(Maqedonia, 34 vite pas pavarësisë)

Integrimi nuk është vetëm një proces teknik i përafrimit me standardet e BE-së; ai është një proces i brendshëm transformues, që kërkon prishjen e monopoleve oligarkike dhe ndërtimin e një kontrate të re shoqërore mbi themelet e Marrëveshjes së Ohrit. Prandaj, momenti historik që ka përpara Maqedonia është më tepër se një sfidë politike: është një provë ekzistenciale. Zgjedhja është e qartë: ose të përqafohet fryma e Marrëveshjes së Ohrit si themel i një shtetësie të drejtë dhe gjithëpërfshirëse multietnike, ose të rikthehet logjika e përjashtimit dhe e oligarkisë që ka prodhuar krizë dhe stagnim.

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Me shpalljen e pavarësisë së Maqedonisë në fillim të viteve ’90, u hap një rrugëtim i ri shtetformues, i cili, në vend që të mbështetej mbi parimet e demokracisë liberale dhe barazisë qytetare, u orientua drejt centralizimit të pushtetit dhe unitarizmit politik-kulturor. Ky unitarizëm, i konceptuar si bazë për konsolidimin e identitetit shtetëror maqedonas, u shoqërua me privatizimin selektiv të kapitalit shoqëror, duke prodhuar një oligarki ekskluzive maqedonase. Kjo oligarki jo vetëm që monopolizoi sistemin bankar dhe sektorët strategjikë të ekonomisë, por krijoi edhe një regjim politik të brendshëm, ku pushteti alternohej mes dy blloqeve maqedonase, pa cenuar kurrë interesat e përbashkëta të elitës dominante.

Ky konfigurim u shoqërua me përjashtimin sistematik të shqiptarëve nga proceset ekonomike, politike dhe institucionale. Oligarkia maqedonase, nëpërmjet lidhjeve të saj me qarqet ekonomike e shtetërore serbe, projektoi një strategji të heshtur të margjinalizimit të shqiptarëve, duke e shoqëruar këtë me retorikë përjashtuese dhe diskurs politik që i përkufizonte ata si “të huaj” brenda shtetit. Një qasje e tillë jo vetëm që dëmtoi perspektivat e brendshme të zhvillimit, por bllokoi për një kohë të gjatë edhe proceset integruese euro-atlantike.

Marrëveshja Kornizë e Ohrit (2001) solli një përmbysje paradigmatike. Ajo u shndërrua në dokumentin themelor të barazisë qytetare dhe bashkëjetesës ndëretnike, duke hapur horizonte të reja për integrimin euro-atlantik dhe për pjesëmarrjen e barabartë të shqiptarëve dhe komuniteteve tjera në jetën institucionale dhe ekonomike të vendit. Megjithatë, implementimi i saj mbeti i ndërlikuar dhe shpeshherë i shoqëruar me tensione, kryesisht për shkak të rezistencës së oligarkisë maqedonase, e cila synonte ta relativizonte frymën e saj. Çdo avancim i shqiptarëve në institucionet shtetërore interpretohej si kërcënim ndaj dominimit të mëparshëm, duke prodhuar mekanizma të rinj të pengesave politike dhe administrative.

Një ilustrim i qartë i kësaj dinamike u pa pas Marrëveshjes së Prespës (2018). Mbështetja ndërkombëtare që gëzonte qeveria e atëhershme nuk u përdor për konsolidimin e Marrëveshjes së Ohrit dhe përmbylljen e ciklit integrues, por u instrumentalizua nga oligarkia maqedonase për tentimin e ridizajnimit të rendit kushtetues, me qëllim zbehjen ose relativizimin e Marrëveshjes së Ohrit. Tentativa për ndryshimin e preambulës së Kushtetutës ishte vetëm një prej formave konkrete të kësaj tendence, ndërsa marrëveshjet e fshehta ndërmjet dy partive kryesore maqedonase synonin margjinalizimin e faktorit politik shqiptar që kishte dalë nga lufta e vitit 2001.

Strategjia ishte e qartë: nga njëra anë, fragmentarizimi i skenës politike shqiptare për të ulur fuqinë e saj negociuese; nga ana tjetër, përdorimi i retorikës nacionaliste për të stigmatizuar subjektet politike shqiptare si forca me prirje separatiste. Kjo logjikë synonte krijimin e një terreni të favorshëm për relativizimin e Marrëveshjes së Ohrit dhe për zhvendosjen e vëmendjes drejt temave artificiale, siç ishte çështja me Bullgarinë, e cila shpesh shërbeu vetëm si alibi për të shmangur obligimet e brendshme të barazisë.

