Krushë e Madhe, 17 qershor 2024/

Me rastin e ditëlindjes së 81-të të profesorit dhe mendimtarit politik Ukshin Hoti, Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti, ka bërë homazhe pranë bustit të tij dhe vizitoi Shtëpinë Muze të Ukshin Hotit, në Krushë të Madhe.

Në përkujtim të figurës së tij, kryeministri shprehu nderimet më të larta dhe mirënjohjen e thellë për jetën dhe veprën e profesor Ukshin Hotit. “Ashtu qysh rikthehemi në Krushë të Madhe për çdo ditëlindje dhe sa herë që mundemi ndërmjet ditëlindjeve, gjithashtu e rilexojmë veprën e bacës Ukë, sepse ajo është përherë aktuale dhe flet për kohën tonë jo më pak se sa për kohën kur ai shkroi, studioi, punoi, jetoi e veproi”, tha kryeministri Kurti.

Kryeministri u shpreh se e vërteta për profesor Ukshin Hotin me siguri ndodhet në arkivat e Beogradit, teksa rikujtoi se ai është zhdukur pas lirimit nga burgu dhe atë menjëherë në maj të vitit 1999. “Prandaj, ata që janë fajtorë, ata që janë përgjegjës, ata e kanë edhe arkivën e zhdukjes së profesor Ukshin Hotit”, shtoi kryeministri.

Ai nënvizoi dhe se tashmë e kemi një Komision me vendim të Qeverisë, që do ta bëjë ribotimin e veprës së plotë të Ukshin Hotit, dhe njëkohësisht do të botojë edhe tekste, dokumente të pabotuara deri më tani, duke rikujtuar që një pjesë e konsiderueshme e teksteve janë djegur atëherë kur është djegur kjo shtëpi e cila sot është Shtëpi Muze.

“Populli i Kosovës jeton i lirë, i pavarur, kemi shtetin tonë, Republikën e Kosovës, Republikën për të cilën edhe në kuptimin teorik edhe në aspektin praktik ka bërë aq shumë Ukshin Hoti dhe kriminelët kanë ikur, ndërkaq pasardhësit e Ukshin Hotit edhe biologjik edhe politik ja ku janë, ja ku jemi bashkë”, përmbylli prononcimin kryeministri.

Përgjatë vizitës, kryeministri Kurti shkroi dhe në librin e kujtimeve të Shtëpisë Muze:

“Rikthehemi në ditëlindjen e prof. Ukshin Hotit, për çdo vit në Krushë të Madhe, dhe, sa herë që mundemi ndërmjet ditëlindjeve. Rikthimi në Krushë të Madhe dhe rileximi i veprës së Ukshin Hotit janë detyrë kombëtare dhe qytetare dhe njerëzore për secilin dhe të gjithë. Shtëpia Muze është vend i lavdisë historike shqiptare të mendimit të thellë politik dhe të një jete të jetuar denjësisht”.

Prononcimi i plotë i kryeministrit Kurti:

Sot, me rastin e 81-vjetorit të lindjes së profesor Ukshin Hotit, i cili nuk ka datë vdekje meqenëse është i zhdukur dhe sot e kësaj dite nuk është zbardhur fati i tij, erdhëm bashkë me kolegë e me aktivistë këtu në Krushë të Madhe, te Shtëpia Muze, që të shprehim nderimet tona të larta dhe mirënjohjen e thellë për jetën dhe veprën e tij.

Ashtu qysh rikthehemi në Krushë të Madhe për çdo ditëlindje dhe sa herë që mundemi ndërmjet ditëlindjeve, gjithashtu e rilexojmë veprën e bacës Ukë, sepse ajo është përherë aktuale dhe flet për kohën tonë jo më pak se sa për kohën kur ai shkroi, studioi, punoi, jetoi e veproi.

E vërteta për profesor Ukshin Hotin me siguri ndodhet në arkivat e Beogradit, për shkak se është pak e besueshme që zhdukja e tij ka qenë e rastësishme. Ai nuk është zhdukur në burg, ai është zhdukur pas lirimit nga burgu dhe atë menjëherë, në maj të vitit 1999. Prandaj, ata që janë fajtorë, ata që janë përgjegjës, ata e kanë edhe arkivën e zhdukjes së profesor Ukshin Hotit.

Më vjen mirë që më në fund e kemi një Komision me vendim të Qeverisë, që do ta bëjë ribotimin e veprës së plotë të Ukshin Hotit, dhe njëkohësisht do të botojë edhe tekste, dokumente të pabotuara deri më tani. Gjithnjë me pikëllim që një pjesë e konsiderueshme e teksteve janë djegur atëherë kur është djegur kjo shtëpi e cila sot është Shtëpi Muze. Sidoqoftë, populli i Kosovës jeton i lirë, i pavarur, kemi shtetin tonë, Republikën e Kosovës, Republikën për të cilën edhe në kuptimin teorik edhe në aspektin praktik ka bërë aq shumë Ukshin Hoti dhe kriminelët kanë ikur, ndërkaq pasardhësit e Ukshin Hotit edhe biologjik edhe politik ja ku janë, ja ku jemi bashkë.

-Mirënjohje gazetarit Behlul Jashari, tash nëntë vjet korrespondent në Kosovë i Gazetës DIELLI/

Asociacioni i Gazetarëve të Kosovës në faqen zyrtare ka shkruar: Në nder të shënimit të 25 vjetorit të çlirmit të Kosovës, Asociacioni i Gazetarëve të Kosovës, nderoi gazetarë, kameramanë e fotoreporterë vendorë e ndërkombëtarë, për kontributin e jashtëzakonshëm në gazetari, në rrethana okupimi, para dhe gjatë luftës në Kosovë 1998-99.

Fjalën hyrëse të ceremonisë e mbajti Kryetari i Bordit, Xhemajl Rexha, i cili u shpreh falënderues e mirënjohës për punën shembull që gazetarët, kameramanët e fotoreporterët e kanë dhënë në atë kohë.

“Ajo çfarë AGK-ja, dëshiron të tregojë me këtë event, është qe e cmojmë, e njohim punën e kontributin e secilit në periudhën më të vështirë të Kosovës. Të secilit, që ndoshta ka bërë punë nga më të voglat në redaksi e deri tek ato në terren, dhe me ballafaqimin me rrezikun e përhershëm. Ju jeni inspirim për gjenerata të tëra gazetarësh”, ka thënë Rexha.

Të pranishmëve iu drejtuan edhe gazetarja Afërdita Saraçini Kelemendi, moderatorja Besa Çeku Buçinca, Nuhi Bytyçi – gazetar i luftës , Sylejman Kllokoqi – kameraman i AP , Visar Kryeziu – fotoreporter i AP, Hazir Reka –fotograf i Reuters, si dhe Ron Haviv – fotografi i mirënjohur botëror i cili ka qenë dëshmitar i ngjarjeve historike që kanë definuar kohën në të cilën jetojmë, nga Kosova, Bosnja, Ukraina, etj.

Saraçini Kelmendi, tha se gazetarët në atë kohë kanë bartë me vete frikën për jetë e familje.

“Gazetaria më e bukur për mua është gazetaria e terrenit për shkak se aty takon njerëz, fate të cilat të japin përvoja jetësore, në këtë rrugëtim 45-vjeçar i kam hypur 44 shkallë të gazetarisë, gazetaria për mua nuk është vetëm profesion është edhe mënyrë e jetesës. Të gjithë gazetarët që kanë punuar para dhe gjatë luftës kemi bartur edhe frikën për jetën, familjen”, tha ajo.

Kameramani, Sylejman Kllokoqi, falënderoi kolegen Elida Ramadanin, me të cilën kanë ndarë shumë terrene, si dhe gazetarët botërorë që kanë raportuar nga Kosova.

“Iu dëshiroj gjeneratave sukses, por të iu them se ne e kemi pasur detyrë por një falënderim shkon për gazetarët qe kanë ardhur nga gjithë bota”, tha Kllokoqi.

Zëri ikonë i lajmeve, Besa Çeku Buçinca, tha se çmon lartë kontributin e kolegëve gjatë kohës së luftës.

“Të dashur kolegë, shumë pak janë të informuar për punën tonë dhe aq më pak e vlerësojnë atë ne kohët e vështira, detyra jonë ishte që të informonin, informimi që barte shumë rrezik, gazetarët kanë kaluar në rreziqe të shumta, megjithatë e vlerësoj shumë punën e gazetarëve në terren.”

Fotoreporteri amerikan, Haviv falënderoi AGK-në për ftesën e bërë për të folur në emër të gazetarëve, kameramanëve e fotoreporterëve ndërkombëtarë që kanë raportuar nga Kosova në atë kohë. Teksa, ndau me të pranishmit një takim menjëherë pas luftës me zv.presidentin Al Gore, kur kishin diskutuar për impaktin e punës së gazetarëve në Kosovë.

