të digjen shtëpitë e tradhtarëve që rezistojnë dhe  bëjnë fortesë… Të sekuestroni mallin e kriminelëve të arratisur. T’u theksohet katundeve që përshkoni se ai katund që bëhet strehë i gjaktorëve, do të dënohet..”

Siç shihet nga ky dokument, ishte fjala për spastrimin etnik tӕ trevave shqiptare,  gjë që e realizoi me shumë zell komandanti i Brigadës V Shefqet Peçi.

E. Hoxha e dinte mirë pse thirreshin brigadat nacionalçlirimtare të Shqipërisë në Kosovë, ndaj si një vasal i bindur dhe i ndërgjegjshëm për çka bënte, urdhëronte brigadat e Divizionit I : “ Të asgjësohen pa mëshirë nacionalistët dhe reaksionarët shqiptarë brenda dhe jashtë kufijve pa treguar as më të voglën tolerancë.” 

Në muajin nëntor 1944, u angazhuan në këtë luftë edhe Divizioni V, që përfshiu Brigadat III, V me komandant Rahman Perllakun dhe komisar Ramiy Alinë dhe XXV, dhe Divizioni VI (brigadat VI, VII, VIII dhe XXII), pasi u kthyen nga Sanxhaku e Bosnja, ku luftuan kundër gjermanëve. Por Tito i ktheu në Kosovë, për të bashkërenduar me ushtrinë Jugosllave veprimet nënshtrimin, spastrimin etnik  dhe aneksimin e Kosovës e të trevave shqiptare.

Më 8 shkurt 1945, u shpall me urdhër të komandantit suprem të UNÇ të Jugosllavisë, J.B.Tito, pushteti ushtarak . 

    Divizionet V dhe VI të Shqipërisë u vunë nën vartësinë e Armatës V të Ushtrisë NÇ Jugosllave. Në URDHËRVEPRIMIN e Armatës V të Jugosllavisë .përfshiheshin edhe  divizionet e Shqipërisë, që morën pjesë për shtypjen e rezistencës kosovare  dhe forcimin e pushtetit jugosllav. 

    Shtabi Suprem i UNÇ Jugosllave me urdhër sekret nr.57, datë 9 mars 1945, urdhëronte:

     “Me urdhër të Shtabit të Përgjithshëm të Armatës Jugosllave, Divizioni V dhe VI i UNÇ të Shqipërisë do të vendosen në hapësirat Novi Pazar- Mitrovicë e Kosovës-Vushtri. Detyrë e këtyre forcave është, që me të arritur në zonën e lartpërmendur, të realizojnë organizimin dhe rregullimin e njësive të tyre dhe spastrimin e territorit nga bandat reaksionare”.

   Ndihmesën më të madhe për rekrutimin e shqiptarëve, por edhe për dorëzimin e qindra dezertorëve, që iknin nga ushtria jugosllave dhe dorëzoheshin në mirëbesim tek brigadat e batalionet e Divizioneve V dhe VI të Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Shqipërisë, e dhanë komandat e këtyre divizioneve e brigadave të ushtrisë shqiptare, që ishin nën urdhrat e Komandës së Përgjithshme Jugosllave. Siç është zbuluar tanimë nga dokumentet arkivorë, Divizionet V dhe VI të Shqipërisë ndodheshin në Kosovë përgjatë muajve mars dhe prill të vitit 1945, kur u bë mobilizimi i dhunshëm i popullsisë shqiptare në Kosovë e trevat e tjera shqiptare dhe kur u nisën tri kolonat (eshalonet) me rekrutët shqiptarë për në Tivar më 24-27 mars 1945 dhe tri kolonat e tjera më 19-24 prill 1945. Bashkëpunimi i ngushtë dhe implikimi  i divizioneve dhe brigadave të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë për mobilizimin e rekrutëve shqiptarë dhe dorëzimin e tyre tek ushtria jugosllave, është i dokumentuar.

Kemi në dorë radiogramet e shtabit të Divizionit V dhe VI  dërguar Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë gjatë muajve mars-prill 1945 e në vazhdim si edhe listat emërore të të arratisurve dhe vullnetarëve shqiptarë të Kosovës, që dorëzoheshin nga shtabet e diviz. V dhe VI te ushtria jugosllave. Këto lista i dërgoheshin edhe UNÇSH.

