Vjosa Osmani/

Nder i veçantë që sot, me dekret presidencial, t’ia jap shtetësinë e Republikës së Kosovës, Dua Lipës, një prej personaliteteve më të rëndësishme kulturore dhe artistike në historinë e vendit tonë.

Dua dhe Kosova kanë qenë gjithmonë të pandashme. Ajo ka qenë dhe vazhdon të jetë një nga zërat më të fuqishëm në skenat më të mëdha të botës, duke bërë histori me të arriturat e saj dhe duke u shndërruar në inspirim për miliona njerëz anekënd globit. Mirënjohja jonë është e pafund për gjithçka që Dua ka bërë dhe vazhdon të bëjë për Kosovën, për rininë tonë, për artin tonë dhe për imazhin ndërkombëtar të vendit tonë.

Dua, Kosova është gjithmonë krenare me ty!

Nga Gjekë Gjonlekaj/ New York/

Më 9 Janar të vitit që vjen është 50-vjetori i vdekjes së trimit legjendar shqiptar Abaz Kupit. Edhe sivjet si zakonisht më 9 janar u përkujtua 49-vjetori i vdekjes së këtij burri të përmendur. Që prej atëherë e sot për çdo vit është përkujtuar nga bashkatdhearët nga New Yorku me rrethe. Kjo traditë ishte ndaluar vetëm gjatë smundjes së Covidit-19. Bashkatdhetarët shqiptarë dhe miqtë e tij e ndjenin detyrë morale kujtimin e këtij fatosi që ishte shquar në luftëra të ndryshme për lirinë e Shqipërisë. Kishte luftuar kundër forcave të Haxhi Qamilit dhe  të gjithë atyre që bënin përpjekje për të shkelur mbi nderin dhe dinjitetin e popullit shqiptar. Në përvjetoret e vdekjes flitej gjërësisht për qëndresën e tij antfashiste. Për këtë  rezistencë shkroi në atë shtëpi evropin dhe amerikanin. Emëri i Abaz Kupit dhe Mujo Ulqinakut u bë shumë i njohur në botën liridashëse. Sivjet në ceremoninë përkujtimore që u zhvillua tek varri i Abaz Kupit në Maple Grove Semetary në Queens të New Yorkut morën pjesë e dukshme nga komuniteti i këtij qyteti me rrethe, morën pesë shumë familjar të Abaz Kupit dhe miku  i tij besnik Ndrecë Gjergji i cili i kishte shërbyer për disa dekada si të kishte qënë prindëri i tij. Pranë varrit folën dy tre veta. Nipi i Abaz Kupit, Sokol Kupi shtroi një drekë në restarantin e tij luksoz për nder të atyre që kishin marrë pjesë në këtë orë përkujtimore. Në këtë drekë morën pjesë pothuajse të gjithë që kishin marrë pjesë edhe tek varri. Aty i bisedua shumë për Abaz Kupin dhe mundësisht kthimin e tij në Shqipëri me rastin e 50-vjetorit të vdekjes. Unë autori i këtj shënimi kisha vajtur atje vetëm e vetëm për të folur për këtë çështje. Të pranishmit me dëgjuan me vemendje dhe shumica ra dakord me propozimin tim për rivarrimin e heroit tonë kombëtar në atdheun e tij të dashur për të cilin kishte luftuar e punuar tërë jetën. Më pas foli edhe editori i gazetës “Dielli” Sokol Paja. Ai dha një ropozim jashtëzakonisht me vend, duke propozuar që me rastin e këtij përvjetori të organizohet një seminar për jetën dhe veprat e Abaz Kupit. Zotni Paja tha këtë solemnitet akademik do ta merrte përsipër Organizata Pan-Shqiptare VATRA e Amerikës. Editor Paja tha se një konferencë shkencore për këtë burrë të madh të Arbërisë do të ishte nder dhe respekt për të gjithë ne vatranët.