Në Maqedoninë e Veriut, Prokuroria Speciale Publike, e menduar si një instrument i drejtësisë tranzicionale dhe i pastrimit të jetës politike nga korrupsioni, u bë objekt i një operacioni të sofistikuar të oligarkisë vendore, e cila me mekanizma të padukshëm, por të sinkronizuar, arriti ta minojë nga brenda dhe ta bëjë të paefektshme. Ky rrënim nuk ndodhi rastësisht, por ishte pjesë e një strategjie të heshtur për të mbrojtur interesat e rrjeteve të ngulitura ekonomiko-politike, të cilat e perceptonin këtë organ si rrezik ekzistencial për status quo-në. Megjithatë, ndërhyrja e tillë nuk mbeti pa pasoja, sepse disa prej aktorëve që udhëhoqën këtë proces u ekspozuan në arenën ndërkombëtare dhe u gjendën në listat e zeza të shteteve partnere që fillimisht e kishin mbështetur këtë projekt si shpresë për një kapitull të ri të sundimit të ligjit në vend. Në këtë mënyrë, me këto akte Maqedonisë i mbytet perspektiva dhe kjo paraqet ndërhyrjen më të drejtpërdrejtë të oligarkisë për të penguar ecjen e shtetit në proceset eurointegruese, duke e shndërruar vendin në një realitet me sisteme paralele, ku hijet e interesave private mbizotërojnë mbi dritën e ligjit dhe të demokracisë. Sepse sundimi i ligjit dhe ndërtimi i shtetit ligjor janë ndër kushtet bazë të integrimit evropian, sabotimi i këtij projekti nga oligarkia nuk është gjë tjetër veçse një veprim i qëllimshëm për të ngadalësuar integrimin e vendit në BE, duke sakrifikuar interesat strategjike të shtetit vetëm për të ruajtur privilegjet e saj të ngushta.

E gjithë kjo u reflektua edhe disa muaj pas zgjedhjeve, kur ishte paralajmëruar një takim ndërmjet kryeministrit dhe liderit të opozitës maqedone, i cili vetëm pak ditë më parë akuzohej nga institucioni shtetëror për antikorrupsion për krim të organizuar, por një ditë pas këtij takimi i njëjti institucion publikoi kumtesë se të gjitha procedurat ndaj tij ndërpriteshin. Pas kësaj drame të dy liderëve të dy partive maqedone, pasoi cënimi i neneve themeltare të Marrëveshjes së Ohrit, ndërsa nga partia opozitare, e cila ndër vite kishte ndërtuar narrativën e saj mbi shtetformimin dhe multietnicitetin, u shfaq një heshtje totale, që në vetvete dëshmon se kur cënohet Marrëveshja e Ohrit, më shumë mbizotëron kalkulimi politik sesa obligimi ndaj kontratës shoqërore mbi të cilën është ndërtuar vetë shteti.

Kjo logjikë politike, e artikuluar sidomos nga VMRO-DPMNE me diskursin e saj të ashtuquajtur “vtoro poluvreme” (pjesa e dytë e lojës) dhe me moton e fushatës zgjedhore të vitit të kaluar “Për rikthimin e shtetit”, dëshmoi se oligarkia maqedonase e sheh Marrëveshjen e Ohrit jo si akt themelor të shtetësisë së re, por si pengesë për ruajtjen e privilegjeve të saj. Në këtë kuptim, sfida e vërtetë për Maqedoninë nuk qëndron vetëm te kontestet bilaterale me fqinjët, por para së gjithash te rezistenca e brendshme ndaj zbatimit të plotë të Marrëveshjes së Ohrit.

Në horizontin ekonomik të Maqedonisë po shfaqet një realitet i mbështjellë me shumëshmëri pyetjesh, ku hyrja e miliardave në formë huash shfaqet si një shpresë e jashtme për stabilitet financiar, por njëkohësisht ngre dilema të brendshme mbi origjinën dhe destinacionin e këtyre fondeve; sepse përtej fasadës së zhvillimit dhe integrimit ekonomik, lind pyetja nëse këto mjete janë thjesht një instrument i financimit ndërkombëtar, apo ndoshta një mekanizëm i rafinuar i oligarkisë vendore për të zyrtarizuar dhe legjitimuar kapitalin e grumbulluar në mënyra të padukshme, duke e veshur me petkun e huave shtetërore; një dilemë që kërkon një qasje të mençur, jo vetëm për të ruajtur sovranitetin financiar, por edhe për të shmangur shndërrimin e shtetit në një platformë ku kufiri midis interesit publik dhe interesit oligarkik zbehet deri në pikën e padallueshme.

Nëse Maqedonia aspiron realisht të bëhet pjesë e Bashkimit Evropian, ajo duhet të kuptojë se Marrëveshja e Ohrit nuk është thjesht një marrëveshje e brendshme e vitit 2001, por një kontratë politike dhe shoqërore mbi të cilën është ngritur legjitimiteti i këtij shteti multietnik. Çdo tentativë për ta relativizuar atë është, në thelb, tentativë për të minuar themelet e bashkëjetesës dhe për ta rikthyer vendin në spiralen e krizave të viteve ’90. Shqiptarët, me kontributin e tyre politik dhe historik, janë jo vetëm partnerë, por edhe garantë të stabilitetit dhe orientimit euro-atlantik të vendit. Vetëm përmes afirmimit të barazisë reale, përfshirjes së plotë institucionale dhe ndarjes së drejtë të përgjegjësive shtetërore, Maqedonia mund të shndërrohet në një shtet funksional, demokratik dhe evropian.

Integrimi nuk është vetëm një proces teknik i përafrimit me standardet e BE-së; ai është një proces i brendshëm transformues, që kërkon prishjen e monopoleve oligarkike dhe ndërtimin e një kontrate të re shoqërore mbi themelet e Marrëveshjes së Ohrit.