Ja edhe përgjigjja e Enver Hoxhës:

“T’arratisurit e dorëzuar në Divizionin tuaj, dërgojani Divizionit  52 të Serbisë”(radiogram)

Si rezultat i këtij bashkëveprimi të ndërvarur ushtarak, vullnetarët dhe të mobilizuarit shqiptarë të Kosovës,  që bashkoheshin me brigadat dhe divizionet e ushtrisë shqiptare, duke besuar kështu se  do të gjenin shpëtim për Kosovën dhe për vete, përfundonin si robër lufte te ushtria jugosllave, me të cilët komanda e ushtrisë jugosllave  mbushte  kolonat ushtarake, që i dërgonte në Srem apo në Tivar për të zbrazur Kosovën.

Grumbullimi dhe përpunimi i rekruteve nga gjite trevat e Kosovës u bë në Prizren….

Për shoqërimin  e tyre ishin caktuar disa batalione të Divizionit të 46-të dhe një batalion i Brigadës 27-të të Serbisë, si edhe  një grup prej 50 ushtarakësh nga Armata IV, mandej nga Brigada X malazeze, tregonte  sesa rëndësi  i kishin kushtuar autoritetet jugosllave këtij marshimi, që duhet të përfundonte në një kasaphanë, ku do të merrnin pjesë pritësit dhe vetë shoqëruesit.

Të dhënat burimore ushtarake jugosllave, tregojnë se u mobilizuan dhe u dërguan për në frontin e Adriatikut, ishin 13.323 rekrutë shqiptarë. Qeveria shqiptare, së pari, lejoi që kolonat e ushtrisë jugosllave të hynin e të kalonin nëpër territorin e Shqipërisë, jashtë çdo kontrolli dhe të vepronin si t’ua donte interesi. 

“Shkaktare e masakrës së parapërgatitur të Tivarit, është edhe udhëheqja partiake dhe shtetërore e Shqipërisë, me në krye Enver Hoxhën. Ajo lejoi që shqiptarët e mobilizuar, pa asnjë armë në dorë, të kalojnë nëpër territorin shqiptar, nëpër rrugën e vdekjes, të quajtur “Golgota e madhe Shqiptare”- konstatonte historiani Zekeria Cana.

Nga raporti i shtabit të Kolonës IV  të Armatës  së Jugosllavisë, datë 8 prill 1945 lexojmë:  

“Eshaloni shkoi mirë deri në Kukës. Në afërsi të Kukësit ndodhi një incident, kur njëri nga grupi i kolonës gjuajti një bombë mbi rojën tonë. Me ç’rast u shkaktua rrëmujë dhe, në këtë rrëmujë, arriti të arratisej një grup prej 10 vetësh. Kështu, duke ikur, hasi në patrullën e ushtrisë shqiptare, e cila i ndaloi dhe iu bëri thirrje që të dorëzohen. Ndaj kësaj thirrjeje, ata nuk u përgjigjën, por vazhduan të iknin. Ushtarët shqiptarë hapën zjarr mbi ta dhe vranë në vend dy persona, dy të tjerë i plagosën, të cilët më vonë edhe ata vdiqën. 

Siç shihet qartësisht nga ky dokument, asgjësimi i rekrutëve shqiptarë të Kosovës, që u arratisën kur hynë në territorin e Shqipërisë , u krye nga brigadat e Mbrojtjes së Popullit të Shqipërisë (të Sigurimit të shtetit), që E.Hoxha i kishte krijuar 7 brigada dhe dy divizione speciale me urdhër te tij pa asnjë bazë ligjore për të mbrojtut pushtetin e tij dhe jo te popullit. 

Këto brigada e divizione , kapnin dhe  arrestonin shqiptarët e Kosovës, që arratiseshin nga kolonat dhe ia dorëzonin ushtrisë jugosllave që shoqëronte eshalonët për në Tivar. 