Personalisht kisha qënë shumë aktiv për kthimin e Faik Konicës në atdhe, nga se në kohë, do me thënë para 30 vjetësh kisha botuar veprën Faik Konica të profesor Dr. Jup Katratit. Ishte vepër voluminoze dhe u botua gjithashtu me një teknik luksoze. Rivarrimin e Faik Konicës në atdhe e kishte marrë përsipër shteti shqiptar dhe Organizata VATRA. Pasi eshtrat e tij ishin nxjerrë nga varri në kishën e atyre varrezave u bë një ceremoni e rastit ku folën personalitete të shquara shqiptaro-amerikane. Në hyrje dhe në dalje nga kisha  binin këmbënat e kishës në njërën sipas trditës kishtare. Tenori Shqiptar Bashkim Pacuku këndoi këngën Ave Maria. Pas kësaj ceremonie u shtrua një drekë në Restaurantin Pierre të Anthony Athanasit. Në këto ceremoni që me këtë rast u mbajt edhe nje simpozum në Fordam University mori pjesë edhe një delegacion nga Shqipëria të cilin e drejtonte ministri i kulturës Theodor Laco. Ky delegacion kishte marrë pjesë edhe në ceremonitë e Bostonit. Për rivarrrimin e Faik Konicës në atdhe u zhvillua në pranverë të vitit 1995 për rivarrimin e Faik Konicës kishin shkruar jo më pak se 40 shqiptaro-amerikan ku shquhej At. Arthur Liolini, Isa Hoxha  dhe Dom Pjetër Popaj që të gjithë ishin pritur nga shteti dhe populli shqiptar me shumë nderime. Jo në këtë nvel por me shumë nderime ishte pritur edhe kthimi për rivarrim i Mithat Frashëri. Qeveria shqiptare ishte treguar serioze për të birin e Abdyl Frashërit.

Tani është koha të mendojmë për rivarrimin e Abaz Kupit në Shqipëri. Njerëz besnik të Familjes së Abaz Kupit thonë se nipat dhe mesat e tij janë gati për këtë nderim dhe respekt që do të bënte  Arbëria për gjyshin e tyre të dashur. Ata që e kanë njohur nga afër thonë se Abaz Aga ishte i dashur më të gjithë, mbahej jashtëzakonisht mirë dhe se ishte shumë i kujdeshëm në përdorimn e fjalëve, bile edhe ndaj atyre që e kshin lënë pa atdhe dhe pa pjesën e madhe të familjes. Në Shtetet e Bashkuara  qëndroi si burrë fisnik shqiptar, duke i qëndruar besnik familjes deri atë ditë që dha shpirt në janar të vitit 1976. Për Abaz Kupin kanë shkruar shumë autorë shqiptarë dhe të huaj, midis tyre mund të përmendet lordi britanik Julian Emery. Djali i tij Petrit Kupi tregonte se në kohën kur kishte qëndruar në Londër ishte ftuar për darkë nga Winston Churchilli.

Kthimi i tij për rrivarrim në atdhe është detyrë njerëzore dhe kombëtare. Prehja e eshtrave në atdhe tregon se Shqipëria e nesërme evropiane di të nderojë bijtë he bijat e saj pavarësisht ku kanë jetuar. Këto janë vepra të mira edhe për demokracinë shqiptare. Merre me mend se ku do të qëndronte e sotmja e popullit shqiptar sikur India dhe Vatikani të binin dakord për rikthimin në përjetësi në Arbëri  të Nënës Tereze. Pse të mos kthehet edhe Imzot Noli në Shqipëri në tokën për të cilën punoi aq shumë. Në Shtetet e Bashkuara pushojnë shumë patriot shqiptarë, dhe kthimi i tyre në atdhe do të ishte një vepër e madhe. Rikthimi  gjeneralit tonë të famshën Abaz Kupit, por me nderimet që janë bërë për Faik Konicën, Mbretin Zog, dhe Mithat Frashërin e nderojnë racën arbërore kudo që jeton.

Teza # 2.

“Çamët ishin bashkëpunëtorë të nazistëve”

Një nga akuzat më të përhapura dhe më keqdashëse për të justifikuar krimet kundër shqiptarëve të Çamërisë është pretendimi se çamët ishin bashkëpunëtorë të pushtuesve nazistë dhe italianë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Kjo tezë synon të zhvendosë fajin nga agresori tek viktima dhe të legjitimojë masakrat, përdhunimet, dëbimin dhe konfiskimin e pronave. Por kjo është një gënjeshtër që vret dy herë: një herë me armë në vitin 1944, dhe një herë me propagandë për dekada.

Por kjo tezë është historikisht e rreme, politikisht manipuluese dhe moralisht kriminale.

1. Bashkëpunimi” u shpik për të justifikuar një politikë të nisur më herët

• Që nga viti 1913, shteti grek ndoqi një strategji për homogjenizimin etnik të Epirit të Jugut, përmes:

• ndalimit të gjuhës shqipe në shkolla,

• ndërrimit të toponimeve,

• shpronësimeve të mbështetura në ligje si Ligji 307/1926 dhe Ligji 136/1937,

• dhe kolonizimit të trojeve shqiptare me popullsi ortodokse greke.

• Lufta u përdor si pretekst për të finalizuar këtë proces.