Prandaj, momenti historik që ka përpara Maqedonia është më tepër se një sfidë politike: është një provë ekzistenciale. Zgjedhja është e qartë: ose të përqafohet fryma e Marrëveshjes së Ohrit si themel i një shtetësie të drejtë dhe gjithëpërfshirëse multietnike, ose të rikthehet logjika e përjashtimit dhe e oligarkisë që ka prodhuar krizë dhe stagnim. Vetëm duke vendosur mbi barazinë reale të qytetarëve dhe mbi kontratën e re shoqërore, Maqedonia mund të dalë nga hija e tranzicionit dhe të projektohet si një shtet evropian, i barabartë dhe i qëndrueshëm. Kjo nuk është vetëm një kërkesë e shqiptarëve; është kushti themelor për vetë mbijetesën dhe ardhmërinë evropiane të Maqedonisë.

Shkup, 8 shtator 2025

Bujar Leskaj/

Më 7 shtator 2025, Kosova shënon 35-vjetorin e një prej ngjarjeve më të rëndësishme në historinë e saj moderne, shpalljen e Kushtetutës së Republikës së Kosovës në qytetin e Kaçanikut, më 7 shtator 1990. Kjo Kushtetutë, e njohur si “Kushtetuta e Kaçanikut”, ishte akti më i lartë juridik i miratuar nga përfaqësuesit legjitimë të popullit shqiptar të Kosovës, në kushte të jashtëzakonshme represioni dhe kërcënimi të drejtpërdrejt nga regjimi i atëhershëm serb.

Miratimi i saj erdhi vetëm dy muaj pas Deklaratës Kushtetuese të 2 korrikut 1990, me të cilën Kosova shpallej njësi e barabartë në kuadër të Federatës Jugosllave. Në atë kohë, institucionet e Kosovës po përballeshin me një valë të egër dhune shtetërore: shkrirje të dhunshme të institucioneve, largim masiv i punonjësve shqiptarë, shkelje sistematike të të drejtave njerëzore dhe ndjekje politike ndaj delegatëve që kishin guxuar të mbrojnë të drejtën e popullit për vetëvendosje.

Pikërisht për shkak të këtyre rrethanave, shpallja e Kushtetutës u organizua në fshehtësi, në qytetin e Kaçanikut , një vend me rëndësi strategjike, afër kufirit me Maqedoninë e atëhershme, ku ekzistonte mundësia për të siguruar të paktën një rrugë shpëtimi në rast ndërhyrjeje ushtarake serbe. Delegatët që morën pjesë në këtë akt historik ishin nën kërcënim të vazhdueshëm, shumë prej tyre të shpallur në kërkim nga autoritetet e Beogradit. Megjithatë, ata nuk u tërhoqën përkundrazi, me guxim të pashoq, miratuan Kushtetutën e Republikës së Kosovës, duke shpallur formalisht Kosovën si republikë dhe duke i dhënë bazë juridike synimit për shtetësi të pavarur.

Rëndësia historike e Kushtetutës së Kaçanikut është shumëdimensionale. Ajo nuk ishte vetëm një akt formal legjislativ, por një deklarim i hapur i vullnetit politik kombëtar për liri dhe vetëvendosje. Ishte një përpjekje për të ndërtuar një sistem institucional paralel, të pavarur nga Beogradi, dhe një platformë mbi të cilën do të ngriheshin strukturat e ardhshme shtetërore që nga arsimi e shëndetësia, deri te administrata dhe përfaqësimi politik.

Pavarësisht se kjo Kushtetutë nuk u njoh nga bashkësia ndërkombëtare në atë kohë, ajo shërbeu për afro një dekadë si bazë legale dhe morale e shtetësisë së Kosovës, duke ushqyer rezistencën paqësore dhe duke krijuar një kulturë të vetëqeverisjes që do të kulmonte me shpalljen e pavarësisë më 17 shkurt 2008.

7 Shtatori, që nga ajo kohë, mbetet një datë me simbolikë të thellë kombëtare dhe kushtetuese. Është dita që shënoi themelin juridik të Republikës së Kosovës dhe dëshmoi se kur drejtësia historike dhe vullneti i popullit bashkohen, asnjë pushtet nuk mund ta ndalë lirinë.

Sot, në këtë përvjetor jubilar, i përkulemi me nderim të thellë delegatëve që guxuan, popullit që qëndroi, dhe të gjithë atyre që sakrifikuan për një Kosovë të lirë, të pavarur dhe demokratike. Kushtetuta e Kaçanikut mbetet testament i kurajos politike dhe një udhërrëfyes për të ardhmen, duke na kujtuar se liria nuk dhurohet ajo fitohet me vizion, unitet dhe përkushtim.