Në një dokument të Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë lexojmë:

“Me mijëra kosovarë të pafajshëm janë pushkatuar në masë, ilegalisht dhe pa gjyq, nga organet e UDB-ë .  Në këto masakra të pashembullta ndaj popullsisë së Kosovës, ka marrë pjesë  Koci Xoxe, në fillim të vitit 1945, kur  në cilësinë si ministër i Brendshëm i Shqipërisë, ai autorizoi oficerët e UDB-së që të pushkatonin ilegalisht dhe pa gjyq , në tokën shqiptare, më tepër se 1000 kosovarë të pafajshëm” 

Koci Xoxe ishte drejtor i Drejtorisë së Brigadave të Mbrojtjes së Popullit që përndiqte dhe dorëzonte te ushtria jugollave të arratisurit  shqiptarë nga kolonat me rekrutë të Kosovës, ndërsa Haxhi Lleshi ishte ministër i Brendshëm, i cili lejoi te futeshin në teritorin e Shqipërisë kontigjentet e ushtrisë Jugosllave, që shoqëronin me armë e vrisnin rekrutët shqiptarët.

Këtë masakër  brenda kufijve të Shqipërisë, e konfirmon edhe prokurori i përgjithshëm ushtarak, Bedri Spahiu: “Xhelatët e Rankoviçit, që janë shquar për krimet e tyre alla-fashiste kundër popullit të thjeshtë të Kosovës, i kanë vazhduar këto masakra kundra tyre nëpërmjet rrugës prej kufirit tonë në Kukës e deri në Ulqin, duke vrarë me qindra prej tyre. Ishte kjo një rrugë e përgjakshme e fshatarëve të thjeshtë kosovarë brenda dhe jashtë tokës sonë deri në Ulqin”

Natyrisht, ky është akti më antikombëtar dhe më i turpshëm i qeverisë komuniste shqiptare, jo vetëm në atë kohë kur u krye kjo masakër, por edhe për gjysmë shekulli, kur u hesht plotësisht për shkak të bashkëfajësisë.

Këtë na e dëshmon edhe deklarata e Zoi Themelit, shef i Mbrojtjes së Popullit të krahinës III (Shkodër), i cili pranon se rekrutët e mobilizuar kosovarë , jugosllavët “i vrisnin në masë rrugës, në Shqipëri, pa pasur faj”, se rekrutët shqiptarë që iknin nga kolonat për të shpëtuar kokën dhe u dorëzoheshin organeve të shtetit shqiptar, u ktheheshin, nga organet shtetit shqiptar, komandove jugosllave, prej të cilëve ata gjenin vdekjen.  Zoi Themeli, gjithashtu, pohon se dorëzimi i rekrutëve kosovarë  tek autoritetet jugosllave, bëhej me urdhër të krerëve më të lartë të shtetit shqiptar, pa marrë parasysh faktin se rekrutët ishin shqiptarë dhe nuk kishin bërë asnjë faj. Qeveritarët e Shqipërisë, jo vetëm që nuk bënë asgjë për të mbrojtur dhe siguruar jetën e tyre, jo vetëm që nuk protestuan për keqtrajtimin dhe vrasjet masive të  shqiptarëve brenda kufijve të shtetit shqiptar, por i dorëzuan te jugosllavët edhe ata bashkëkombas që përpiqeshin të iknin nga kolonat e vdekjes.

Po tragjedia më e madhe ndodhi me kolonan e dytë, pjesë e së cilës ishte edhe rekruti Azem Hajdini – Xani, i cili përjetoi tmerret e Masakrës së Tivarit, por  rastësisht shpëtoi nga vdekja dhe dëshmoi për këtë tragjedi kombëtare.

“Kur hymë në territorin e Shqipërisë, u gëzuam pa masë, – parashtron Azem Hajdini – duke menduar se tash e tutje do të jemi nën përcjelljen e ushtarëve të shtetit tonë, Shqipërisë dhe se nuk do të përjetonim mizoritë, siç i kishim përjetuar vazhdimisht në Kosovë nga serbët, malazezët dhe maqedonasit. Shumë shpejt, pra, u bindëm se as këtu nuk kishte vend për gëzim, sepse skenari i parapërgatitur vazhdonte të realizohej me përpikmëri dhe ngase gjatë rrugës nëpër territorin e Shqipërisë, përcjellësit i shtonin torturat e vrasjet ndaj nesh. Ata nuk na konsideronin më si bashkëluftëtarë të tyre, madje as si robër të luftës… Neve nuk na konsideronin as si kope bagëtish.” 