“Derisa i tregova për punën time që kisha bërë në Kosovë, ai më pyeti se përse ShBA-të, intervenuan më shpejtë në Kosovë, sesa në Bosnjë e Hercegovinë. Është për shkak të gazetarisë që prodhohej nga Kosova, sepse ata, ai(Al Gore), Tony Blair, Bill Clinton, ishin të turpëruar të shihin të njëjtat fotografi si në Bosnjë, duke lexuar të njëjtat histori…, dhe intervenimi në Kosovë, është një nga të paktat storie, të paktën në mendjen time, që gazetaria luan një rol të rëndësishëm, e direkt në atë se se çka ka ndodhur këtu.”, tha ai.

Në këtë ceremoni, me mirënjohje u nderuan mbi 400 gazetarë, kameramanë e fotoreporterë, nga Kosova, Shqipëria e Maqedonia e Veriut, si dhe ata ndërkombëtarë që kanë raportuar në atë kohë nga Kosova.

Asociacioni i Gazetarëve të Kosovës, e vlerëson pjesëmarrjen e gjithsecilit në ceremoninë e sotme, dhe do ta plotësojë listën e atyre që do t’i ndajë mirënjohje në ditët në vijim.

*****

Gazetarit Behlul Jashari, tash nëntë vjet, nga12 Qershori 2015, korrespondent në Kosovë i Gazetës DIELLI të Federatës Pan-Shqiptare të Ameikës VATRA i është dhënë Mirënjohja e Asociacioniit të Gazetarëve të Kosovës.

Gazeta DIELLI, organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës Vatra, në 13 Nëntor 2015 shkruante:

Gazetarit Behlul Jashari Çmimi Karriera

NOVEMBER 13, 2015 BY DGRECA

-Unioni i Gazetarëve Shqiptarë i ndan Çmimet në një veprimtari në Prizren/

PRIZREN, 13 Nëntor 2015/-Korrespondenti në Kosovë aktualisht i Gazetës Dielli – korrespondenti i ATSH nga Kosova e themelues i bashkëpunimeve të para të medias Kosovë-Shqipëri prej gati çerek shekulli, Behlul Jashari, gazetar shumëvjeçar, redaktor e kryeredaktor i gazetës tradicionale kosovare Rilindja, është fitues i Çmimit Karriera të Unionit të Gazetarëve Shqiptarë. Kryetari i Unionit, Aleksandër Çipa, duke prezantuar motivacionin për çmimin tha se, “Behlul Jashari është dëshmia e gjallë e qëndresës së gazetarit përballë shtypjes dhe terrorit okupues. Jo vetëm shembull i gazetarit korrekt në një kohë kur sundonte censura e shumëfishtë dhe sidomos ajo shtetërore.

Behlul Jashari është emri i gazetarit jetëgjatë në profesion që përjetoi e përballoi sakrifica të mëdha. Ai si rrallë kush mori në dorë gazetën ‘Bujku” kur pushteti serb mbylli të vetmin titull të përditshëm “Rilindjen”.

Behlul Jashari ishte kryeredaktor i parë-themelues i gazetës së përditshme të rezistencës e pjesë e lëvizjes për liri e pavarësi “Bujku” që nisi të dalë nga 18 janari 1991 dhe si korrespondent i parë nga Kosova i një mediumi të Shqipërisë nga 24 maji 1992.

Raportimet e tij janë pjesë e rëndësishme e historisë së raportimit gazetaresk për krejt hapësirën shqiptare”.

Gazetari Behlul Jashari, duke pranuar çmimin u shpreh se ndihet shumë i nderuar që merr çmimin më të lartë të gazetarisë shqiptare, duke theksuar se para një çerek shekulli nisi raportimet për median në Shqipëri nga Kosova në rrethana të jashtëzakonshme dhe pjesë e atyre raportimeve ishte edhe reportazhi për “kufirin ndërshqiptar si mur, si fundi i botës”.

“‘Udhëtimi për në Prizren’, ishte reportazhi që kam shkruar në fundvitin 1996, në kohën e viteve të rënda të okupimit, kur me shkrimet futuristike e shihja dhe e përshkruaja Kosovën e së ardhmes, të lirë, shtet, të ëndërrave. Personazhi, e nisura nga Arta, jugu i trojeve ku flitet shqip, në kërkimet e saj drejt ‘Mollës së Kuqe’, ku tregohet se dikur ishte kufiri verior, erdhi edhe në Prizren, qytetin e Lidhjes Shqiptare, ku ndodhte diç e ngjashme si sot”, vijoi ai në ceremoninë e ndarjes së çmimeve të gazetarëve nga të gjitha trojet shqiptare.

Ai reportazh është botuar edhe në Kosovë, edhe në Shqipëri, në 31 dhjetor 1996, duke thyer kufirin e hekurt me shkrimet shqip.

“‘Udhëtimi për në Prizren…’ ishte përsëri titulli i shkrimit që bëra për ATSH para takimit të parë historik të qeverive të Shqipërisë e Kosovës mbajtur në 11 janar 2014 pikërisht këtu në Prizren”, vijoi Jashari.

“Edhe sot të gjithë së bashku jemi në udhëtim për në Prizren, dhe do jemi”, theksoi Behlul Jashi dhe duke e përmbyllur fjalën u shpreh: “Ishte një rrugë shumë e gjatë. Edhe shumë e vështirë, sa njëra këpucë më ra sot në Prizren”.

Fitues të Çmimit Karriera janë edhe gazetarët e njohur prej dekadash Zenun Çelaj nga Kosova dhe Besnik Dizdari nga Shqipëria.

Unioni i Gazetarëve Shqiptarë organizoi sot në Prizren veprimtari në kuadër të 10 vjetorit të tij, ku në një ceremoni ku ishin ish presidentët Alfred Moisiu e Fatmir Sejdiu, si dhe ministri i Financavi i Kosovës, Avdullah Hoti, u ndanë çmimet vjetore

Karriera, Gazetari i Vitit, Çmimi Special. U bë edhe ndarja e çmimeve vjetore ”Vangjush Gambeta” për gazetarinë ekonomike. Në kuadër të veprimtarisë, u bë edhe nenshkrim i memorandumit të bashkepunimit të Unionit të Gazetarëve Shqiptarë me Unionin e Gazetarëve të Preshevës.

Nga Keze Kozeta Zylo/

Viti akademik 2023-2024 për shkollat shqipe “Alba Life” u mbyll me një sukses të jashtëzakonshëm dhe kjo në saje të punës plot sakrifica të mësueseve profesionistë, prindërve dhe nxënësve që vinë me plot zell dhe dashuri. Në këto 17 vite, Shkollat Shqipe “Alba Life” kanë qenë në një ngjitje të pazakontë. E filloi vetëm me një shkollë në Staten Island me 6-7 nxënës dhe u ngjit çdo vit lart e më lart në të gjithë Nju Jorkun dhe në Online. Duke parë se jemi bërë shumë shkolla, si bord vendosëm të bëjmë festival me të gjitha shkollat duke i përgatitur mjeshtërisht dhe duke debutuar me plot dinjitet në skenat e Nju Jorkut.

Festivali dhe ceremonia e mbylljes së fundvitit u zhvillua në Bronx në Shkollën Publike Amerikane “Christopher Colombus”, atje dhe ku bëhet mësimi i gjuhës shqipe për shkollën në Bronx. Iu uronin mirëseardhjen në hyrje të shkollës, plot respekt dhe dashuri mësuese Mehrije dhe Erlinda Shala.

Nderuan me pjesëmarrjen e tyre Ambasadore Dr. Suela Janina Përfaqësuesja e Përhershme e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara e cila u mirëprit nga z. Qemal Zylo themelues dhe drejtor i TV dhe Shkollave Shqipe “Alba Life”, nga mësuesit prindërit dhe gjithë nxënësit. Në këtë aktivitet madhështor mori pjesë Ansambleisti John Zaccaro Jr., nga Parlamenti i New York-ut, zonja Ornela Beshiri shefe e kabinetit të tij si dhe Konsulli i Republikës së Kosovës Fatmir Zajmi në Manhattan.

Shtoj këtu se më 22 maj ishte një ditë historike, kombëtare për Shkollat Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit në gjithë New York-un dhe Online.

Për herë të parë në historinë e politikës amerikane dhe në institucionet më të larta qeveritare vlerësohen dhe çmohen Shkollat Shqipe, çka na bën të ndihemi krenar, por dhe për Amerikën, shtëpinë tonë të dytë që na mirëpriti dhe vlerësoi punën tonë si shqiptarë.

Ambasadore Dr. Suela Janina Përfaqësuesja e Përhershme e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara përshëndeti plot kulturë themeluesit, mësuesit, prindërit dhe gjithë nxënësit për punën kolosale që bëjnë për mbajtjen gjallë të Gjuhës Shqipe, kulturës dhe historisë shqiptare. Përshëndetja e Dr. Janinës është frymëzuese dhe e çmojmë së tepërmi vizitën dhe përkushtimin e saj, mbasi vjen nga bota akademike. Fjala e saj elekuente u mirëprit me duartrokitje dhe plot respekt.