2. Çamët nuk u dëbuan për shkak të luftës, por për shkak të përkatësisë etnike dhe fetare.

• Dëbimi ndodhi në fund të vitit 1944 dhe fillim të vitit 1945 kur forcat gjermane ishin tërhequr nga Çamëria dhe nuk kishte më operacione ushtarake.

• Forcat nacionaliste greke të EDES-it, nën komandën e Napoleon Zervës, kryen masakra, djegie, përdhunime dhe dëbime në shkallë të gjerë ndaj shqiptarëve myslimanë.

• Spastrimi nuk kishte lidhje me ndonjë bashkëpunim real, por me përkatësinë etnike dhe fetare të viktimave.

3. Nuk pati gjyqe të drejta. Pati vetëm dëbim dhe një farsë ligjore

• Asnjë gjykatë ndërkombëtare nuk ka shpallur komunitetin çam si bashkëpunëtor.

• Në vitin 1945–1946, në qytetin e Janinës, autoritetet greke organizuan një gjyq në mungesë ndaj rreth 1930 çamëve, duke i akuzuar për bashkëpunim me pushtuesit.

• Të gjithë u shpallën fajtorë, pa mbrojtje ligjore dhe pa prova individuale.

• Ky proces u përdor si pretekst ligjor për të sekuestruar përfundimisht pronat e tyre, duke i shpallur “prona të armikut”.

• Ky nuk ishte një gjyq për drejtësi, por një instrument politik për të vulosur krimin e mëparshëm: dëbimin kolektiv.

4. Burimet ndërkombëtare dhe faktet historike rrëzojnë këtë tezë

Raporti britanik i vitit 1945 (SOE)

I hartuar nga Captain Chris Woodhouse, përshkruan në detaje:

“Shqiptarët myslimanë të Epirit u dëbuan pa dallim, për arsye etnike, jo për arsye politike apo ushtarake.”

Arkiva britanike FO 371/43679

Përmban dëshmi të drejtpërdrejta për mungesën e çdo organizimi çam në bashkëpunim me nazistët, dhe përshkruan dhunën ekstreme të ushtruar nga forcat greke nacionaliste.

Qeveritë greke të kohës ishin vetë fashiste ose kolaboracioniste

• Qeveria e Ioannis Rallis (1943–44), e instaluar nga gjermanët, krijoi Tagmata Asfaleias, forca bashkëpunëtore që luftuan në krah të nazistëve.

• Më herët, regjimi i Metaxás (1936–41) ndaloi liritë civile, shtypi minoritetet dhe ishte ideologjikisht pranë fashizmit italian dhe gjerman.

Zerva u përmend si bashkëpunëtor në Nuremberg

• Emri i Napoleon Zervës, komandantit të EDES-it, u përmend në dosjet e gjyqeve të Nurembergut si person që kishte bërë marrëveshje taktike me nazistët në Epir për përfitime politike kundër EAM-it (komunistëve grekë).

• Ndërsa Zerva u nderua në Greqi, viktimat e tij u etiketuan si bashkëpunëtorë pa prova.

5. Në të vërtetë, çamët luftuan kundër pushtuesve

• Batalioni Çamëria në Konispol tregoi anën që çamët mbajtën në luftë.

• Çamët luftuan në krahë të grekëve për të cliruar vendin nga nazistët, duke krijuar Batalionin IV “Ali Demi” nën regjimentin e 15-të të EAM (Ushtria çlirimtare greke)

• Por për shtetin grek të kohës, mjaftonte të ishe shqiptar dhe mysliman që të ishe armik.

6. Dënimi kolektiv është krim, jo drejtësi

• E drejta ndërkombëtare ndalon shprehimisht dënimin kolektiv të një popullsie për veprime të supozuara të individëve.

• Dëbimi pa gjykim të drejtë, pa hetim individual dhe pa të drejtë mbrojtjeje, përbën krim kundër njerëzimit (Konventa e Gjenevës, Statuti i Romës).

Si përfundim: Çamët nuk ishin bashkëpunëtorë. Ata ishin viktima.

Ata nuk u gjykuan por u dëbuan. Ata nuk u hetuan por u masakruan dhe kur gjithçka kishte mbaruar, u ngrit një gjyq i vonuar në mungesë, për t’u vënë një vulë ligjore një krimi të kryer me zjarr e hekur.

Ndërsa qeveritë greke bashkëpunuan hapur me nazistët, ndërsa Zerva u përmend në Nuremberg si partner taktik i tyre, ishin çamët që u shpallën “fashistë” për të justifikuar zhdukjen e tyre nga harta.Nëse gjenocidi fshin trupin, gënjeshtra historike fshin kujtimin.