Sipas të dhënave të  arkivave jugosllave, në Fushë Arrëz u vranë 126 rekrutë shqiptarë në gjendje agonie. Kur ishin në gjumë.  Masakër dinake, jonjerëzore,  në kundërshtim me çdo moral, fe dhe ligj.

“Kur kaluam Pukën, i nxorrën nga kolona tre të rinj shqiptarë, të veshur me rroba kombëtare dhe i pushkatuan para syve të kolonës si edhe para një skuadre ushtarësh të Shqipërisë. Dhe, për çudi, deri sa ne qanim me dënesje, ushtarët e skuadrës së Shqipërisë e përcollën pushkatimin e tyre me duartrokitje!” 

Në Gomsiqe ranë në kanionin e thellë dhe gjetën vdekjen 36 rekrutë dhe 14 u plagosën.

E njëjta gjë ndodhi edhe në Vaun e Dejës, në lumin Drin dhe në lumin Buna dhe në Shkodër,  gjetën vdekjen qindra rekrutë shqiptarë dhe u lënduan një numër i madh të plagosurish.

Në mesditën e datës 31 marsit  1945  në qytetin e vogël të Tivarit, ku ishte ngritur  kurthi, sipas një plani të parapërgatitur  për asgjësimin e gjithë rekrutëve shqiptarë.

Masakrën ishte ngarkuar ta  kryente Brigada X malazeze, pikërisht në Tivar, qytet shqiptar, që përfshihej në Malin e Zi. 

Kasaphana nisi në hyrje të Tivarit të Ri, mandej arriti pikun e saj në oborrin dhe në mjediset e ndërtesës së Monopolit të Duhanit. Sipas përllogaritjeve rezulton se vetëm në Tivar u vranë 1560 shqiptarë nga kolona e dytë.

    Ata rekrutë shqiptarë që shpëtuan gjallë nga masakra në Tivar, u asgjësuan rrugës për në “Frontin e Perëndimit”, si në Trogil ku u mbyten me dhjetra prej tyre, nga që anija e ngarkuar përplot u ça më dydh dhe deti u mbush me plisa (qeleshe) të bardha. Po ashtu edhe në Dubrovnik gjetën vdekjen 250-300 vetë në një ish-magazinë helmesh, ku u mbyllën nga autoritetet ushtarake të  Malit të Zi.

Edhe nga  Kolonat e tjera  me  rekrutë shqiptarë të mobilizuar  kryesisht në viset shqiptare të  Gostivarit, Tetovës, Kumanovës, Kërçovës  dhe Shkupit, gjatë marshimit nëpër Shqipëri, të njëjtin fat patën.

    Luftëtari i Brigades IV, mandej ushtarak i lartë i ushtrisë Jugosllave në Shkup, Bajram Gola, i cili u mor me kurajo me studimin dhe denoncimin e masakres së Tivarit, sjell  fakte dhe dëshmi  nga kjo plojë e përgjakshme: “Përgjatë rrugës Prizren, Kukës,Shkodër, Ulqin Tivar do të mbesin gjurmët e përgjakshme të gjakut. Të lodhur e të raskapitur nga udha e gjatë, të urritur, të djegur e të përvëluar nga etja, për shkak se nuk ilinin as të pinin ujë as t’i kryenin nevojat fiziologjike. Pasi arritën në Tivar i vendosën në mes të detit dhe mitrolozave të Brigadës X malazeze rekrutët shqiptarë, që i kishin përcjellë nënat shqiptare të luftonin për çlirimin e Jugosllavisë”

   Nëse përpiqemi të konkludojmë për numrin e të vrarëve në këtë tragjedi të përmasave  ballkanike, sipas dokumenteve jugosllave të Arkivit Historik të Beogradit dhe arkivave të Kosovës e të Shqipërisë dhe dëshmive të asaj kohe, rezulton  shuma prej 3447-4000 shqiptarësh të vrarë, të mbytur, të helmuar e të zhdukur në tragjedinë e quajtur të Tivarit.

Dr. Nikollë Loka/

Abdyl Frashëri hyri si protagonist politik në skenën e historisë së Shqipërisë në pranverën e vitit 1877, sapo u duk se vorbulla e Krizës Lindore po i turrej me tërë peshën e saj shkatërrimtare ardheut të vet të robëruar. U tërhoq prej saj jashtë vullnetit të vet, në pranverën e vtit 1881, kur me shtypjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, autoritetet osmane e mbajtën të burgosur, pastaj të internuar dhe më vonë të izoluar, derisa mbylli sytë më 1892.