Prof.Dr. Fatbardha Fishta Hoxha

Mendimet dhe vlerësimet e Ernest Koliqit per Fishten zënë një vend të veçantë, me të cilin Koliqin e lidhnin shumë gjëra, por ai do të mbetet që nga fillimet e kontributit të tij letrar adhurues i mjeshtrit dhe i veprës së tij, përkthyes, kritik e studiues i saj. Konsiderata e parë për veprën e Fishtës është shprehur nga Koliqi në një fjalë të mbajtur si konferencë më 18 Janar të vitit 1931 në Salonin Saverian e të botuar më pas në revistën “Leka” me titullin “Misioni i letrarëve të rinj shqiptarë”. Në këtë fjalë, Koliqi e quan Fishtën “ma i mbrami poet epik i Europës”. Pothuajse shumë afër në kohë, Koliqi i kushtoi Fishtës një poezi në 60-vjetorin e lindjes së poetit. Ajo u botua në tetor të vitit 1931 tek revista “Hylli i dritës”, ku përmes vargjesh sintetizon vlerat jo të zakonta të kontributit të Fishtës. Koliqi ka derdhur në to nderim të rrallë dhe ngrohtësi njerëzore në vargje që shprehin ndjesi të fuqishme si këto: “Kangëtar, o prijës muzike, o shpirt me njimijë zane, / buza t’u dridh nga ambëlsija, … / dhe hiret e gjuhës sonë ti krejt ia shpike, për t’kndue nji zoj fisnike qi ty shpirtin bujar me bukuri ta rrëmbeu. / e u shkrine herë në gëzim e herë në vaj, për të vetmen dashuni, e i thanë, o Fishtë, Shqipni…”

Një vit më pas më 1932, Koliqi boton tek “Minerva” një studim për dy këngë të Lahutës, me titullin Marash Uci. Duhet shënuar se pas botimit në Shkodër më 1925 të një studimi të hollësishëm dhe me shumë vlera nga Cordinjano nën titullin “Epopeja kombëtare e popullit shqiptar”, që i kushtohej këngëve të Lahutës, Koliqi mund të numërohet nga të parët studiues të veprës madhore të Fishtës, në një kohë kur ajo nuk kishte njohur botimin e parë integral. Ky shkrim i parë i Koliqit mbetet ndër më të mirët e shkruar në receptimin kritik të veprës së poetit. Që në këtë studim vërehet njohja e thellë e veprës së poetit. Ai e dallon Fishtën nga autorët e tjerë të romantizmit shqiptar, sepse siç vëren Koliqi atë nuk e intereson peizazhi por e intereson heroi, bota e malësorit shqiptar, çfarë e bën atë të veçantë dhe autentike. Në këtë artikull tërheq vlerësimi i saktë i kodit krijues të Fishtës. Ndonëse në fillim të studimit ai flet për monotoninë që mund të sjellë përdorimi i vargut tetërrokësh që e quan varg kombëtar, vëren se në dorë të një mjeshtri si Fishta ai shkëlqen. 

Për këtë shkruan: “Ryma e fortë e ritmit të 8-rrokshave habit menden. Veshi i ledhatuem lëshohet në andje të harmonisë së rrokjeve dhe shpirti ndien vetëm atë dridhje të pacaktueme qi na falë muzika. Fjala shihet në veprën e Fishtës si tingull mahnitës dhe jo si shprehje krijuese.”  Në këtë shkrim për veprën e Fishtës, Koliqi e gjen të udhës të shtjerë në punë teza të psikanalizës dhe të intuitivizmit në kritikë, teksa flet për rolin e intuitës dhe frymëzimin e poetit që buron nga thellësitë e nënvetëdijes dhe që mrekullisht shkrihen në artin e tij të pashoq. Koliqi nga të parët mbron mendimin për mbështetjen e Fishtës, që në krye të herës në epikën popullore shqiptare tepër të pasur, tezë të cilën do ta zhvillojë më tej gjatë vepres studimore. Cordignano pat shkruar që më 1925 se “Për me gjykue plotësisht një poem kso dore (është fjala për Lahutën, (shënimi im, F.H.) do të njihet kultura mbarë e Ballkanit” (Epopeja Kombëtare e popullit shqiptar*, Shkodër, 1925, f. 77). 

Duke ecur më tej në këtë udhë, Koliqi është ndër të parët që flet për ndikim tek Fishta të poetëve kroatë Kaćiq e Mazhuranqi, duke nënvizuar idenë se me përvojën e tij origjinale ai krijoi një stil të ri epik që mund të thirret ballkanik sepse në pëlhurën e poezisë të tij ndërthuren në mënyrë befasuese epika me lirikën dhe satirën, çfarë i jep trajtë krejt të mvetësishme artit të Fishtës, në kryeveprën e tij. Në interpretimin e vlerave të veprës së Fishtës, Koliqi është ndër të parët studiues që arrin të zbulojë kompleksitetin e veprës së poetit, pas argumentit historik, konfliktit ndër-etnik tepër i mprehtë veçmas për shqiptarët, ta shohë veprën në aspektin letrar-kulturor si pjesë e historisë kulturore shqiptare por edhe si pjesë e historisë kulturore ballkanike. Që në këtë punim, Koliqi evidenton lidhjen e veprës së poetit me mitologjinë, aftësinë e habitshme të mjeshtrit në funksionalizimin e modelit dhe lëndës mitologjike “duke i paraqitur njerëz dhe ngjarje të sotshme, siç thotë Koliqi, të rrethueme me avullime lashtësije”,duke cekur kështu një nga tiparet e rëndësishme të veprës së poetit, vështruar në rrafshin e kritikës moderne.  