Konsulli i Republikës së Kosovës Fatmir Zajmi në Manhattan falënderoi të gjithë mësuesit dhe prindërit që mbështesin këtë Mision Kombëtar dhe ne ju frymëzojmë të vazhdoni më tej dhe do t’ju mbështesim me mundësite tona. Më duhet të them se Z. Zajmi ka qenë që në fillimet e hapjes së shkollave shqipe dhe ne i jemi mirënjohës.

Zonja Ornela Beshiri me entuziazmin e moshës së rinisë frymëzoi ta mbajmë lart kulturën dhe traditën shqiptare ashtu siç keni bërë deri tani. Zonja Beshiri me plot mirësi falënderoi z. Zylo për punën e shkëlqyer që ka bërë në bashkëpunim me mësuesit dhe stafin.

Z. Qemal Zylo themelues dhe drejtues ka falënderuar gjjithë mësueset, pjesëmarrësit dhe nxënësit për marrjen pjesë në këtë festival. Ai tha se shkollat kanë kryer një sërë aktivitetesh duke filluar nga pjesëmarrja në festivalin e 31-të shqiptar organizuar nga Zoja e Shkodrës, Festën e Flamurit, mbylljen e semestrit të parë, Pavarësia e Kosovës, pjesëmarrja në Parlamentin dhe në Bashkinë e Nju Jorkut në Ditën e Pavarësisë së Kosovës, Dita e Mësuesit, pjesëmarrja e grupit të valleve në festën e Pavarësisë së Kosovës nga Shoqata Shqiparo Amerikane “Skënderbej”, koncerti në Panairin “Gjergj Kastriot Skënderbej” dhe u mbyll me Rezolutën për TV dhe Shkollat Shqipe “Alba Life” të miratuar nga Parlamenti dhe Senati Amerikan.

Ansambleisti John Zaccaro Jr. iu dha Rezolutë mirënjohjeje gjithë mësuesëve për vitin akademik 2023-2024

Pjesëmarrja e Ansambleistit John Zaccaro ishte nder dhe privilegj për gjithë Shkollat Shqipe “Alba Life”. Z. John Zaccaro Jr. është një politikan i mirënjohur amerikan që shërben si anëtar i Asamblesë së Shtetit të New York-ut për distriktin e 80-të. Ansambleisti Zaccaro çmoi, vlerësoi dhe ngriti lart emrin e ndritur të Shkollave Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit, duke kujtuar rezolutën që u miratua në Parlamentin e Nju Jorkut dy javë më parë. Fjalimi i tij brilant dukej që e njihte mirë punën plot sakrifica të mësuesëve, pasi ai nuk e ka për herë të parë që ka ardhur pranë këtyre shkollave, por i ka ndjekur nga afër disa herë dhe kjo është krenrai për ne. Pasi i falënderoi për Gjuhën Shqipe që ju mësojmë fëmijëve, kulturën dhe historinë lexoi emrat me radhë për t’ju dhënë rezolutën gjithë mësueseve të shkollës. Shpërndarja e rezolutave u mirëprit me duartrokitje nga të gjithë pjesëmarrësit.

Programi për Festivalin e Shkollave Shqipe dhe mbyllja e fundvitit akademik: 2023-2024

E moderuan programin Bledar Maqellara, Edona Gjidiaj dhe Kleant Hyseni.

Bledar Maqellara është një artist i njohur, plot profesionalizëm dhe kulturë skenike. Zoti Maqellara ka qenë përherë pranë Shkollave Shqipe “Alba Life” dhe prezantues ndër vite.

Edona Gjidiaj dhe Kleant Hyseni ishin gjithashtu moderator dhe e prezantuan programin me një shqipe të kulluar, çka është një domosdoshmëri publike dhe e kërkon skena.

Bledari dhe Edona përshëndetën duke iu uruar:

Mirë se keni ardhur miq dhe dashamirës të Shkollave Shqipe “Alba Life” që operojnë në të gjitha lagjet e Nju Jorkut dhe në Online, Mirë se keni ardhur sot të jemi së bashku në këtë festival madhështor të shkollave shqipe. Edona Gjidija ftoi pjesëmarrësit të çoheshin në këmbë për të interpretuar dy hymnet Kombëtare të Amerikës dhe Shqipërisë të shoqëruar nga kori i shkollave Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit, nën dirigjimin e artistes së shquar Valbona Peraj dhe nën drejtimin e muzikës DJ: mjeshtrit Odise Salillari.

Ndërkohë në ekran u shfaq një slide show gjatë aktiviteteve të këtij viti akademik 2023-2024, përgatitur nga mësuese Rozeta Hyseni.

Programi ka vazhduar me Hymnin e Shkollës Shqipe nga kori i nxënësve te Shkollave, nga Ëngjëjt Mbrojtës të Alfabetit Shqip këtu në Amerikë. nen drejtimin e artistes së shquar Valbona Peraj.

Bledari ftoi nxënësit të këndonin “Kënga e Alfabetit Shqip” e Parashqevi Qirjazit, kënduar në vitin 1908.

Edona ftoi nxënësit të interpretonin “Macja le të lahet” këngë e valle e klasës se më të vegjëlve të mësuese Rozeta Hyseni në Brooklyn.

Ndërsa Kleanti vazhdoi: “O sa mirë O sa keq”- këngë dhe interpretime nga nxënësit e mësuese Helena Lubonja Ujkaj, Albana Lazri dhe asistentes Erlinda Shala ne Bronx.

Vallja Xhamadani vija vija e interpretoi klasa e më të vegjëlve në Staten Island me mësuese Elona Shkreta dhe asistente Aida Hajri.

Vallja Kuq e Zi u interpretua nga nxënësit e klasës së mësuese Erinda Isufaj në Bronx përgatitur nën kujdesin e asistenteve Erlinda Shala dhe Edona Gjidijaj.

Në skenë vazhduan: “Shqipet e Drenicës” Brooklyn të mësuese Fatlinda Gashit, përgatitur nën kujdesin e asistente Blenda Shehut.

Në skenë u ngjitën po ashtu grupi i valleve të Shkollës Shqipe “Alba Life” me vallen e Flamurit në Staten Island fidanishtja e parë e shkollave shqipe përgatitur nën drejtimin e mësuese Entela Muda.

Programi i larmishëm entuziazmoi me vallen e Tropojës interpretuar nga grupi i valleve të Shkollës Shqipe Alba Life në Bronx përgatitur nën drejtimin e mësueseve dhe asistenteve Edona Gjidiaj, Erlinda Shala dhe Kaltrina Mushkolaj.

Programi u mbyll me këngën e njohur mbarë popullore si: “Xhamadani vija vija”, kënduar nga këngëtarja e mirënjohur Valbona Peraj dhe shoqëruar nga kori i Shkollave Shqipe “Alba Life”.

Z. Qemal Zylo themelues dhe drejtori i TV dhe Shkollave Shqipe “Alba Life” në bashkëpunim me mësuese Entela Muda e cila lexoi gjithë emrat e nxënësve, ndan çertifikata së bashku me mësueset e gjithë shkollave.

Zoti Zylo pasi vlerësoi dhe çmoi gjithe mësueset e vitit akademik 2023-2024. si: Entela Muda, Elona Shkreta, Fatlinda Gashi, Rozeta Hyseni, Vjollca Skënderi, Helena Ujkaj, Erinda Isufaj, Albana Lazëri, Mehrije Shala, Gresila Basha dhe asistentet si: Erlinda Shala, Aida Hajri, Edona Gjidiaj, Kaltrina Mushkolaj, Blenda Shehu, Rina dhe për një bashkëpunim serioz, professional, kulturor iu shpërndau nga një dhuratë modeste për punën dhe sukseset e mëdha që arritën këtë vit akademik për vitin 2023-2024.

Iu ka dhënë mirënjohje: Businesmeneve Liman, Lisa dhe Toni Kotza, pronarë të restorantit të mirënjohur Grand Sahara Mediterrian Grill, z. Bruno Selimaj pronar i restorantit të dëgjuar “Stake House”, z. Julian Goxholli sipërmarrës i suksesshëm i restoranteve Blue, Beso, Bayou, Basement, sipermarrësit të njohur Uran Blakaj, ect. si dhe pronarit të “Nana Kicheen” në Bronx.

Të gjithë pjesëmarrësit morën pjesë në ndarjen e tortës së madhe për Alba Life, përgatitur nga Mirela Arifaj si dhe reception nga Mehrije Shala dhe Albana Lazëri sëbashku me bashkëshortin e saj.

Të gjithë pjesëmarrësit u shprehën me ngazëllim të madh se kanë kaluar një ditë të këndshme, të bukur dhe shumë të dashur organizuar mjeshtërisht nga stafi i TV dhe mësueset e Shkollave Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit.

Celularët dhe aparatet shkrap e shkrup bënin foto pranë skenës të dekoruar profesionalisht nga mësuese Helena Ujkaj, ndihmuar nga Mirela Arifaj dhe mësuese Erinda Isufaj.