Abdyl Frashëri lindi më 29 gusht 1839 në fshatin Frashër, kryeqendër e krahinë së Dangëllisë, në rrethin e Përmetit. Ai u rrit nën kujdesin e prindërve të tij shqiptarë, të cilët i edukuan fëmijët e tyre të shumtë, gjashtë djem dhe dy vajza, me dashurinë për atdheun, për lirinë, për punën, për gjuhën, për shkollën. I ardhur nga një familje bektashiane, Abdyli e kaloi fëmijërinë e tij në fshatin e tij të lindjes, ku, si vëllezërit e tij më të vegjël, u shkollua pjesërisht nga Baba Alushi në teqen bektashiane, ndoshta ndoqi edhe mejtepin atje Sipas shënimit enciklopedik të vëllait të tij Samiut mbi Abdylin, ky sapo i mbushi katërmbëdhjetë vjeç (1853), së bashku me të atin mori pjesë në fushatat ushtarake në kufirin osmano-grek. Së bashku me familjen e vet, ai e kaloi pjesën e parë të jetës, derisa u bë 18 vjeç, në fshatin e lindjes, midis bashkfshatarëve gjithashtu shqiptarë, nga të cilët disa gëzonin privilegje dhe pasuri, disa vuanin nga shtypja dhe skamja, disa krenoheshin me të kaluarën feudale, disa përpiqeshin të hynin në rrugën e qytetërimit. Mosha e rinisë së tij përkoi me bubullimat e kryengritjeve antitanzimatiste që ushtuan në katër anët e atdheut dhe me përhapjen në Shqipëri të ideve të reja patriotike, demokratike, iluministe, me të cilat po hidhte hapat e saj të parë Rilindja Kombëtare Shqiptare.

Nuk ka dyshim se të tre këta faktorë të marrë bashkërisht – vatra e shëndoshë familjare, mjedisi jetsor i fshatit dhe ngjarjet tronditëse bashkëkohore – ndikuan në formimin moral, kulturor dhe politik të Abdyl Frashërit. Ai rridhte nga një familje bejlerësh që në atë kohe qëndronin në një pozitë të mirë financiare pasi që kishin pozitë të mirë në hierarkinë ekonomike të Perandorisë Osmane. Pas vdekjës së babait të tij në vitin 1859, ai u kthye nga Janina ku kishte shkuar në moshën 18 vjecare për të studiuar ne gjimnazin Zosimea. Pas dy vitesh vdiq edhe nëna e tij Emine Minahori. Pas kësaj ngjarjeje në familjen Frashëri ai u largua nga Shqipëria për tu zhvendosur në Janinë, ku pati mundësi të studionte dhe mësontë nga mësuesi i tij, myderriz Hasan Tahsini, i cili i mësoi gjuhën arabe, persiane, greke dhe frenge. Abdyli po ashtu studioi edhe filozofinë, shkencën dhe matematikën. Familja Frashëri njihej për zotësinë e saj në luftë dhe për kontributin e pashoq në çështjen kombëtare. Është e veçantë në historiografinë botërore dhe shqiptare se si një familje mund ti jepte vendit tre heronjë të cilët luajtën rol mjaft të madh në edukimin, vetëdijësimin dhe çlirimin e popullatës shqiptare të okupuar nga Perandoria e Osmane.

Abdyli pati mundësinë si sipërmarrës të udhëtonte në rajon dhe të mësonte marrëdhëniet politike, kulturore dhe ekonomike në vendet e tjera gjatë aktiviteteve të tij në biznes. Sipas gazetës së përditshme të Stambollit Tercüman-ı Şark u emërua shef i Zyrës Doganore në Janinë. Si sipwrmarrws, hyri në parlament si deputet i Janninës me shpalljen e Monarkisë Kushtetuese në vitin 1876. Kur Abdyli u zgjodh deputet, në nëntor 1877, ai kishte qenë tashmë

