Dr. Lulzim Nika/

Sot në Drenicën fisnike, e të krenarisë, trimërisë e patriotizmit të pashoq, në Prekaz këtë kala të pamposhtur të lirisë që e ka shkruar historinë e lavdishme të kombit shqiptar me gjakun e bijëve dhe bijave të saj më të mirë, historinë e lirisë së Kosovës.

U përula me nderim e respekt para jetës dhe veprës të Adem e Hamëz Jasharit.

Në mëngjesin e 5 marsit të vitit 1998, shteti kriminal serb do të sulmojë kullën e Komandantit Historik të UÇK-së Adem Jashari dhe gjithë familjen e tij. Lufta e ushtrisë çlirimtare në fillim hasi në vështirësi nga faktori ndërkombëtar që dhanë deklarata kundër veprimtarisë çlirimtare te UÇK-së.

Në 26 vjetorin e Epopesë së Jasharëve, përkulemi me respekt para sakrificës sublime

në këtë ditë të shënuar të Epopesë së UÇK-së, kujtojmë me nderim qëndresën heroike të Familjes Jashari.

Vendimi që u mor në zyrën e kriminelit S.Millosheviq, kryetar i Serbisë, dhe me përkrahjen e shumicës se këshilltarëve të tij, që të zhduket familja e Komandantit Adem Jashari, dhe që me ketë të shuhet ideja për një luftë çlirimtare e shqiptarëve të Kosovës, doli e dështuar. Kjo llogaritje ishte e gabuar, që duke u përdorur makineria ushtarake serbe ndaj një familje embleatike, siç ishte familja e Adem Jasharit, të shuhet ideja e lirisë së Kosovës.

Pas rënies së Komandantit Adem Jashari dhe familjes së tij, shqiptarët e Kosovës mundën frikën ndaj regjimit serb dhe filluan të rreshtohen masivisht në radhët e UÇK-së.

Beteja treditore, më 5, 6 dhe 7 mars 1998 nga familja Jashari në Prekaz të Skënderajit vuri themelet e lirisë së Kosovës.

Sot, në këtë ditë të shënuar, kujtojmë sulmin mbi familjen Jashari. Sakrifica e tyre u bë dritë e lirisë së Kosovës. Kjo betejë ndryshoi historinë, sepse u bë frymëzim për çdo shqiptar që t’i merrte armët e të luftonte për liri.

Ato ditë të kësaj beteje epike, edhe ata më skeptikët, më pesimistët, e panë se rruga e vetme që çonte drejt lirisë, ishte lufta çlirimtare. Kjo betejë, pra u bë frymëzim për shumë të rinj e të reja që u rreshtuan në radhët e UÇK-së dhe kështu kombi shqiptar anekënd trojeve të veta, u bashkua në këtë rrugë të fitores së madhe historike.

Përjetësisht, do t’u jemi mirënjohës ndaj atyre grave dhe burrave, që u flijuan dhe u bënë gurthemel i lirisë së Kosovës.

I përjetshëm qoftë kujtimi, respekti e vlerësimi për ta!

Lavdi

Nga Rafael Floqi

Ditën e shtunë ne sallën kryesore të Kishës së Shën Palit u mbajt aktiviteti përvjetor fondmbledhës i Fondit Humanitar Rrapsha dhe te shoqatës kulturore artistike “Rrapsha në mërgim” në të cilin u hap edhe viti i ri fondmbledhes dhe u fol për donacionet e dhëna në Malësi respektivist në Rrapshë nga ky Fond destinacionin e tyre. 

Qysh nga viti 2010, Fondi ka organizuar darka vjetore ribashkimi, duke bashkuar anëtarët e komunitetit Rapsha në SHBA. Këto tubime shërbejnë si një platformë për t’u rilidhur me njëri-tjetrin, për të mbledhur fonde, për të ndarë histori dhe për të forcuar lidhjet brenda komunitetit.

Aktiviteti filloi me intonimet e dy hymneve kombetare, atij të SHBA dhe hymbin kombëtar. Ai u drejtua lirshëm dhe me profesionalizëm nga e reja Klaudia Smakaj. Ndërsa atmosfera ndizej nga kërcimet e grupit të fëmijëve Rrapsha, drejtuar nga i palodhuri, koreografi Anton Juncaj. Ky grup vitin e kaluar mori pjesë në festivalin ndërkombëtar të komuniteteve në Ëashington.  