Kjo është vrasja e dytë!

Alket VELIU

Gjon F. Ivezaj/

Gazeta “Dielli” është një ndër gurët themeltarë të ndërtesës së identitetit kombëtar shqiptar në mërgatë. E themeluar në Boston më 15 shkurt 1909, ajo nuk ka qenë thjesht një mjet informacioni, por një tribunë e fuqishme për mbrojtjen e çështjes shqiptare, për ruajtjen e gjuhës amtare, për nxitjen e unitetit mbarëkombëtar dhe për përfaqësimin dinjitoz të shqiptarëve në arenën ndërkombëtare.

Themelimi i saj nuk ishte i rastësishëm. Shqiptarët e Amerikës në fillim të shekullit XX — kryesisht patriotë të ardhur nga të gjitha trevat e Shqipërisë Etnike — e kuptuan se përballë rreziqeve të mëdha që i kanoseshin kombit: copëtimi nga shtetet fqinje, ndalimi i gjuhës shqipe dhe mungesa e përfaqësimit diplomatik, ishte e domosdoshme të krijohej një mjet i fuqishëm informimi dhe organizimi. Kështu lindi Dielli, nën kujdesin e shoqatës “Besa-Besë”, e cila pak vite më vonë u bashkua me Federatën Pan-Shqiptare “Vatra”, duke u kthyer në organin e saj zyrtar.

Në krye të saj qëndruan disa nga figurat më të ndritura të mendimit dhe kulturës shqiptare: Fan S. Noli, Faik Konica, Kristo Kirka, Kostandin Chekrezi, Nelo Drizari, Xhevat Kallajxhi dhe shumë të tjerë. Këta burra nuk ishin thjesht dijetarë, por intelektualë me vizion, të cilët luftuan me penë e shpirt për lirinë dhe përparimin e kombit shqiptar.

Fan Noli, themelues i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe figurë e shquar politike, përdori gazetën Dielli si mjet për përçimin e mesazhit të unitetit kombëtar, për të treguar se shqiptarët janë një popull me gjuhë, kulturë dhe histori të vetën. Gazeta, nën penën e tij dhe të Konica-s, arriti nivele të larta letrare e politike, duke u bërë model për shtypin shqiptar të kohës.

Gjatë gjithë shekullit XX, Dielli u shndërrua në dritaren kryesore kombëtare të mërgatës shqiptare në SHBA. Faqet e saj pasqyruan me saktësi dhe përkushtim ngjarjet madhore të kombit: që nga Shpallja e Pavarësisë më 1912, ku delegatët e Vatrës e mbështetën fuqishëm aktin themelues të shtetit shqiptar, deri te Konferenca e Paqes në Paris më 1919, ku Dielli botoi artikuj e thirrje të fuqishme për mbrojtjen e trojeve shqiptare të rrezikuara nga synimet ekspansioniste të fqinjëve.

Por Dielli nuk u mjaftua me patriotizëm emocional. Shkrimet e saj ishin të thelluara, të dokumentuara dhe të mbështetura në argumente historike, juridike dhe ndërkombëtare. Ajo u bë një gazetë burimore, që dokumentonte në mënyrë të paanshme dhunën, shkeljen e të drejtave dhe padrejtësitë ndaj shqiptarëve në Kosovë, Maqedoni, Çamëri, Mal të Zi dhe kudo tjetër në Ballkan.

Gjatë regjimit komunist në Shqipëri, Dielli nuk u përkul përballë propagandës. Ajo denoncoi me guxim krimet e diktaturës së Enver Hoxhës: përndjekjen e klerikëve, ndalimin e fesë, shtypjen e fjalës së lirë, internimet dhe burgosjet politike. Për shqiptarët në mërgatë, kjo gazetë u kthye në një dritare shprese dhe zëri të lirë, në një urë midis vendlindjes dhe tokës së lirisë — Amerikës.

Për mërgatën, Dielli ishte më shumë se një gazetë: ishte shkollë kombëtare, institucion kulturor, parlament i shpirtit shqiptar në mërgim. Ajo mbajti gjallë kujtesën historike, gjuhën, besimin dhe zakonet e popullit tonë në diasporë.

Dielli u bë gjithashtu një mjet diplomatik i fuqishëm, duke përfaqësuar zërin e shqiptarëve përpara institucioneve amerikane. Artikujt në gjuhën angleze, memorandumet drejtuar Kongresit dhe letrat zyrtare dërguar Presidentëve të SHBA-së e vendosën gazetën si një faktor të njohur dhe të respektuar.