Në përmbledhjen e botuar në njëvjetorin e vdekjes së poetit nën kujdesin e revistës *Shkëndija* më 1941, Koliqi boton syzimin “Fishta interpret i shpirtit shqiptar”. Sipas tij, çdo poet ka vokacionin e tij krijues, të cilët ashtu si kombet kanë individualitetin e vet. Tek Fishta ai sheh një individualitet të spikatur sepse ai ndryshe nga të tjerët, “zbuloi jetën ma karakteristike shqiptare, jetën e malësorëve”. Në veprën e poetit është pikëzuar shqiptari i bukës së misrit. Sipas Koliqit, “forca poetike e rrallë e Fishtës, depërtimi në jetën shqiptare e bën veprën e tij të konsiderohet një enciklopedi e vërtetë e botës genuine shqiptare”.  Ai thekson në mënyrë të veçantë rolin e trajtës poetike të veprës së Fishtës, sepse siç shprehet Koliqi, “edhe fjalët edhe frazat në veprën e Fishtës të duken si të gufueme nga goja e popullit”.        

Tezat e Koliqit për veprën e Fishtës të shtruara në fillim të viteve ‘40 si “enciklopedi e vërtetë e botës shqiptare” dhe si “përpjekja ma vigane qi shqiptari bani deri tash për t’ia zbuluem vetvetes botën e vet” mund të konsiderohen ndër mendimet më me vlerë në receptimin kritik të veprës së poetit, në një kohë kur ai jetonte kulmin e famës së tij. Do të mjaftonin këto studime për t’i dhënë Koliqit një vend të spikatur në vlerësimin e Fishtës. Por është po kaq me vlerë fakti që për më shumë se 40 vite të mërgimit politik në Itali, Koliqi mban peshën kryesore në publikimin e emrit dhe veprës së Fishtës, të mohuar e të anatemuara në atdhe. Dhe këtë e bën në një mjedis shqiptar dhe jo shqipetar. 

Ai punon pareshtur për përkthimin e veprës së Fishtës në italisht, artikulon teza të reja të rëndësishme rreth origjinalitetit krijues të mjeshtrit të madh, rreth vendit të rëndësishëm që ai zë në yllësinë e shkrimtarëve më të mëdhenj shqiptarë. Dhe të gjitha këto i publikoi në shqip e në gjuhë të huaj, por kurdoherë me objektivitet të habitshëm, larg njëanshmërisë dhe me një sens polemike tepër të kulturuar.  Vetëm në revistën “Shejzat” që e botoi për 18 vjet rresht, ai botoi gjashtë këngë të Lahutës në një përkthim mjeshtëror italisht, botoi pjesë nga proza e Fishtës si dhe botoi dhe ribotoi rreth dhjetë syzime dhe studime që formojnë një gjerdan të artë në receptimin kritik të veprës së mjeshtrit, dhe të gjitha këto realizuar në një kohë kur vepra e poetit ishte ndaluar dhe përjashtuar dhunshëm në atdhe. Ai perkujtohet në faqet e revistës në 20 e 25 vjetorin e vdekjes, në 90 e 100 vjetorin e lindjes, nga të cilat vlen të veçohen shkrimet: “Tre poetët më të mëdhenj të Shqipërisë”,“Apostullata Kombëtare e Fishtës”,“Fishta asht i gjallë midis nesh”,“Zani i poetit kombëtar”,“Fishta si njeri dhe si poet”,“Fishta në shërbim të politikës kombëtare”.  Mendimet e shprehura në këto shkrime si: “Fuqia poetike fishtjane që derdhet e vërshon në Lahutë e ka burimin në thellësitë e letërsisë gojore”,“Za i pashoq i mbarë një kombi”,“Kush mohon Fishtën, mohon idenë e qenësishme të Rilindjes Shqiptare”,“Pak poetën në botë pësuen fatin paradoksal të Fishtës”,të shtruara dhe të argumentuara nga Koliqi, kanë marrë tashmë vlerën e përcaktimeve unike për objektivitetin dhe originalitetin e tyre shkencor letrar.  

Epërsinë e Fishtës si poet epik (me këtë gjini të veprës së poetit u muar më shumë) Koliqi e gjen në gjallërimin e vitalitetit të shqiptarëve asnjëherë të nënshtruar edhe kur historia i vuri para provave të vështira që vinin në pyetje qenien e tyre.Por ata qëndruan dhe janë aty do të pohojë Fishta me kryeveprën e tij “Lahutën”, duke e njomur veprën e tij me ndjenjën e një dashurie të rrallë për atdheun dhe njerëzit e vet. Pikërisht këtë shpreh edhe kjo konsideratë e Koliqit: “Tjerë poetë na prekin e joshin me magjinë muzikore, me vezullimin metaforik, me thekimin poetik, me epërsinë e mendimeve, por asnji si Fishta nuk zgjon dhe ngacmon brenda nesh tharmet cilësore që ndryen në vetvete misterin jetik i gjakut arbënuer”.  Nje vend te vecante ne kontributet e Koliqit si studiues i letersise ze punimi “Dy shkollat letrare shkodrane” qe filloi të botohet tek “Albanie libre” më 1953. Ka në këtë punim unik që u kushtohet kontributit të Etërve Jezuitë dhe Etërve Françeskanë, informacion dhe të dhëna me vlerë mbi zhvillimin e letërsisë, mbi kuptimin dhe funksionimin e saj, mbi raportet e krijuesit me lexuesin, mbi autorët dhe veprat e shquara që i takojnë dy shkollave. Siç do të pohonte dhe vetë Koliqi, ajo mund të njehet skeleti i një vepre më të vëllimshme, por që mjerisht mbeti pa u krye.  