aktiv në qarqet elitare shqiptare në Stamboll dhe Janinë, fillimisht si një sipërmarrës modern dhe më pas si një aktivist politik. Prof. Skënder Rizaj hyrjen e Abdyl Frashërit në politikë e sheh si shumë të nevojshme për kohën kur ndodhi “ Abdyl Frashëri hyri në skenën e historisë në vitet e Krizës Lindore atëherë kur atdheu kishte më tepër se kurdoherë nevojë për të”. Frashëri për shumë vite do ti shërbente popullit si arkitekt i historisë së tij të ardhme dhe do të shërbente si pikë referimi për cdo ndodhi të mëtejmë të popullit shqiptar, bashkë me Hasan Prishtinën, ai do të bëhej nja nga pishtarët e formimit të shtetit shqiptar që nisi së krijuari pikërisht në periudhën e veprimtarisë së tij.

Pas zgjedhjeve në Janinë, në nëntor 1877, Abdyl erdhi në Stamboll për të marrë pjesë në sesionin e dytë të Parlamentit qw filloi me 13 dhjetor 1877. Ndërsa ishte në Stamboll, ai mori pjesë në mbledhjen e themelimit të Komiteti Qendror për Mbrojtjen e tw Drejtave të Kombësisë Shqiptare, qw u mbajt nw dhjetor tw vitit 1877. Thuhet në historiografi se Abdyli dhe vëllai i tij më i vogël Samiu ishin ndër themeluesit e kësaj shoqërie. Populli e identifikon Frashërin si udhëheqës të Shqipërisë moderne që po krijohej, në fillet e karierës së tij ai u njoht si jo vetëm zyrtarë për punë të jashtme por edhe si aktivist i Lidhjës Shqiptare të Prizrenit, më vonë ai u bë udhërrëfyes i rrugës politike të shqiptarëve drejt shtetformimit.

Më 14 janar 1878, në mes të një krize ushtarake kërcënuese në kryeqytet, Abdyl Frashëri paraqiti një fjalim provokues në Parlament. Deputeti shqiptar nga Janina ngriti pyetjen: Pse ka munguar progresi kuptimplotë në “shtet dhe komb” (devlet ve millet). Ai kishte identifikuar tri arsye kryesore: “injoranca (cehalet), “despotizmi” (istibdad), dhe një burokraci e mbushur me zyrtarë, të cilëve u mungonte inteligjenca ose ishin të preokupuar me shpërdorimet me pushtetin. Sipas tij, shtetit dhe kombit i mungonte arsimi solid, rendi i drejtë dhe zyrtarët kompetentë. Sipas Gawrych, pjesa më e madhe e fjalimit të Abdyl Frashërit kishte të bënte me problemin e përçarjes në arsim. Sipas tij, nga shkollat shtetërore, vetëm shkollat ushtarake ishin cilësore; në shumicën e fshatrave mungonin shkolla fillore për djem dhe asnjë shkollë për vajza nuk ekzistonte fare në rajonet shqiptare. Më tej ai pyeti: “Si mund të civilizohemi me këtë injorancë !? Si mund të arrijmë përparim !?” Kjo pyetje në lidhje me shkollimin dukej infektive dhe delegatët sirianë e të tjerë filluan të ngrinin pika të ngjashme, për mungesën e arsimit në të gjithë Perandorinë gjatë javëve të ardhshme. Në mes të kritikave të tilla, që vazhduan deri me 14 shkurt 1878, Sulltani i shpërndau të dy dhomat e Parlamentit.

Duke parë që tokat shqiptare u copëtuan mes bullgarëve, serbëve, malazezëve dhe të krishterëve të tjerë në prag të luftës së viteve 1877-1878, Abdullah Hüsnü Fraşheri mbajti një mbledhje të fshehtë në Janinë në vitin 1877. Ai deklaroi se nëse tokat shqiptare nuk do të mbroheshin nga osmanët, do të krijohej një administratë autonome shqiptare dhe do të mbrohej nga shqiptarët. Krahas programit pro autonomisë në këtë memorandum, dërguar Sulltanit ai kërkoi bashkimin e vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe kufizimin e shërbimit ushtarak brenda territorit të kësaj krahine.