Festivali i Shkollave Shqipe “Alba Life” është kthyer në një traditë të mrekullueshme. Është një rast krejtësisht i vecantë që shkollat në të gjithë Nju Jorkun mbajnë një Festival të tillë dhe e realizojnë profesionalisht dhe me shumë vlera. Të sjellësh të gjitha shkollat me këngët dhe vallet shqiptare nga fëmijët që lindin dhe rriten në Diasporë është një punë e madhe atdhetare, sakrifikuese por po dhe aq e domosdoshme. Të gjitha këto arritje janë fal përkushtimit të mësueseve, asistenteve, prindërve, nxënësve nën drejtimin e themeluesëve, të cilët bashkëpunojnë me të gjithë stafin plot kulturë dhe mirësi. Mësueset tona ecin në gjurmët e Rilindasve të mëdhenj, ecin në udhen e dritës së tyre.

Jetë të gjatë Alba Life, pasuri e Diasporës dhe e Kombit tonë!

Pushime të mbara!

Aktiviteti u filmua nga gazetari i mirënjohur i TV “Alba Life” Valon Gërbeshi, z.Xhevit Picari dhe do të transmetohet së shpejti në kanalin 27 në paketën digitale TVALB.

Dr. Nikollë Loka/

Veprimtaria arsimore amerikane në Shqipëri.

Investimi në arsim dhe kulturë është një nga burimet që SHBA ka vënë në dispozicion të vendeve të Europës Juglindore, për të mbështetur zhvillimin e tyre gjatë shekullit të kaluar dhe në vazhdimësi(Pano, Gjika, 2022: 24-34). Njohja e parë e amerikanëve me shqiptarët vihet re gjatë themelimit të misioneve ungjillore amerikane në territorin e Perandorisë Osmane, pas zhvillimit të reformave të Tanzimatit. Nga këto kontakte, misionarët amerikanë vlerësuan dëshirën dhe etjen e madhe të shqiptarëve për arsim, dije, kulture. Bursat amerikane, të ofruara për shumë të rinj shqiptarë në fund të shekullit të 19-të i lejuan ata të studionin në kolegjet dhe institutet amerikane në Princeton, Boston dhe Filadelfia, si dhe në disa shkolla që vepronin në vende të tjera, gjeografikisht më afër, si: Bullgaria dhe Turqia(Pano,Gjika, 2020: 74). 

Përpjekjet e individëve amerikanë në dekadën e parë të shekullit të 20-të u pasuan nga veprimtari më të institucionalizuara dhe më të organizuara, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Një ekip prej 60 personash nga Kryqi i Kuq Rinor Amerikan (AYRC) erdhi në Shqipëri në shkurt të vitit 1919. Ky ekip hapi spitale, ambulanca anti-TBC dhe kundër malaries në Tiranë, Shkodër, Elbasan, Durrës e gjetkë; mblodhi fëmijët jetimë nga rrugë dhe i vendosi në qendra të veçanta, të cilat më pas u kthyen në strehimore shtetërore. Por mbi të gjitha, organizata AYRC pati një rol unik në arsimin shqiptar(Pano,Gjika, 2020: 74). Selia e AYRC në Uashington dërgoi përfaqësuesin e saj O. M. Salisbury në Shqipëri për të vëzhguar nevojat urgjente të vendit në shtator 1919. Gjatë vizitës, Salisbury vuri në dukje mungesën e plotë të shkollave dhe dëshirën e madhe të shqiptarëve për arsim. Ai rekomandoi menjëherë sigurimin e bursave për të rinjtë që dëshironin të studionin në kolegjet amerikane në Stamboll, si dhe sugjeroi hapjen e shkollave të mesme bujqësore e profesionale në Shqipëri(Pano,Gjika, 2020: 74), ndër të cilat dhe Shkollën Amerikane të Kavajës, të quajtur më vonë Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës, vepër e Kryqit të Kuq Amerikan e më pas e Kryqit të Kuq të Rinisë Amerikane(Dervishi, 2021: 56). Instituti ishte një shkollë, dy degëshe, me degën e buqësisë për djem dhe degën mësuesi e ekonomi shtëpijake për vajza.

Instituti shqiptaro-amerikan në Kavajë

Themeluesi i kësaj shkollë ka qenë misionari protestant Dr. Telford Erikson. Çarls Telford Erikson (Charles Telford Erickson), si drejtor i American Board of Foreign Missions në Shqipëri, shërbeu zyrtarisht për dymbëdhjetë vjet dhe në vijim, për katërmbëdhjetë vjet të tjera, qëndroi e punoi si individ i pavarur. Për përkushtimin, kontributet dhe dashurinë e dëshmuar ndaj Shqipërisë, Federata e Shqiptarëve të Amerikës dhe Qeveria e përkohshme e Durrësit e zgjodhën delegat nderi në Konferencën e Paqës në Paris(Krisafi,2020: 89).  Në vitet 1922-1923, i gjëndur në Shqipëri, si pjesë e stafit të Legatës Amerikane në Tiranë, i mbështetur edhe nga qeveria shqiptare, ai themeloi një shkollë bujqësore për djemtë dhe një shkollë të arteve shtëpiake për vajzat(Krisafi,2020: 90). Me datën 8 mars 1922, Kryeministri i kohës, Ahmet Zogu, e informoi Eriksonin se atij i lejohej të zgjidhte nga një listë prej tetë ose dhjetë fermash më të mira në pronësi të shtetit, për ta ngritur shkollën. Më 4 korrik 1922, Eriksoni u njoftua se qeveria i kishte dhënë lejen për tokën e Kavajës. Më 28 maj 1923, Parlamenti Shqiptar i dha miratimin përfundimtar projektit të Eriksonit(Sota, 2021: 26).Meqenëse gjeti mirkuptim nga autoritete shqiptare, ai nisi menjëherë nga  puna. Sipas kontratës qeveria i jepte me qera kontraktuesi për 25 vjet, 300  ha  nga  pasuria  e  shtetit  që  gjendej në nënprefekturën  e  Kavajës(Dervishi, 2021: 57).

Shkolla Shqiptaro-Amerikane e Kavajës u hap në kohë të ndryshme; dega normale femërore më 20 shtator, ndërsa dega bujqësore e djemve më 10 tetor 1926. Lokali i degës femërore u vendos në ndërtesën e vjetër të një ish shkolle greke, që u riparua sipas kërkesave pedagogjike të kohës. Ndërsa për degën mashkullore,u sajua një lokal modest, i ngritur me blloqe të vogla çimentoje(Dervishi, 2021: 57). Pas  tre  vjetësh  punë, shkolla nisi të ndjente krizë financiare, kështu kjo shkollë kaloi në duart e  një tjetër bamirësi amerikan, Samuel  Irvin. Pas tratativash të shpejta dhe në mirëkuptim të palëve, Qeveria shqiptare, me vendimin  Nr.503, datë 18.06.1929 ratifikoi marrveshjen që kishte fuqi 20- vjeçare me këto kushte: Samuel Irvin merte përsipër një kolegj shqiptaro-amerikan me një klasë përgatitore, 6 klasë gjimnazi dhe dy klasë kolegji (shkollë e lartë). Drejtori  dhe  profesorët do të  ishin amerikanë dhe mësimi do të bëhej në gjuhën angleze. Profesorët do të paguheshin prej  Irvinit dhe do të vareshin  nga  ligjet shqiptare. Gjuha shqipe, letërsia, gjeografia dhe historia  e  Shqipërisë do të jepeshin nga  mësues shqiptarë.  Programet mësimore do të aprovoheshin nga Ministria e Arsimit dhe shkolla do të ishte nën kontrollin e saj(Dervishi, 2021: 57). Në  korrik  të  1929  nisën  punimet  për  ngritjen  e  godinave,  por  shumë shpejt  fondet u shterruan, pasi donacionet nga SHBA munguan. Në këtë kohë kishte filluar të ndihej kriza ekonomike botërore. Në qershor të  1930,  Irvin, me një  letër  drejtuar  Ambasadës  Shqiptare në Uashington, hiqte dorë nga të gjitha të drejtat që kishte marr prej Qeverisë shqiptare. Në ato kushte, u ofrua një tjetër shoqatë amerikane,që jepte ndihmë për arsimin rural. Organizata e re mbante emrin “Fondacioni i Lindjes së Afërme”, i cili grumbullonte fonde si kontribute të popullit amerikan,që dëshironte t’u dërgonte ndihma atyre popujve që kishin nevojë(Dervishi, 2021: 57-58). Marrëveshja ndërmjet Qeverisë shqiptare dhe Fondacionit të Lindjes së Afërme u nënshkrua në tetor të vitit 1930 dhe kishte fuqi 20 vjeçare. Fondacioni i përfaqësuar nga Xhejms Bartën dhe Barsli Eiçson merrte  përsipër të ngrinte  Institutin bujqësor shqiptaro-amerikan të Kavajës. Qeveria shqiptare i jepte Institutit për përdorim dhe  shfrytëzim  të  plotë tokat që kishin patur më  parë në koncension  Eriksoni dhe Irvini, duke shtuar edhe 50 ha në Malin e Robit. Nxënësit dhe nxënëset do të mbaheshin me bursat e Qeverisë shqiptare dhe të Institutit, duke akorduar secila palë jo më pakë se 25 bursa në vit,  për  secilën degë. Programi  arsimor dhe administrimi i Institutit ishin në dorë të administratës së tij, e cila ishte e detyruar t’u përshtatej ligjeve në fuqi dhe zakonevetë mira të vendit. Mësimi i historisë dhe gjeografisë do të bëhej nga mësues shqiptarë, të emëruar nga Ministria e Arsimit. Shkolla do t’i nështrohej inspektimit nga specialistët shqiptarë, sipas ligjit në fuqi(Dervishi, 2021: 58). 