Sipas dëshmive, Koliqi iu vu punës për realizimin e saj, por vdekja e papritur e ndërpreu atë.  Vendi dhe vlerësimi i Fishtës në kontributet e rëndësishme të shkollës letrare të Françeskanëve është qendror dhe i veçantë. Ai me veprën e tij mishëron gjithë prirjen atdhetare e moderne të kësaj shkolle që vuri në themelet e krijimtarisë gjithçka të çmuar të visarit kombëtar, mendimin, shijen estetike, folkun dhe gjuhën e pasur të shqiptarëve të thjeshtë, duke i bërë kështu një nder dhe shërbim të rrallë kombit të vet.  Në këtë punim Fishta është personaliteti për të cilin Koliqi shpreh e mbron konsideratat e tij duke afirmuar vlerësimin si poet kombëtar.  

Ndërsa në studimin e shkruar italisht “Tre poetët më të mëdhenj të Shqipërisë”, vlerësimi i poetit për Fishtën bëhet krahas De Radës dhe Naimit që kanë secili vokacionin e tyre të veçantë, burime dhe përkatësi të ndryshme të formimit, rol të ndryshëm në zhvillimet letrare por ajo që thekson Koliqi në vlerësimin e tyre është:  Këta poetë të ndryshëm janë gjuhë e një spiritualiteti të flakët, tri degë të një rrënje të vetme, të trungut tradicional. Ata janë zë i sinqertë e i mrekullueshëm i shpirtit të popullit ku Islamizmi, Ortodoksizmi, Katolicizmi harmonizohen në zërin e gjuhës së vjetër të përbashkët dhe në rrënjët e një gjaku trim të përbashkët”. 

Koliqi vizionar ka meriten se jo vetëm studioi, mbrojti, botoi e përktheu veprën e Fishtës, por edhe paralajmëroi rilindjen e famës së poetit pas anatemimit të gjatë. Ai pret një kohë tjetër për Fishtën që “bani me lulëzue mrekullisht vegimin e Shqipnisë shqiptare në shpirtnat tonë”.  Bindja e tij e habitshme profetike e pret dhe përjeton këtë kohë kur shkruan: “Por si mundet me humbë në heshtje zani i Lahutës qi din të gërmojë në mshefsinat e shpirtnave tonë, për të zgjuë ndjenjat ma të çmueshme tipikisht shqiptare, ushqye nga gjaku ma i pastër i yni?”  Fishta, për Koliqin e meriton plotësisht këtë, sepse “na mësoi me e dashtë Shqipninë si nuse shpirti” dhe se është “Za i pashoq i mbarë nji kombi”.

 BIBLIOGRAFIA

1. E.Koliqi, Misioni i letrarëve të rinj shqiptarë, “Leka”, viti III, nr.2,1931,Shkoder 

2. E.Koliqi, Për At Gjergj Fishtën, “Leka, nr.10, 1931, Shkodër. 

3. E.Koliqi, Marash Uci, “Minerva”, nr.3, 1932, Tiranë dhe në “Shejzat”, nr.9-12, 1967. 

4. E.Koliqi, Fishta interpret i shpirtit shqiptar, (botuar në përmbledhjen me rastin e një vjetorit të vdekjes së poetit me titull “Gjergj Fishta”, Tiranë, 1941.

5. E.Koliqi, Përvjetori i njizetë i vdekjes së Fishtës, “Shejzat”, nr.9-12, 1960, Romë.

6. E.Koliqi, Tre poetët më të mëdhenj të Shqipërisë, botuar italisht, “Shejzat”, nr.1-2, 1961.

7. E.Koliqi, Apostullata kombëtare e Fishtës, “Shejzat”, nr.9-12, 1961, Romë.

8. E.Koliqi, Fishta asht i gjallë midis nesh, nr.1-2,1966, Romë.

9. E.Koliqi, Zani i poetit kombëtar, “Shejzat”, nr.1-4, 1966, Romë.

10. Hilushi (E.Koliqi), Eklipsi ose të zanunit e dritës së poezisë fishtjane, “Shejzat”, nr.1-3, 1971, Romë, (tek Bisedime të lira). 

11. E.Koliqi, Lahuta e Malcis e ka burimin në thellësinat e letërsisë gojore, “Shejzat”, nr. 4-6, 1971, Romë, (tek Bisedime të lira). 

12. E.Koliqi, U kremtua në Palermo 100-vjetori i lindjes së Fishtës, “Shejzat”, nr.5-8, 1972, Romë.

13. E.Koliqi, Gjergj Fishta në shërbim të politikës kombëtare, “Shejzat”, nr.9-12, 1972, Romë.

14. E.Koliqi, Dy shkollat letrare shkodrane, Botim i kishës së Shën Ndoit, Prishtinë, 1998.

Frano Kulli/

Në Sheshin “San Pietro”, qe bashkuar bota përreth  shenjtërisë së asaj dite. Asohere patëm qenë edhe ne bashkëkombës të saj, shqiptarë të ngadoardhur. Dhe u ndjemë ngrohtë, shumë ngrohtë nën mbulojën e shenjtërisë së saj. Si edhe të tjerët, natyrisht. Por dhe diçka më shumë si vëllezërit e gjakut të saj. Ndërsa delegacionet e parësisë sonë, patën qenë të ndarë në trish; presidenca më vehte, kryeministria më vehte, kuvendi më vehte. (Njësoj siç qe e ndarë në trish dërgata e shqiptarëve në Konferencën e Paqes në Paris, 1919-1920)

Kur Nënë Tereza pati fituar çmimin “Nobel të Paqes”, siç rrëfen Don Lush Gjergji, biografi i vetëm ndër shqiptarë, dëshmitar fatlum i ngjarjes së madhe, më 10 dhjetor 1979, ora 9:30, në Oslo, i bën një vizitë mbretit Otavo i V-të i Suedisë. Pas përshëndetjes dhe një bisede të shkurtë, Nënë Tereza e pyeti mbretin: “Madhëri, a do të jeni i pranishëm sot në ceremoninë e prezantimit të Çmimit Nobel?”.