Abdyl Frashwri zhvilloi bisedime me autoritetet greke. Palën shqiptare e përfaqsoi vetëm ai, mbasi Mehmet Ali Vrioni u pengua nga një mbledhje që kishte organizuar valiu. Përfaqsuesi grek, Mavromati kishte marrë me vete edhe Kosta Aravantinonë. Abdyli hodhi idenë e fillimit të një kryengritjeje të përbashkët greko-shqiptare, por donin t’i bënin shqiptarët nënshtetas grekë, gjw qw u kundwrshtua, pasi Abdyli ishte i vendosur që shqiptarët të krijonin administratën e tyre në tokat e tyre.

Përfshirja e Abdylit në lëvizjen e rezistencës kundër zbatimit i vendimeve të Traktatit të San Stefanit u ekspozua fillimisht përmes botimit të disa artikujve në osmanisht dhe gazeta të tjera, duke reflektuar kundërshtimin kundër aneksimit të territoreve në fjalë nga Perandoria Osmane. Ai diskutoi zhvillimet e fundit në vilajetet “shqiptare” dhe mbrojti të drejtat e shqiptarëve në letrën e tij (memorandum) të botuar në Stamboll e përditshme Basiret më 21 prill 1878, dy muaj pas mbylljes së parlamentit, ku nënshkroi si “Përfaqësues i Janinës Abdyl.” Ai arrin në përfundimin se askush, pra as Perandoria Osmane nuk kishte të drejtë t’i ndalonte shqiptarët të mbronin territoret e tyre. Ai botoi shtatë artikuj në gazetën periodike në gjuhën franceze “Messager de Vienne” qw dilte në Vjenë, duke mbrojtur çështjen shqiptare. Në të njëjtën periudhë ai botoi një artikull në gazetën “Kleio” që dilte në gjuhën greke në Trieste. Në një artikull të botuar në Gazetën Basiret më 21 prill 1878, tha në mënyrë të përmbledhur: “Kufiri i vërtetë i Shqipërisë fillon në veri, në Dalmaci, Mal të Zi, Bosnje, Serbi dhe Vronja, përfshin Köprülü, Prilep, Manastir dhe Castorya. Në jug, Kosturi shtrihet nga Kastoria në rajonin e Ambrakia, Deti Jon dhe Adriatik janë brenda këtyre kufijve dhe nuk ka zgjidhje tjetër veçse të krijojmë një Shqipëri të madhe të forte ku jetojnë dy milionë shqiptarë”. Pas nënshkrimit të Traktatit ruso-turk të Shën Stefanit që parashikonte ndarjen e trojeve shqiptare midis Serbissë, Malit të Zi e Bullgarisë, kur shtetet evropiane po përgatinin një copëtim të ri të tokave shqiptare në Kongresin që do të mbahej në Berlin, Abdyl Frashëri, nëpërmjet artikujve që botoi në shtypin e kohës, ngriti zërin e tij të protestës për të mbrojtur çështjen shqiptare. Në artikullin që botoi në gazetën e Stambollit «Basiret» në prill 1878, me titull « Letër nga Janina», ai dënoi si një akt të pa drejtë dhe antishqiptar traktatin ruso-turk të Shën-Stefanit që parashikonte copëtimin e viseve shqiptare. “Shqiptarë, – vinte në dukje Abdyli, – e konsiderojnë Traktatin e Shën Stefanit si një akt që është në kundërshtim të hapët me të drejtat e tyre kombëtare dhe nuk kanë për të pranuar kurrë që t’i jepet Malit të Zi, Serbisë dhe Bullgarisë as edhe një pëllëmbë tokë nga Shqipëria”.

Sipas historigrafisë turke, konstatojmë se pas Traktatit të Shën Stefanit dhe atij të Berlinit, Abdyl Frashëri bëhet prijësi ideor dhe kryesor i shqiptarëve, i cili menjëherë filloi t’ua shpjegonte rëndësinë e organizimit në një organizatë politike të gjithmbarshme shqiptare me qëllim të mbrojtjes së viseve të tyre, ]nismën për thirjen e kuvendit të përgjithshëm e mori Komiteti i Stambollit. Historiani Serb J.Haxhivasiljeviçi, i cili jep në punimin vet të vitit 1909 mjaft njftime të hollësishme rreth themelimit të Lidhjes Shqiptare, thotë se shqiptarët që punuan më aktivisht për mbledhjen e kuvendit të përgjithshëm apo të Kongresit Shqiptar, siç e quan ai, qenë partizanët e komitetit të Stambollit. Madje shton ai, puntorët më aktivë jo vetëm për thirjen e Kongresit të Prizrenit, por edhe për formimin e komteteve më energjikë të Lidhjes Shqiptare, qenë shqiptarët e Kosovës dhe të Toskërisë, «mbasi këta – thekson ai – pranuan që lidhja të formohej sipas programit të Abdyl Frashëri dhe të Komitetit të Stambollit.