Marrja përsipër e shkollës nga ana e Fondacionit dhe vendosja e saj në lokale të reja u kushtëzua nga reforma Ivanaj, kur kjo shkollë u mbyll dhe kaloi nën administrimin e kontrollin e Ministrisë së Arsimit. Tashmë, pranë drejtorit teknik amerikan u vendos edhe një nëndrejtor administrativ shqiptar, Ali Cungu.

Ndriçimi në të dy konviktet bëhej me vajguri  nga shoqëria SESA në Durrës; uji për të pirë merrej nga një krua afër. Për nevoja shtëpiake nxirrej ujë me pompa. Ushqimi jepej në një sallë të madhe. Nxënësit ishin të ndarë në tryeza nga 9 vetë.Nxënësit jetonin në ndërtesa të reja higjenike, në formë odash fshatare, ku në secilën prej tyre flinin 18 nxënës. Kishte shtretër të hekurit dyfish ose të thjeshta; dyshekët ishin me bar. Infermieria kishte dy shtretër të posaçëm. Shërbimi shëndetsor jepej nga Zllatkova, doktoresha e diplomuar në Universitetin e Sofjes. Kishte dhe farmaci me barna të shkollës. 

Në degën e bujqësisë jepeshin lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, fizikë, kimi, shkencë natyrore, bujqësi, rritje bimësh të përvitëshme, të drunjta(pemë të ndryshme, vreshta dhe ullinj, mana për krimba mëndafshi, pyje)zootekni, veterinari, industri bujqësore(tlyen, djathë etj), lëvrim tokash me makina moderne dhe përdorim i të gjitha makinave të nevojëshme, kontabilitet tregtie dhe bujqsie, ekonomi rurale(bujqësore)patologji të sëmundjeve të bimëve. Dega femërore kishte lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, shëndetësi, shkencë natyrore, shtëpiake(të qepurit, të larët, të mbajturit mirë të shtëpisë, gatim gjellësh, rritje foshnjash dhe shikim të sëmurësh, punë dore, punim me vegë, të materialeve të pambukut, leshit dhe mëndafshit prej lëndëv që prodhoheshin në fermën e shkollës(AQSH, F.195, v.1926, fl.1; Pano,Gjika, 2020:177)  

Për sa i përket pjesës praktike të programit mësimor, sipas kurrikulave të asaj periudhe, nga 50 orë mësimore, tri orë ishin mekanikë bujqësore, teori dhe praktikë, 10 orë traktorë dhe motorë, përveç punës së përhershme në fermën e shkollës. Për të nxjerrë specialistë të aftë, për t’i ardhur në ndihmë sa më shpejt ekonomisë shqiptare, specialistët amerikanë përdorën me shumë efektivitet fermën komplekse bujqësore(Pano,Gjika, 2020:177).

Nga viti në vit, gradualisht specialiteti zooteknikë po zinte vendin kryesor në specializimin e nxënësve. Pjesa më e rëndësishme e veprimtarisë zooteknike në atë shkollë ishte të mësuarit me regjimin e ushqimit e të higjienës në stallat moderne të tipit amerikan me moton: “Më e mira dhe më e bukura në Shqipëri”, duke stimuluar shtimin e pasurisë bujqësore e blegtorale të vendit(Pano,Gjika, 2020:177).

Instituti shqiptaro-amerikan i Kavajës, në vitin 1938, kishte në pronësi dhe administrim 300 ha tokë dhe, përveç drithërave të bukës, kishte mbjellë 10 ha jonxhë e tërfil, për të ushqyer 33 krerë lopë, dema, viça të racave Jersey e Gensey. Ferma e shkollës kishte 575 bagëti të imta, 200 pula livorneze e të tjera kafshë bujqësie. Një pjesë e ushqimeve, si produktet bujqësore dhe ato blegtorale prodhoheshin në fermën e shkollës.

Viti shkollor fillor fillonte të hënën e parë, pas 15 janarit dhe mbaronte të shtunën e fundit, para 15 dhjetorit të çdo viti. Përveç ditëve të festave zyrtare, shkolla kishte një muaj pushime në dimër, 10 ditë në pranverë dhe 1 javë në vjeshtë. Në mbarim të kursit, nxënësit mernin një dëftesë provizore, e cila do të shkëmbehej me një dëftesë bujqësore, vetëm kur të konstatohej zotësia e kandidatit në ushtrimin e mjeshtërive të mësuara(Dervishi, 2021:59).

Objektivi i degës së bujqësisë ishte formimi i administratorëve dhe specialistëve të ardhshëm të bujqësisë. Drejtuesit e shkollës synonin që nëpërmjet kuadrove të përgatitur të mbushnin një boshllëk në tregun e punës që lidhej me mekanikën bujqësore, edukimin kontabël dhe disa profesione të zejtarisë. Zgjedhja e pozicionit gjeografik ishte e tillë që tërhiqte të interesuarit për këto profesione nga Myzeqeja deri në Durrës(Pano, Gjika, 2020:176). Nëpërmjet përdorimit të teknikave të zhvilluara në bujqësi e blegtori, do të të tregohej konkretisht epërsia e fermerit të kualifikuar mbi bujkun dhe blektorin tradicional. Prej kësaj shkolle do të dilnin edhe teknikët bujqësorë. Nga djemtë, pranoheshin nxënës me shëndet të plotë, që kishin arritur moshën 14vjeç dhe kishin mbaruar shkollën fillore. Për t’u pranuar kërkohej çertifikata e shkollës fillore dhe çertifikat shëndetësore(AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.9). 

Dega për vajza përgatiste mësuese, si dhe amvisa të shkolluara që do të përshtateshin me një shoqëri në modernizim e sipër. Vajzat mësonin vlera të tilla si: detyrimi për t’u shërbyer të tjerëve dhe për të pasur një karakter të fortë. Pranoheshin vajza që kishin arritur moshën 11 vjeçe(Lita, 2004: 119). 

Në dy vitet e para, shkolla e drejtuar nga Telford Erikson kishte zv.drejtor amerikanin David McConnell dhe mësues bujqësie Dr. Swoppe dhe Dr. Harold Freeman-Button. Për vitin shkollor 1927-1928, drejtor i shkollës erdh një agronom hortikulturë Dr. Kenneth Reeves, ndërsa Dr. Burch Schneider, mësues i zooteknikës dhe veterinarisë. Drejtori i shkollës, që nga viti 1927, ishte Dr. Kenneth Reeves, me nëndrejtor Arthur R. Dalamarter, që të dy specialistë dhe mësues të bujqësisë, si dhe Dr. Elliot J. Taylor, mësues të zooteknikës. Në vitin 1931, drejtori Reeves zëvendësohet me Dr. Joseph Beach Bangor, i cili shërbeu deri në fund të vitit shkollor 1933-1934. Ai kishte punuar 14 vite radhazi në Armeni dhe Siri. Pas tij, në tetor të vitit 1934, emërohet një drejtor i ri, Dr. Ralf H. Alleen, i cili punoi në atë shkollë për katër vite shkollore. Së bashku me drejtor Alleen, në shkollë punuan si mësues: Dr. Merrill Knapp dhe Jones McLean. 

Me mësuese kryesisht të huaja, të përgatitura në shkolla pedagogjike amerikane, shkolla normale femërore zhvilloi punë serioze. Meqenëse personeli mësimor u ndërrua shpesh, nga ato mësuese që punuan më gjatë përmendim: Merverette Smith, Anne Irvin, Busta Mai Teylor, Margaret Ewans. Me kalimin e kohës u shtua personeli shqiptar, që fillimisht përbëhej nga Sadije Bogdo dhe Angje Qerraxhia; erdhën pas tyre vijnë Vrisidha Pepo, Bediha Asllani, Afërdita Asllani, Shpresa Hamzarai e Marie Çelo(Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490). Përveç  mësuesve,  në  shkollë  shërbenin  edhe  25  punonjës  shërbimi  ku  hynin  mjeku, infermieri dhe të tjerë në specialitete të ndrsyhme të bujqësisë dhe të blegtorisë(Dervishi, 2021:59).