–Unë do të vija me dëshirë, por unë jam gjithmonë në qendër të vëmendjes së njerëzve, prandaj nuk dua që edhe sot të ndodhë kjo. Sot është dita jote… Nuk dua që të jem në qendër të vëmendjes! – i përgjigjet Mbreti.

Madhëri! Mos ngurroni të vini – i thotë Nënë Tereza – në qendër të vëmendjes nuk do të jeni, as Ju e as unë. Aty ku është Zoti, nuk bie në sy mbreti!…Dhe për befasinë e të gjithëve, sidomos të organizatorëve pas shpjegimit të saj dhe ftesës, kështu të arsyetuar të saj, mbreti ishte i pranishëm në ceremoni…

Më 4 shtator 2016, E lumja nënë Tereza, e shpallur shenjtënesha më e re e Kishës Katolike dhe e njerëzimit mbarë, do të shfaqej në Sheshin “San Pietro” në Romë, në dimensionin e Shenjtes së Dashurisë dhe Mëshirës. Në Sheshin “San Pietro”, qe bashkuar bota përreth  shenjtërisë së asaj dite. Asohere patëm qenë edhe ne bashkëkombës të saj, shqiptarë të ngadoardhur. Dhe u ndjemë ngrohtë, shumë ngrohtë nën mbulojën e shenjtërisë së saj. Si edhe të tjerët, natyrisht. Por dhe diçka më shumë si vëllezërit e gjakut të saj. Ndërsa delegacionet e parësisë sonë, patën qenë të ndarë në trish; presidenca më vehte, kryeministria më vehte, kuvendi më vehte. (Njësoj siç qe e ndarë në trish dërgata e shqiptarëve në Konferencën e Paqes në Paris, 1919-1920)

URDHRI I KRIJUAR PREJ SAJ

Ajo pati ardhë në këtë ditë të lume si “dërgatë” e Kongregatës (Urdhrit) së Misionarëve të Bamirësisë. Një urdhër i krijuar prej saj dhe i miratuar prej Ipeshkvit të Kalkutës. Më pas, Urdhri miratohet edhe nga “Propagada Fide” në Romë dhe kështu ajo fiton “legalitetin” për të ndërtuar e perfeksionuar mbretërinë e saj të përshpirtshme të dashurisë dhe mëshirës në tokë. Në fillim e përgjithmonë në Kalkuta të Indisë. Por edhe anembanë botës, me prezencën e saj. Në 123 shtete, rreth 750 shtëpi bamirësie, në të cilat gëlojnë më se 4000 motrat me uniformën bardhekaltër të kongregatës së bamirësisë. Pa shënuar këtu edhe shtëpitë e shërbesat e vëllezërve kontemplativë (soditës, kundrues).

Më pas, së bashku me Atë Sebastian Vazhakala, ka themeluar edhe “Misionarët Laikë të Dashurisë”, një lloj urdhri i Tretë i Misionarëve të Dashurisë. Bashkëpunimi ynë me të na ka sjellë edhe në shqip, pas botimit në shumë gjuhë të botës kroniken e përndritshme pranë Nënës së Lume… (Atë Sebastian Vazhakala M.C., “Jetë me Nënë Terezën-Miqësia ime tridhjetëvjeçare me nënën e të varfërve”, Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2008)

DREJT BOTËS HYJNORE

Më pas… Më pas, kështu deri në çastin që shkëputet prej botës së tokës drejt botës hyjnore të qiellit, pa u ndalur asnjëherë, në shërbesën e mëshirës për nevojtarët e gjithsojshëm e të gjithkundgjindshëm (kudondodhur). Ajo i apelon njerëzimit, sot e përgjithmonë, nevojën e përjetshme për më shumë dashuri ndërnjerëzore, për më shumë vëmendje prej të pasurve për më të varfrit e të varfërve, për më shumë drejtësi prej atyre që kanë në dorë pushtet, për më shumë afri e mbështetje prej të fuqishmëve për të pafuqishmit, për më shumë buzëqeshje, si ilaç për dhimbjet.

-Ne s’mund të bëjmë dot gjëra të mëdha, vetëm gjëra të vogla me dashuri të madhe”– do ta përsëriste shpesh si devizën e misionit të saj, Nënë Tereza-… Se gjërat e mëdha i bën tjetërkush…

Shenjtërimi i saj vinte pas lutjeve të pandërprera kurrë, asnjëherë, për asnjë çast të vetëm. Vinte gjithashtu pas veprave të përditshme e të përorëshme, duke ua kushtuar gjithçka të përshpirtshme të saj, të varfërve, të uriturve deri në pragvdekje, të pamundurve e të papërkrahurve.