A ka diçka ma domethënese se si të ruhet tradita kombtare kur sheh në sytë e gëzimin e fëmijëve, e të rinjve e të rejave që interpretojnë dhe sheh në kostumet e tyre kombëtare e gëzimin e vajzave të reja që imitojnë fluturimin e shqiponjave aq dhe atmosferën familiare që përcjell mbrëmja   

Më tej fjala iu dha kryetarit të Fondit Vasel Marku Juncaj i cili përshëndeti shkurt takimin. 

Në një intervistë pas programit zyrtar ai i tha ALBTVUSA se “Fondi Humanitar Rapsha është themeluar në vitin 2008 me synimin për të ndihmuar familjet në nevojë në Rapsha e Hotit, Malësi e Madhe. Gjatë viteve, ata kanë mbledhur me sukses fonde për të mbështetur kauza të ndryshme dhe për të bërë një ndikim pozitiv në komunitetin shqiptar. Një nga fokuset kryesore ka qenë mbështetja e individëve me aftësi të kufizuara, jetimët, vështirësitë ekonomike, asistenca arsimore dhe promovimi i kulturës shqiptare. Ne e kuptojmë rëndësinë e arsimit dhe kemi ofruar ndihmë arsimore për t’i ndihmuar studentët të arrijnë qëllimet e tyre akademike. Për më tepër, ne kemi shtrirë dorën e ndihmës për ata që përballen me vështirësi ekonomike, duke u siguruar që ata të marrin mbështetjen e nevojshme për të kapërcyer sfidat e tyre. “

Më tej në emër të shoqatës foli arkëtari Nik Juncaj i cili theksoi se vitin e kaluar, fondi kishte mbledhur 16730 dollarë shumica kanë shkuar gjatë Pashkëve të kaluara për familjet në nevojë dhe një pjesë rreth 5000 dollarë kishin shkuar për rinovimin e kullës së Cun Mulajt dhe një sasi për rinovimin e Kishës në Brigje, Rraxë.

Te pranishmit ndoqen e pjesen e dyte të koncertit të Grupit të Valleve,  ndërsa pas saj për shendeti në anglisht studentja, Samanta Junçaj. 

Jemi krenarë na thanë drejtuesit e Fondit, që kemi kontribuar në restaurimin e Kishës Katolike Shqiptare në Malësi – Rraxë. Duke ofruar mbështetje financiare, ne kemi ndihmuar që kisha të mbetet një vend adhurimi dhe rëndësie kulturore për komunitetin. 

Më tej u kalua në një program të bukur artistik të këngëtarëve lokalë, Albina Ndreaj, Albert Abedini dhe Fran Lucaj, me këngë të krahinës dhe patriotike, por numur i bukur për t’u vecuar ishte kënga e këngetare Albina Ndreaj në duet tok me vajzën e saj 7-vjecare.

Gjatë mbrëmjes prof. Anton Lajcaj përshëndeti dhe shoqatat e pranishme dhe mediat dhe veçoi dhe bashkëvendasit e ardhur nga Neë Yorku, Lulash Juncaj dhe bashkatdhetarë të tjerë nga Kanaja. Në fund të aktivitetit u zhvillua edhe një llotari ku fituesve iu shpërndanë bileta për një udhëtim udhëtim në vendlinje, një cifteli kapica dhe bluza me simbole kombëtare.   

Dua të veçoj se shoqata dhe fondi Rrapsha janë mjaft aktiv në jetën kulturore dhe patriotike në Michigan Një tjetër projekt i rëndësishëm është Pikniku vjetor i rrapshianëve dhe Festivali Mbarëkombëtar Rapsha në Vitojë, Malësi e Madhe, një festival folklorik që është bërë traditë dhe feston trashëgiminë shqiptare. 

Fondi Humanitar Rapsha njeh rëndësinë e ruajtjes dhe promovimit të trashëgimisë kulturore. Ai është i përkushtuar për të mbështetur dhe festuar kulturën dhe festivalet shqiptare si në Malësi të Madhe, Shqipëri dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës duke besouar se traditat kulturore luajnë një rol jetik në nxitjen e kohezionit të komunitetit, ruajtjen e identitetit dhe përcjelljen e vlerave nga një brez në tjetrin.