Deri në vitin 1933, dega femërore funksionoi si institucion i specializuar pedagogjik pesëvjeçar, me programe amerikane të miratuara nga Ministria e Arsimit, kurse prej vitit 1934 deri në vitin 1937 zbriti në shkollë dyvjeçare, që përgatiste punonjëse për ekonomi shtëpiake dhe ekonomi bujqësore. Megjithatë, edhe ato nxënëse që mbaruan programin dyvjeçar, falë formimit të shëndoshë që morën në shkollë, dolën mësuese të afta(Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Në Institutin shqiptaro-amerikan të Kavajës, për 14 vite punë u përgatitën 177 agronomë të mesëm, nga të cilët 65 u morën me punë bujqësie dhe u punësuan si agjentë bujqësorë në administratën lokale; 48 u morën me administrimin e tokës dhe pronës së tyre; 19 u bënë mësues edhe 21 vazhduan studimet e tyre nëpër universitetet e Evropës dhe SHBA. Nga dega normale femërore, deri në vitin 1930 ishin diplomuar 90 vajza që punuan mësuese; në periudhën 1934-1939, ky numër u shtua(Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490). 

Instituti shqiptaro-amerikan i Kavajës me mësues amerikanë, specialistë të aftë e të talentuar, ka dhënë një kontribut të madh në krijimin e një plejade teknikësh bujqësorë djem dhe mësuese të përgatitura nga ana profesionale, që punuan me përkushtim në detyrat që iu ngarkuan. 

 OK

Investimi në arsim dhe kulturë është një nga burimet që Amerika ka vënë në dispozicion të vendeve në zonën e Ballkanit Perëndimor për të mbështetur zhvillimin e tyre gjatë shekullit të kaluar dhe në vazhdimësi.  Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System

Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34 

Njohja e parë e amerikanëve me shqiptarët vihet re gjatë krijimit të Misioneve Ungjillore Amerikane në territorin e Perandorisë Osmane, pas zhvillimit të Reformave të Tanzimatit (Asllani, 2011). Në përshkrimet e asaj kohe, të dokumentuara më vonë nga studiues, përmenden kontaktet e para të misionarëve amerikanë me rilindësit shqiptarë dhe fëmijët e tyre.

ndër të cilat të Shkollës Amerikane të Kavajës, të quajtur më vonë Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës, vepër e Kryqit të Kuq Amerikan e më pas e Kryqit të Kuq të Rinisë Amerikane. Lorena Dervishi, Arsimi në Shqipëri gjatë mbretërimit të Ahmet Zogut (1928 – 1939), disertacion, Fakulteti Histori-Filologji, Universiteti i Tiranës, 2021,56.

Nga këto kontakte, misionarët amerikanë vlerësuan dëshirën dhe etjen e madhe të shqiptarëve për arsim, dije, kulturë dhe mundësuan kontributet e para për edukimin e rinisë shqiptare. Bursat amerikane të ofruara për shumë të rinj shqiptarë në fund të shekullit të 19-të i lejuan ata të studionin në kolegjet dhe institutet amerikane në Princeton, Boston dhe Filadelfia, si dhe në disa shkolla që vepronin në vende të tjera, gjeografikisht më afër, si Bullgaria dhe Turqia.

Përpjekjet e individëve amerikanë në dekadën e parë të shekullit të 20-të u pasuan nga aktivitete më të institucionalizuara dhe më të organizuara pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Një ekip prej 60 personash nga Kryqi i Kuq Rinor Amerikan (AYRC) erdhi në Shqipëri në shkurt të vitit 1919. Ky ekip hapi spitale, ambulantë anti-TBC dhe kundër malaries në Tiranë, Shkodër, Elbasan, Durrës e gjetkë, edukoi nënat shqiptare me norma higjienike, mblodhi fëmijët jetimë nga rrugë dhe i vendosi në qendra të veçanta, të cilat më pas u kthyen në strehimore shtetërore. Por mbi të gjitha, organizata AYRC pati një rol unik në arsimin shqiptar. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Selia e AYRC në Uashington dërgoi përfaqësuesin e saj O. M. Salisbury në Shqipëri për të vëzhguar nevojat urgjente të vendit në shtator 1919. Gjatë vizitës, Salisbury vuri në dukje mungesën e plotë të shkollave dhe dëshirën e madhe të shqiptarëve për arsim. Ai rekomandoi menjëherë sigurimin e bursave për të rinjtë që dëshironin të studionin në kolegjet amerikane në Stamboll, si dhe sugjeroi hapjen e shkollave të mesme bujqësore dhe profesionale në Shqipëri. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

. Çarls Telford Erikson (Charles Telford Erickson), si drejtor i American Board of Foreign Missions në Shqipëri, shërbeu zyrtarisht për dymbëdhjetë vjet dhe në vijim, për katërmbëdhjetë vjet të tjera, qëndroi e punoi si individ i pavarur. Për përkushtimin, kontributet dhe dashurinë e dëshmuar ndaj Shqipërisë Federata e Shqiptarëve të Amerikës dhe qeveria e përkohshme e Durrësit e zgjodhën delegat nderi në Konferencën e Paqës në Paris. f.89 

Çarls Telford Erikson në vitet 1922-1923, i gjëndur në Shqipëri, si pjesë e stafit të Legatës Amerikane në Tiranë, i mbështetur edhe nga qeveria shqiptare, themeloi një shkollë bujqësore për djemtë dhe një shkollë të arteve shtëpiake për vajzat. f.90

Instituti Shqiptaro-Amerikan, i njohur në Shqipëri si Shkolla Bujqësore Amerikane e Kavajës, është një tjetër institucion që kishte ndikuar shumë në zhvillimin e arsimit profesional të orientuar drejt tregut si dhe në zhvillimin e bujqësisë shqiptare. Ajo filloi veprimtarinë e saj në vitin 1926, e themeluar dhe drejtuar nga specialistë amerikanë (Dr. Telford Erikson) dhe të diplomuarit e parë të saj ishin dhjetë studentë në vitin 1930 (Asllani, 2011). Drejtuesit e shkollave kishin synim të plotësonin një boshllëk për mekanikët bujqësorë, kontabilistët dhe zejtarët në tregun e punës, duke ofruar staf të trajnuar në këtë shkollë.

Objektivi i Shkollës Bujqësore të Kavajës ishte formimi i administratorëve dhe specialistëve të ardhshëm të bujqësisë. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System

Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Gjatë 14 viteve të funksionimit të shkollës kanë mbaruar 177 agronomë, nga të cilët 65 janë marrë me punë bujqësore dhe janë punësuar si agjentë bujqësorë në administratën vendore, 48 persona kanë marrë përsipër administrimin e tokës dhe pronës së tyre, 19 janë bërë mësues dhe 21. vazhduan studimet në universitetet evropiane dhe amerikane. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Në vitin 1925 u krijua Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës.

u hap me dy degë, dega e bujqësisë për djem dhe ajo e ekonomisë shtëpiake për vajza. Lita , 119 Themeluesi i saj ishte Telford T. Erickon, filantropi i parë amerikan që ndihmoi shqiptarët në

arsimimi. Jani Sota, An Inclusive Education Policy Oriented to Profession is the Key to the Development of Albanian Economy (Historical Trends in Vocational School 2008-2018), Interdisciplinary Journal of Research and Development, Vol 8 No 1, July 2021, p.26

Shkolla amerikane e Kavajës mbahej nga fondacioni Near East dhe synonte të përgatiste mësuese për fshatrat e Shqipërisë. Drejtor arsimi i Fondacionit ishte Harold. B. Allen. AQSH, F.195, Viti 1931, D.532, f.1  

Me datën 8 Mars 1922, Kryeministri i kohës, Ahmet Zogu, e informoi Erickson-in se atij i lejohej të zgjidhte nga një listë prej tetë ose dhjetë fermash më të mira në pronësi të shtetit, për ta ngritur shkollën. Më 4 korrik 1922, Erickson-i u njoftua se qeveria i kishte dhënë lejen për tokën e Kavajës. Më 28 maj 1923, Parlamenti Shqiptar i dha miratimin përfundimtar projektit të Erickson-it.