Si një nga autorët kryesorë të platformës politike të Komitetit Qendror të Stambollit, të cilën Abdyl Frashëri e parashtroi publikisht edhe me anën e artikujve që botoi në disa organe të shtypit evropian gjatë pranverës së vitit 1878, ai mori pjesë aktivisht në themelimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Pas themelimit të Lidhjes, e cila e adoptoi këtë platformë, Abdyl Frashëri. u shqua si udhëheqës, organizator, diplomat dhe aktivist i saj. Veprimtarinë e tij kryesore e zhvilloi sidomos në viset e vilajetit të Janinës dhe të Kosovës. Nuk e shkëputi asnjëherë luftën për mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut nga lufta për autonominë e Shqipërisë. Mori pjesë pothuajse në të gjitha kuvendet kryesore që u organizuan nga Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare ose nga komitetet ndërkrahinore të saj. Kudo udhëhoqi krahun autonomist të lëvizjes. Në Kuvendin themelues të Lidhjes së Prizrenit u zgjodh kryetar i koinisionit të punëve të jashtme të saj. Ai përfaqësoi Toskërinë në Kuvendin e Parë të Dibrës (1 nëntor 1878), ku u miratua rezoluta me të cilën kërkohej zyrtarisht nga Porta e Lartë krijimi i vilajetit të bashkuar autonom të Shqipërisë. Ai qe organizatori kryesor i Kuvendit të Prevezës (janar 1879), i cili arriti ta pengonte lëshimin e Çamërisë në favor të Greqisë. Në pranverën e vitit 1879 kryesoi delegacionin e Lidhjes që vizitoi kryeqytetet e Fuqive të Mëdha për të mbrojtur nga afër tërësinë territoriale dhe të drejtat për autonomi të Shqipërisë. Abdyl Frashëri, ishte promotori i projektit që miratoi Kuvendi i Dytë i Frashërit për të formuar qeverinë e përkohshme. Ai udhëhoqi gjithashtu Kuvendin Kombëtar të Gjirokastrës që u shpreh për krijimin e shtetit autonom shqiptar me anën e lëvizjes së armatosur.

Abdyl Frashëri, e mbrojti programin e Gjirokastrës në Kuvendin e Dytë të Dibrës ku udhëhoqi si gjithnjë krahun radikal të lëvizjes. Edhe pse programi i autonomisë nuk u pranua nga përfaqësuesit e rrymës së moderuar, ai kaloi në Kosovë dhe aty së bashku me bashkëluftëtarët e vet kosovarë, vuri në jetë vendimet e Gjirokastrës. U bë anëtar i qeverisë së përkohshme që u formua në Prizren në fillim të vint 1881 dhe dha një kontribut të rëndësishëm né përgatitjet politike dhe ushtarake që u morën për mbrojtjen e autonomisë kundër ekspeditës ushtarake osmane.

Pas shtypjes së Lidhjes, më 2 maj 1881 mbërriti në Manastir i përcjellur prej një oficeri të xhandarmërisë dhe shtatë xhandarëve kalorës. Mbasi qe arrestuar duke shkuar nga Dibra në Elbasan tek Mahmud bej Biçakçiu. Prej aty iu dërgua Dervish Pashës në Prizren, i cili e burgosi në kalanë e qytetit ku qëndroi tre vjet që ia rrënoi shëndetin kryekëput. Më tej u internua së bashku me familjen e tij në Balliqeser e në Bandërma të Anadollit për afro dy vjet të tjera. Në fund u amnistua me ndërhyrjen e Gazi Osman Pashës, u kthye në Stamboll,ku dhe vdiq në vitin 1892. Trupi i tij, i cili u varros në varrezat në Merdivenköy-İçerenköy, dhe më 16 mars 1978 u rivarros në fshatin Frashër.

Foto: wikipedia.org