Ornela Radovicka 

Ishin vitet 80 kur bota arbëreshe  themeloi revistën e saj  “ Lidhja” shpërndarë  falas në të pestë kontnetnet  me drejtorin e saj  Prof  Antonio Bellusci,  ndërsa bota Arvanitese themeloi revistën e saj “Dialogoi” me drejtorin e saj  inxhinierin Jorgo Marguas. Në Greqi shoqéria arvanitase“Marko Boçari,” kishin krijuar organin e saj “ Besa”. Më vonë  Aristidh Kollja në vitin  1997 themeloi revistën“ Arvanon“e cila  zgjati deri né vitin 2000 së bashku me Revistën  arbëreshe“ Lidhja“

Lidhja ishte edhe organ i Qëndrës albanologjike A. Bellusci. Gjatë  këtyre viteve në rubrikat e këtyre gazetave  shkëmbenin artikuj  midis tyre  si dhe filluan të shkruanin artikuj në gjuhën arbërore. Shumë arvanitas nisën të shkruanin gjuhën arvanitase ashtu siç e flisnin dhe  kishin edhe një rubrikë të tyre ku rrëfimet e tyre publikoheshin në varjantin arvanitase ashtu si edhe shqiptoheshin. Për rreth 20 vjet, këta vëllezër krijuan“Ura“mes tyre dhe kjo epokë  qe një akt rilindje e asaj epoke.  

Janë një numër i konsiderueshëm letrash si të arvanitasve të thjeshtë ashtu edhe figurave të rëndësishme që u publikuan në rubrikën“Mbi arvanitasit tek revista Lidhja midis At Belluscit dhe arvanitasve, por në këtë shkrim do ndalemi tek disa prej tyre. Kushdo që merr në duar ato letra, ndërsa i shfleton ato do të  ndjejë pulsin e atyre rreshtave, të cilat kthehen si kapilar që pushtojnë këtë  “diafragmë e ndarë” në shekuj,por qe  vazhdojnë të dalin tingujt arbëror. Letrat janë foto e origjinaleve.  Në vijim disa lëtër këmbimi midis botës arvanitase dhe asaj arbëreshe 

1. Letërkëmbimi me arvanitasin Elias Demetriou  Bertoli, datë 18\2\1966, Spata 

Është  letër miqësore e shkruar në vitin 1966. 

Në këtë letër mësojmë se personi që i shkruan quhet Elias, arvanitas, banues në Spata.  

Statusi i tij nuk i përket elitës akademike apo qarqeve universitare, por është një qytetar  i thjeshtë, që shkruan në gjuhën shqipe dhe përdor një shqipe të pastër. 

Që në hyrje të letrës të bie në sy menjëherë, fjala e ngrohtë  “ Vëlla” me të cilin  Ai i drejtohet arbëreshit At Antonio Bellusci. Nuk njihen, janë takuar vetëm njëherë, por arvanitasi  Elias ka kurajon ta thërras me këtë status, sepse brenda tij, ai ndihet Arbëror, vëllezër të të njëjtit gjak. 

Me një shqipe të pastër lexojmë në vijim;  “Unë jam shumë Fatmir”që mora letrën tuaj. 

Bie në sy që Ai nuk përdor fjalën “u gëzova” apo “ u lumturova”,  nuk thotë as “ Jam me fat”,por thotë  “Jam fatmir”, shprehje kjo jo vetëm e një fjalformimit korrekt, por që i jep kuptimit edhe një virtut hyjnor.

Ajo që më çudit, është kërkesa që ky arvanitas i bënë At  Belluscit në këtë letër, të shkurtër por koncize. Arvanitasi  Elias i kërkon  At Belluscit një Gramatikë shqiptare

Pyetja është;  Ku do ta gjente këtë gramatikë z Bellusci, kur edhe ai si arbëresh nuk kishte një të tillë në përdorim . Mos harrojmë që jemi në vitin 1966  dhe Kongresi i drejtshkrimit u krye në 1972. Kjo kërkesë e tij ishte pjesë e mallit, e vazhdimësisë së  gjakut i arbërit për të studiuar gjuhën e tij, rrënjët e tij, identitetin e tij! 