Shkolla për djemë ishte e bujqësisë për të pergatit agronom dh ebujqë. Ndërsa shkolla e vajzave për ët përgatit shtëpijake.

shkolla kishte kompleksin e saj prej 12 godinash (konvikte, baxho, baxho, stalla dhe hambare). Jani Sota, An Inclusive Education Policy Oriented to Profession is the Key to the Development of Albanian Economy (Historical Trends in Vocational School 2008-2018), Interdisciplinary Journal of Research and Development, Vol 8 No 1, July 2021, p.26

 Të dy shkollat kishin internate të veçanta. Mësimet vazhdonin tre vjet dhe zhvillohehsin në shqip dhe anglisht. Shkolla e djemve kishte këto lanë: Gjuhë shqipe, nglisht, histori, gjeografi, matematikë, fizikë, kimi, shkencë natyre, bujqësi, rritje bimësh, zootekni, veterinary, lëvrim tokash me makina modrene, kontabilitet tregtar dhe bujqësije, ekonomi rurale, sëmundje bimësh.AQSH, F. 195, Viti 1926, Dosja 22, fq. 24 

Çarls Telford Erikson (Charles Telford Erickson), si drejtor i American Board of Foreign Missions në Shqipëri, shërbeu zyrtarisht për dymbëdhjetë vjet dhe në vijim, për katërmbëdhjetë vjet të tjera, qëndroi e punoi si individ i pavarur. Për përkushtimin, kontributet dhe dashurinë e dëshmuar ndaj Shqipërisë Federata e Shqiptarëve të Amerikës dhe qeveria e përkohshme e Durrësit e zgjodhën delegat nderi në Konferencën e Paqës në Paris. Ksenofon Krisafi, Nga historiku dyshekullor i marrëdhënieve dyshekullore shqiptaro-amerikane,   U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f.89

Çarls Telford Erikson në vitet 1922-1923, i gjëndur në Shqipëri, si pjesë e stafit të Legatës Amerikane në Tiranë, i mbështetur edhe nga qeveria shqiptare, themeloi një shkollë bujqësore për djemtë dhe një shkollë të arteve shtëpiake për vajzat. Ksenofon Krisafi, Nga historiku dyshekullor i marrëdhënieve dyshekullore shqiptaro-amerikane, Ksenofon Krisafi, Nga historiku dyshekullor i marrëdhënieve dyshekullore shqiptaro-amerikane, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f.90.

Përpjekjet e individëve amerikanë në dekadën e parë të shekullit të 20-të u pasuan nga veprimtari më të institucionalizuara dhe më të organizuara, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Një ekip prej 60 personash nga Kryqi i Kuq Rinor Amerikan (AYRC) erdhi në Shqipëri në shkurt të vitit 1919. Ky ekip hapi spitale, ambulanca anti-TBC dhe kundër malaries në Tiranë, Shkodër, Elbasan, Durrës e gjetkë; mblodhi fëmijët jetimë nga rrugë dhe i vendosi në qendra të veçanta, të cilat më pas u kthyen në strehimore shtetërore. Por mbi të gjitha, organizata AYRC pati një rol unik në arsimin shqiptar. Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f.174   

Drejtuesit e shkollës synonin që nëpërmjet kuadrove të përgatitur të mbushnin një boshllëk në tregun e punës që lidhej me mekanikën bujqësore, edukimin kontabël dhe disa profesione të zejtarisë. Zgjedhja e pozicionit gjeografik ishte e tillë që tërhiqte të interesuarit për këto profesione nga Myzeqeja deri në Durrës(Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f.176).

Në degën e bujqësisë jepeshin lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, fizikë, kimi, shkencë natyrore, bujqësi, rritje bimësh të përvitëshme, të drunjta(pemë të ndryshme, vreshta dhe ulinj, mana për krimba mëndafshi, pyje)zootekni, veterinary, industry bujqësore(tlyen, djathë etj), lëvrim tokash me makina modern dhe mërdorimi I të gjitha makinave të nevojëshme, kontabilitet tregtie dhe bujqsie, ekonomi rurale(bujqësore)patologji të sëmundjeve të bimëve. Dega femërore kishte lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, shëndetësi, shkencë natyrore, shtëpiake(të qepurit, të alrët, të mbajturit mirë të shtëpisë, gatim gjellësh, rritje foshnjash dhe shikim të sëmurësh, punë dore, punim me vegë, të materialeve të pambukut, leshit dhe mëndafshit prej lëndëv që prodhoheshin ën fermën e shkollës(AQSH, F.195, v.1926, fl.1; Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f. 177. 

Për sa i përket pjesës praktike të programit mësimor, sipas kurrikulave të asaj periudhe, nga 50 orë mësimore, tri orë ishin mekanikë bujqësore, teori dhe praktikë, 10 orë traktorë dhe motorë, përveç punës së përhershme në fermën e shkollës. Për të nxjerrë specialistë të aftë, për t’i ardhur në ndihmë sa më shpejt ekonomisë shqiptare, specialistët amerikanë përdorën me shumë efektivitet fermën komplekse bujqësore. Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f. 177.

Nga viti në vit, gradualisht specialiteti zooteknikë po zinte vendin kryesor në specializimin e nxënësve. Pjesa më e rëndësishme e veprimtarisë zooteknike në atë shkollë ishte të mësuarit me regjimin e ushqimit e të higjienës në stallat moderne të tipit amerikan me moton: “Më e mira dhe më e bukura në Shqipëri”, duke stimuluar shtimin e pasurisë bujqësore e blegtorale të vendit Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f. 177.

Pranohen nxënësit me shëndet të plotë dhe që e kanë 14vjeç dhe kanë mbaruar shkollën fillore. Për tu pranuar kërkohej çertifikata e shkollës fillore, çertifikat shëndetësore. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.9

 ku zbatoheshin parimet e pedagogjisë amerikane të punës. 

Qëllimi i kësaj shkolle do të ishte që nëpërmjet një teknike të zhvilluar në bujqësi e blegtori, të tregohej konkretisht epërsia e fermerit të kualifikuar. Gjithashtu qëllimi profesional i shkollës ishte nxjerrja e teknikeve të ulët bujqësore. 

 Në degën e vajzave u mësuan vlera të tilla si nevoja për t’u shërbyer të tjerëve dhe për të pasur një karakter të fortë. Ishte një shkollë normale pesëvjeçare me klasë përgatitore, qëllimi i së cilës ishte përgatitja e mësuesve për shkollat ​​e fshatit. Zana Lita, Teacher education in Albania, Past, present, future, Scool of Education, Open University,2004,p. 119.

Dega e vajzave zgjodhi nxënës nga familjet intelektuale me supozimin se kjo do të ndihmonte në prodhimin e mësuesve më të mirë. Në shkollë frekuentonin vajzat e disa ministrave të qeverisë së atëhershme. Megjithatë, drejtoresha e shkollës kishte premtuar trajtim të barabartë dhe kishte deklaruar se “të pasurit dhe të varfërit do të trajtoheshin në mënyrë të barabartë gjatë periudhës së shërbimit të saj në Shqipëri”. Lita , 119.

Kurrikula shkollore përfshinte lëndë të përgjithshme dhe profesionale. Sipas parimeve të arsimit amerikan, ngarkesa mësimore duhet t’i kushtohet fushave të ekonomisë shtëpiake dhe zejtarisë. Kurrikula nuk përfshinte vëzhgime dhe praktikë pedagogjike, pasi nuk kishte shkollë mentore të lidhur me të. Nxënësit bënin vetëm vëzhgime në shkollat ​​e Durrësit dhe më pas në shkollën e fshatit Gazdare të rrethit Kavajë. Lita , 119.

Kjo shkollë ka filluar më 8 gusht 1925. Në fakt, procesi mësimor nisi rregullisht një vit më vonë (dega për femra).

Sipas kurrikulës, shkolla ishte “e mesme e ulët me drejtim thellësisht praktik, për të prodhuar

qytetarë të një shoqërie të përparuar”. Jani Sota, An Inclusive Education Policy Oriented to Profession is the Key to the Development of Albanian Economy (Historical Trends in Vocational School 2008-2018), Interdisciplinary Journal of Research and Development, Vol 8 No 1, July 2021, p.26

Instituti i Kavajws, mwsuesit

Ralf H.Allee, drejtor, Teori administrimi bujqwsor; Reshad Asllani, Probleme tw pwrmirwsimit rural, agronomi, teori dhe praktikw; Ahmet Çelo, Zootekni, teori dhe parktikw, anglisht; Ali Cungu, gjuhw shqipe, gjeografi, histori, merret dhe me biliotekwn; Qemal Dobi, aritmetikw, farkwtari, zdrukthtari, anglisht, praktikw; Stavri Frashwri, anglisht, ekonomi, magazinw; Pandeli Skrami, hortikulturw(teori dhe parktikw), higjenw. AQSH, F.195, viti 1936, D.512, f.1

Pasqyra e personelit administrative

Ilia Guma, sekretar llogaritar 120 fr. ar; Jak Delhysa shofer-meknaik, 120 fr. ari; Ahmed Punashevci, kujdestar i internatit, 120 fr. ar Teki Eminaj, ndihmws nw Degwn Mekanike, 100 fr. ar; Skwnder Ymerati, ndihmws nw degwn agronomi, 100 fr. ari; Ismail Sherifi ndihmws nw hortikulturw 100 fr. ari; Isolde Scifert infermiere 150 fr.ari; Ottilie Oberreiner, kujdestare ushqimi, 150 fr. ar. f.6

Personeli shwrbyes

Rifat Lame, gjellbanws; Mustafa Hurshidi, postier-puntuer; Besim Suri, rojtar nate; Shaqir Ademi, rojtar dite; Aleks Stefani, kopwshtar; Llazi Myzeqari, bari dhensh; Llambi Kavaja, lopar; Ibrahim Aliu punwtor nw Degwn Mekanike;; Abaz Emini mjeshtwr murator; Kije Jevga, petkalarwse. Shwrbenin dhe nwnshtetaset gjermane: Isolte Schifert, infermiere, me 150 fr. ar dhe Ottilie Oberreneier, kujdestare ushqimi, 150 fr.ari. f.6 AQSH, F.195, viti 1939, D.280, f.6.