Sipas ritualit kanonik, shenjtërimi i saj vjen pas shpalljes E lume trembëdhjetë vjet më parë, si mrekullibërëse, si shëruesja e një gruaje indiane të sëmurë me sëmundje të pashërueshme. Me vargun e paprerë të lutjeve, me shpirtin dhe me duart e saj të imta…

Sot, në vigjiljen e përvjetorit të Shenjtërimit të saj, patetika nuk vlen, heshtja më shumë. Dhe lutjet e saj për ne. 

Dr. Dorian Koçi/

Lista e kompozimeve të rralla të kryera nga Antonio Vivaldi përfshin edhe operën “Scanderbeg”. Kjo vepër muzikore e veçantë u shfaq për herë të parë më 22 qershor 1718 në Teatro della Pergola në Firence, Itali. Ishte pikërisht kjo opera që përuroi rihapjen e teatrit për publikun, duke shënuar një moment të rëndësishëm në jetën kulturore të qytetit. Libreti u shkrua nga Antonio Salvi, libretisti i preferuar i Dukës së Toskanës, Ferdinando de’ Medici, nga familja e fuqishme e Mediçëve, e cila kishte një rol të jashtëzakonshëm në mbështetjen e artit dhe muzikës në Itali gjatë shekujve XVI–XVIII.

Fakti që Vivaldi zgjodhi figurën e Skënderbeut për këtë rast madhështor nuk ishte rastësi. Ai tregonte se heroi shqiptar, i cili kishte vdekur pothuajse tre shekuj më parë, vijonte të kishte një ndikim të fuqishëm në kujtesën dhe imagjinatën e Europës. Skënderbeu shihej si mbrojtës i qytetërimit perëndimor, si një udhëheqës që përballoi fuqinë osmane dhe që simbolizonte heroizmin, lirinë dhe virtytet kalorësiake. Në kontekstin e shekullit XVIII, kur Venecia, Firence, Napoli e shumë shtete të tjera italiane vijonin të përballeshin me kërcënime nga Lindja dhe me kujtimet e betejave të mëdha kundër turqve, figura e Skënderbeut përjetonte një ringjallje të re artistike.

Opera “Scanderbeg” e Vivaldit, e ndërtuar mbi libretin e Antonio Salvit, nuk është një rikrijim i ftohtë i jetës së heroit, por një interpretim artistik i frymëzuar nga motivet e tij historike. Veprat e tilla shpesh ndërthurin realitetin me elementë të trillimit, duke i dhënë një dimension teatror dhe emocional që i ftonte spektatorët të shihnin te Skënderbeu jo vetëm një luftëtar, por edhe një figurë universale të virtytit dhe tragjedisë.

Në libret shfaqen episode të betejave kundër osmanëve, përplasjet e dhimbshme për liri dhe dashuria e heroit për atdheun. Skënderbeu paraqitet si udhëheqës i vendosur dhe i pathyeshëm, por njëkohësisht edhe si figurë njerëzore që përjeton dilema, ndjenja dhe pasione. Opera përfshin intriga politike, tradhti dhe sakrifica, duke e vendosur heroin shqiptar në qendër të një rrëfimi që përkon me modelin e operës serio të kohës: një përzierje e epopesë historike me dramën personale dhe morale të personazheve.

Figura e tij ndërlidhet me motivet e dashurisë dhe besnikërisë, ku dashuria nuk është vetëm pasion personal, por edhe metaforë e lidhjes së tij të pathyeshme me vendin dhe popullin që ai mbron. Skënderbeu del si simbol i një bote ku nderi dhe detyrimi ndaj atdheut janë më të forta se çdo interes tjetër.

Nëpërmjet kësaj opere, Vivaldi dhe Salvi sollën jo vetëm një homazh për një figurë të ndritur historike, por edhe një reflektim mbi identitetin europian të shekullit XVIII. Në skenën e Firences, Skënderbeu nuk ishte më thjesht një prijës shqiptar, por një figurë universale që mishëronte idealet e lirisë dhe rezistencës kundër tiranisë.

Opera “Scanderbeg” ishte gjithashtu dëshmi e mënyrës se si kultura muzikore dhe teatrale italiane i shihte shqiptarët dhe figurën e tyre më të ndritur. Duke u vendosur në qendër të një vepre muzikore të një gjeniu si Vivaldi, Skënderbeu bëhej pjesë e një kujtese të përbashkët europiane, ku arti dhe muzika ishin ura që lidhën historinë shqiptare me kulturën perëndimore.

Fakti që sot opera “Scanderbeg” dhe vetë figura e heroit shqiptar po rikthehen në kujtesën kulturore të Europës dhe Italisë është dëshmi e përjetësisë së mitit të Skënderbeut. Në këtë rikthim, ai nuk është më vetëm një figurë e kronikave të betejave, por një simbol i dialogut mes kulturave, i rezistencës për liri dhe i ndërgjegjes së përbashkët europiane. Skënderbeu, i ringjallur nga muzika e Vivaldit në skenën e Firences më 1718, vazhdon të udhëtojë edhe sot nëpër hapësirat e kulturës europiane, duke na kujtuar se heronjtë e historisë nuk i përkasin vetëm një kombi, por gjithë njerëzimit.