Ndërsa lexoj letrën e këtij arvanitasi më vijnë ndër mend studiuesi Aristidh Kollja në Leontarion, Thivon, Kaçkavel 20-07-1985, ku së bashku me At Antonio Belluscin kishin organizuar një takim. Midis të tjerava Kollja shprehet:   

“Le të jetë ky takim fillesa e vetëdijes arbërore, miqësisë dhe bashkëpunimit Arbërorët e Greqisë me Arbëreshët e Italisë. Popuj që humbën gjuhën  e tyre dhe harruan historinë e tyre. U zhdukën. Sot me ardhjen tuaj  z. Bellusci festojme Urën  këtu në  Kaskavele bashkë me katundet arbëror e këtu rreth Thives, me ju vëllezër Arbëreshë e Hora e vëllezërve në Sicili. Për ketë ditë do të ishin krenare  të parët tanë dhe do t’iu mbushehsin sytë  me lotë. 

Kudo që jenë vëllezër arbëror  ju presim duke iu thënë:“Mirë se na erdhet Vëllezër” 

Aristidh Kollja; Leontarion, Thivon, Kaçkavel 20-07-1985.  

2. Letër këmbimi me arvanitasin Vangjeli  Lljapis 

Janë vitet 1985, dhe Revista “Lidhja” themeluar nga Z. Bellusci  ishte në kulmin e Sinergjisë. 

Flaka e saj kishte përfshirë shumë arvanitas,  njëri prej tyre ishte edhe Avokatin, studiuesin  Vangjel Lljapis 

Në këtë letër, Lljapis  tregon vështirësinë që gjen në shkrimin e gjuhës shqipe, me alfabetin e Manastirit por qëllimi i kësaj ure që bënte “Lidhja” arbëreshe  kishte si qëllim  gjuhën shqipe, dhe pikërisht shkrimi e saj, të kodifikohej ndërgjegja arvanitase në  shqipen e tyre. 

Në njërën prej letrave Bellusci shkruan për Lljapis .“Ndërsa qëndronim të dy  në oxhakun e Elefsinës, Ai më rrefen se do shkruante një Novelë, por me alfabet grek-  inzistova që Ai këtë vepër  duhet ta shkruante me alfabetin e Manastirit dhe jo me alfabet grek. 

Në fakt Novella e tij  “Groja dhe Thimiama“  u realizua dhe pati një rëndësi të madhe, edhe për vet faktin se u shkrua në gjuhën shqipe dhe jo më me  alfabetin grek. 

Lljapis,  Ishte  avokat i arvanitasve, kjo për arsye se shumë arvanitas në vitet 60 \ 70 njihnin gjuhën arbërore, shpreheshin më mirë në këtë gjuhë, dhe zgjidhnin për hallet e tyre një  avokat që ti kuptonte mirë, dhe Lljapis  i kuptonte se ishte arvanitas edhe ai. Llljapis i kushtuar një pjesë të jetës së tij në mbrojtje të arvanitasve. Ai  i mbrojti në të gjitha rrethanat, ishte një mik i pa kursyer, ishte njeriu më i mençur dhe më i guximshëm midis lavdive të Helldës.

Në takimin mbi relazioni e gjuhëve minoritare në Greqi, në vitin 1987, ku merrte pjesë edhe borsistë nga Italia të shoqëruar nga z.  Antoni Bellusci,   Arvanitasi \ arbërori Lljapis me një kurajo të madhe shprehet kështu  (…) Duan të na presenë gluhënë, të presenë zakonetë. Po ajo Gluha dhe zakonet me duket mua  se ajo është firma e shpirtit të njeriut. Po t’ia maresh ato shpirtit s’është me njëri. Pak kujtime, s’është njëri. Arvanitasit tanë e dinë gluhënë arvanitase dhe  dhe thonë nuk e dime,  ka edhe nga ata  që thonë ska arvanitë këtu, të kejnë turpe ata. Kanë turpe dhe frikë.  Në kemi qenë këtu para krishtit, ishin iliret, pellasgjotët. (Realacioni i Komisionit të Komunitetit Europian, visita-studime, mbi arbërorët e Greqisë.  Organizuar e suvncionuar nga  Bureau  Europeo për gjuhët minoritare, me seline në Bruksel  4-10 ottobre 1987, Rrugëtimi i një arbëreshi, Ornela Radovicka)   

3. Letër këmbimi me  studiozin dhe avokatin arvanitasi Aristidh Kolljen 

Një tjetër arvanitas që i kushtoi jetën e tij botës arvanitas\arbërore ishte edhe Aristidh Kollja. Për kapacitetin e tij dhe intelektin e tij ishte një studiues i kalibrit arvanitas, dhe një nga figurat më  ekselent të botës arbërore . Me zotin Bellusci ai ishte një mik shumë i mirë dhe këtë e shohim edhe me letërkëmbimet e tij.