Drejtor i përgjithshëm ishte amerikani Teford Erickson. AQSH, F. 195, Viti 1926, Dosja 22, fq. 24  

Nxënësi dueht të kishte me vete 3 kmishe, 3 mbathje, një palë këpucë, 2 kwmisha nate, 1 krahën, 3 peshqir, 5 palë çorape, një palë rrobe, 6 shami, 1 furqë dhëmbësh, sapun teshash. 

Gjithçka duhej për fjetje: dyshekë, çarçafë, batanie i kishte shkolla. Për nxënësit shkolla jepte me qera mushama për shi dhe kapele,si dhe një palë çizme llastiku. Çdo konviktor duhet të paguante 15 franga ari në vit garanci pwr mirwmbajtjen e mjeteve dhe orendive shkollore dhe të konviktit. Pagesa shkollore për një vit ishte 250 franga ari që paguhej në dy këste, në fillim të vitit shkollor dhe të semestrit të dytë. Nxënësit që nuk mund të paguanin për pamundësi ekonomike merrnin bursw prej Ministrisë sëArsimit dhe prej Fondacionit. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.9 

Shkolla e djemëve përbëhej nga dy ndërtesa kryesore të mëdha që përbënin zyrat e drejtorit, sallën e bukës, sallën e studentëve, bujtoret. Pranë tyre kishte dhe shtatë ndërtesa të tjera për banim, një për drejtorin e shkollës dhe familjen e tij dhe dy të tjkera për banimin e mësuesve të martuar, si dhe shërbenin si magazine për material të ndryshme. 

Kishte ndertesë për bagëti, një për pularinë, magazine për drithin etj.

Ndriçimi bëhej me vajguri në bisedë me shoqërinë SESA në Durrës për ta bërë ndriçimin me elektrik. Ujë për të pirë merrej nga një krua afër. Për nevoja shtëpiake nxirrej ujë me pompa. f.33

Ushqimi jepej në një sallë të madhe.  Nxënësit ishin të ndarë në tryeza nga 9 vetë. Banimi bëhej në ndërtesa të reja higjenike, në formë odash katundare, kun ë secilën prej odave flinin 18 nxënës. Kishte shtretrë të hekurit, dyfish ose të thjeshta, dyshekët ishin me bar, që mos të zhdukin zakonin e shtëpisë.

Infermieria kishte dy shtretër të posaçëm. Shërbimi shëndetsor jepej nga Zllatkova, doktoresha e diplomuar në Universitetin e Sofjes. Kishte dhe farmaci me barna të shkollës. f.32. 

Shkolla e Golemit të Kavajës u vendos në një fermë me 65 hektarë tokë pranë Kavajës, ku u ndërtuan godina të reja pastaj sipërfaqja e tokës u rrit në 250 hektarë. Shkolla kishte traktor, makina mbjellëse, makinë shirëse, 18 lopë, 3 dema, pula, dele dhe dhi. Një infermiere amerikane kujdesej për shendetin e nxënësve. Një pjesë e ushqimeve prodhohej në fermë. Gjeja e gjallë kulloste në livadhet që i kishte shkollat. Kishte kopësht perimesh ku shërbente një punonjës shqiptar. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.8

Shkolla e Kavajës bante fletpalosje, aplikimet vazhdonin deri me 1 qershor dhe para mesit ët verës bëhej shqyrtimi. Lajmroheshin kandidatët 1-2 muaj para fillimit të mësimit. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73. f.10

Kishte dhe sallë studimi, e cila përdorej edhe për shfaqja teatrale.

Instituti Amerikan i Kavajws u kalue nwn adminsitrimin e Minsitrisw sw Arsimit. U vendos tw riparohet çatia dhe tw bwhet meremetimi i pwrgjithshwm i tyre. f.1

Fondacioni Amerikan Near East i ndwrpreu kontributet e veta financiare dhe wkrkoi shitjen e prodhimeve dhe tw amterialeve tw inventarit. f.2

Prof. Dr. Nicola Carretto me vendimin, me vendimin Nr. 739 tw Kwshillit tw Ministrave u emwrua Drejtore e Institutit. Ti dorwzohen zyra, aktet, amterialet e tjera sipas procesverableve. f.41

Shkollat ​​amerikane në përgjithësi, veçanërisht ajo e Kavajës me profesionistë dhe mësues të talentuar amerikanë, kanë kontribuar ndjeshëm në krijimin e një trupe fermerësh të arsimuar, që më pas u shndërruan në elitën intelektuale të bujqësisë shqiptare. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Në vitin 1940, në shkollën bujqësore të Kavajjës të quajtur Arnaldo Munsolini u vendos komanda ushtarke e bazës kundërajrore. Me këtë rast dha urdhër për mbylljen e shkollës dhe shpërndarjen e nxënësve. Të gjitha ndërtesat u vunë në dispozicion të komandës s ëlartë ushtarake, vetëm u lanë kafshët nëpër stalla. Dr. i Institutit Nicola Caret kishet marrë leje në Ministri dhe ishte larguar deri sa gjendja të kthehej në normalitet. Punët e institutit do ti drejtonte rektori i konviktit Pandeli Skrami në bahskëpunim me profesorë Nusret Mamaçi që i ngarkohej barra e kujdeses për gjenë e gjallë. Kët at ëdy do të mbanin në shkollë vetëm personat më të domosdoshëm. AQSH, F.195, Viti 1940, D.272, f.2

Shkollës Kavajës, në vitin 1943 pas pushtimit gjerman i hiqet emri Arnaldo Munsolini dhe emërohet Shkolla bujqësore e punës Kavajë. AQSH, F.195, Viti 1943, D.204, f.1

Ditën e dielë, më datë 2 qershor 2024, shoqata social-kulturore shqiptaro amerikane “Iliria” në bashkëpunim me biznesin shqiptar organizoi festën e abetares dhe “festën e lakrorit”.

Veprimtaria filloi me këndimin e himnit shqiptar nga nxënësit e shkollës shqipe. Pas himnit fjalën përshëndetëse e bëri kryetari i shoqatës, Z. Besian Gjika. Ai, pasi falenderoi të pranishmit në festë, përmblodhi në një rezyme të shkurtër rezultatet e punës së shoqatës dhe falenderoi organizatorët dhe mbështësit e kësaj veprimtarie komplekse shumë kuptimëshe për komunitetin.

Më pas fjalën e mori i ftuari i nderit, sekretari i parë i konsullatës së Kosovës në Iowa, Z. Fatmir Rrahmanaj i cili vlerësoi pjesmarrjen masive dhe po ashtu frymën bashkëpunuese ndërmjet shqiptarëve në St. Louis si dhe rëndësinë e investimit në mësimin e gjuhës shqipe.

Përpara se të fillonte festa e abetares mësuese Marjeta Myrtaj me fjalën e saj përmbledhëse paraqiti punën e shkollës shqipe këtu dhe përparimin e nxënësve në mësimin dhe thellimin e njohurive në gjuhën shqipe. Gjithashtu një fjalë falenderuese bëri edhe ish aktori i teatrit të kukullave , “Mjeshtër i madh”, Z. Sokol Myzeqari, që gjatë muajit të fundit ndihmoi dhe udhëhoqi nxënësit dhe mësueset si në hartimin e programit, e po ashtu për interpretimin sa më mirë të vjershave dhe recitimeve të shkurtra teatrale.

Pas fjalimeve, nxënësit përmes vargjeve e deklarimeve kuptimore për veçori të çdo shkronjë të alfabetit, kënduan këngë për fëmijë dhe në fund interpretuan edhe dy pjesë të shkurtra teatrale. Pasi morën duartrokitjet e ngrohta nga prindërit dhe të pranishmit, nxënësit u argëtuan me aktivite të ndyshme sportive të organizuara nga trajnerët e sportit dhe mësuesit.

Më tej anëtarë të shoqatës dhe të komunitetit shqiptar shijuan gatimet tradicionale shqiptate, kryesisht lakrorë të shumëllojshëm të gatuara me shumë kujdes nga amvisat e mrekullueshme të komunitetit këtu në Saint Louis e përreth.

Është viti i dytë që organizohet një aktivitet i tillë dhe jemi të bindur që një organizim i tillë do të kthehet në një festë me program më të zgjeruar edhe me pjesëmarrje më të gjerë. Mendohet që të punohet për ta pasuruar edhe me elementë muzikorë e lojra popullore me të rritur për ta kthyer në një ekspozim të gjithanshëm traditash. Pjesëmarrje më e zgjeruar e këtij viti, e bën më bindës një synim të tillë për të qenë i vetvetishëm. Kjo festë e bukur shihet dhe si promovim i bukur i stinës së Verës, pushimeve e mbarësive njerëzore për ne shqiptarët këtu në Amerikë.