Në dekadat e fundit, Dielli ka vijuar të ndriçojë rrugën e mërgatës shqiptare. Nën drejtimin e publicistëve si Dalip Greca dhe aktualisht Sokol Paja, ajo ka ruajtur frymën e mendimit të lirë, të mbrojtjes së interesave kombëtare dhe të edukimit të brezit të ri me vlerat e kulturës dhe të gjuhës shqipe.

Gazeta ka ndjekur nga afër luftën në Kosovë, ka përkrahur lëvizjet për liri dhe ka dokumentuar betejat për sovranitet në të gjitha trevat shqiptare: Preshevë, Malësi e Madhe, Maqedoni, Çamëri, dhe kudo ku jetojnë shqiptarët. Ajo nuk ka heshtur asnjëherë përballë padrejtësive.

Dielli ka mbetur gjithmonë në mbrojtje të gjuhës shqipe. Ajo u ka dhënë hapësirë shkrimtarëve, studiuesve, klerikëve, artistëve dhe patriotëve për të shprehur lirshëm mendimin e tyre në një gjuhë të pastër, të bukur dhe të dashur për çdo shqiptar.

Sot, në kohën e integrimeve globale, të asimilimit kulturor dhe sfidave të identitetit, Dielli qëndron ende si një dritë e pashuar në horizontin kombëtar. Për çdo shqiptar larg atdheut, kjo gazetë nuk është thjesht një letër me lajme – por flamuri i shpirtit kombëtar që valvitet pa u ndalur. Është libri i përditshëm i kujtesës sonë kolektive. Është testamenti i gjallë i ndërgjegjes shqiptare.

Gazeta Dielli është lavdia e mërgatës shqiptare, dinjiteti i kombit në diasporë, dhe më së shumti — fjala e shqipes në mërgim.

Në nderim të përjetshëm për të gjithë ata që me penë, mendje e shpirt, mbajtën gjallë zërin shqiptar përmes gazetës Dielli — dritës që nuk u shua kurrë.

Albin Kurti/

Adem Demaçi është disidenti më i madh evropian që nga Lufta e Dytë Botërore. 28 vjet në burg – i pathyeshëm, i palodhshëm, i pandalshëm. Pas secilës burgosje e dënonin më shumë, e mbanin më gjatë: fillimisht 3 vjet, pastaj 10 vjet, mandej 15 vjet!

Adem Demaçi ishte mendja e fuqishme dhe zëri i guximshëm i cili si askush tjetër i artikuloi interesat kombëtare dhe politike të shqiptarëve në ish Jugosllavi, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX. Kur nuk kishin shkolla shqiptarët, Adem Demaçi ishte mësuesi, kur nuk kishin universitet ishte intelektuali i tyre, e kur nuk kishin ushtri ai ishte luftëtari.

Si luftëtar i mendimit dhe i fjalës së lirë dhe si mbrojtës i të drejtave dhe lirive të njeriut, më 4 dhjetor 1991, me nismën e deputetes Doris Pack, Parlamenti Evropian ia dha Adem Demaçit, Çmimin “Sakharov”. Ai i kishte kaluar plot 28 vite në burg, krahasueshëm me fituesin e parë të Çmimit “Sakharov”, Nelson Mandelan, aktivistin jugafrikan që kishte qenë 27 vite i burgosur. Njësoj sikur Mandela në Afrikën e Jugut, Adem Demaçi do të kundërshtonte apartheidin dhe segregacionin e Serbisë në Kosovë, edhe si kryetar i Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut në vitet 1991 – 1995. Në fjalimin e tij kur e mori çmimin Sakharov Adem Demaçi tha ‘’logjika e blloqeve e bllokon logjikën’’ ai angazhohej për bashkëpunim dhe paqe, Adem Demaçi ishte kështjella që e donte urën dhe luftëtari që e donte paqen.

Përveç kontributit të pamatshëm për çështjen kombëtare, nga ditët studentore në vitet e ‘50-ta e deri te përfaqësimi politik i UÇK-së në vitet e ‘90-ta, Adem Demaçi la edhe shumë vepra të shkruara. Gjeneratave të reja iu sugjeroj që leximin ta fillojnë me librin “Dashuria kuantike e Filanit” pastaj me “Libër për Vetëmohimin” dhe sigurisht me “Gjarpërinjtë e Gjakut”.

Adem Demaçi ishte vetëmohim me paramendim. Ai e dinte që populli i shtypur ekziston për aq sa reziston. Ai është veprimtari më unik që kemi pasur sepse është veprimtari më autentik që mund ta imagjinosh. Prehet i qetë sepse jetoi përnjëmend.