Letërkëmbimi i mësipërme flet për një projekt, midis arbëreshëve të Italisë dhe arvanitasve, mbi këngën “Bukuri Strigar” (Strigari, është një katund arbëresh  në Shën Kosmo albanese, në Calabri). 

 Gjatë gjithë periudhës së letrakëmbimet  midis  Belluscit dhe Kollja, duken qartë qëëllimi i historisë, gjuhës, folklorit.  Shkëmbimet  midis botës arbëreshe dhe botës arvanitase,  ishin hallkë ku filloi të merrte oksigjen ajo flaka e heshtur midis këtyre dy popujve me të njejtën gjak   

Aristidh Kollja, ishte njëra nga figurat më të rëndësishme e botës arvanitase 

Në një prej letërkëndimeve Bellusci shkruan : 

“Kur e takova për herë të parë Aristidhin, më tërhoqi vëmendjen kultura e lartë e këtij të panjohuri, stili i të shkruarit, aftësia që ai paraqiste në shtrimin e problemeve historike shqiptare, por mbi të gjitha dashamirësia që shprehte për shqiptarët. E konsideronte veten pasardhes  pellazgo-ilir  e ne studion ku punonte, vura re praninë e simboleve tona. Ishte një studiues kerkues dhe serioz.”

Në vitet 1980 Aristidhi braktis profesionin e tij të avokatit për t’u marrë me studimet historike, folklorike dhe gjuhësore, të arvanitasve të Greqisë. Në vitin 1983 do të anëtarësohej në shoqaten “Lidhja e Arvanitasve të Greqisë” (Arvanitikos Syndesmos Elladas) dhe do të zgjidhet disa herë kryetar i saj. Në vitin 1983 do botonte librin e tij të parë me titull “Arvanitasit dhe origjina e grekëve”, një  vepër voluminoze me mbi 500 faqe,e u dha frymëmarrje arkivale jetës kulturore-historike të arvanitasve,ringjalljes së vetëdijes për arvanitasit në Greqi, që do të ribotohej edhe nëntë herë të tjera në gjuhën greke. 

Në vitin 1989, boton librin “Gjuha e Përëndive”, dhe më 1995, Aristidhi themelon shtëpinë botuese “Thamiras”, me qëllim që të botojë veprat e autorëve arvanitas, por edhe të autorëve të tjerë shqiptar. Po atë vit do të botonte librin më të suksesshëm në gjuhën greke dhe shqipe “Greqia në kurthin e serbeve të Millosheviçit”. Një libër që tregon për komplotët dhe masakrat çnjerëzore serbe kundër kombeve të ish- Federatës Jugosllave dhe kryesisht të shqiptarëve.

Në vitin 1996, Aristidhi i nderuar do jepte dorëheqjen si kryetar i “Lidhjes Arvanitase të Greqisë” për tu marrë vetëm me studimet pellazgjike, dhe në vitin 1997, do botonte i vetëm revistën tre mujore “Arvanon”. Ku në ketë revistë, ai mbështeste shqiptarët e Kosovës në luftën e drejtë të tyre.

Në një letër shkruante: Vëlla Ndoni-   unë lexova  Kosta Rodi me titull “Arvanitët zgjohen”, 1978. Grumbullova të gjithë bibliografinë arvanitase, por nuk u mjaftova tek kjo. Fillova studimet, kuptova se duhej t’bëja një vështrim të tërë historisë greke që të kuptoja problemet e arvanitasve dhe sa munda, i përmblodha dhe dhashe mendimet e mia në librin “Arvanitasit dhe origjina e grekeve”, që u botua me 1983.  Ky Libër për arbërorët  arvanitët është si një Bibla që shumë besimtarë e kanë në shtëpiat. Kjo punë e begatëson Greqinë, fakti se arvanitë i kalojnë 3 milionë. 

Libri Magjia dhe Miti ishte libri i prof A.Belluscit që Kollja  pëlqente më shumë. 

Në maj 2000 , Kollja i shkruan z. Bellusci  dhe e fton në Athinë për  prezantimin e librit të tij të  të fundit me titullin :“Antonio Bellusci dhe Magjia e tradizionit popullor“. Në ketë libër ai trajton një matërie  shumë të vështirë dhe delikate ku vihen në pah sentimentet dhe besimet më atavike të popullit tonë arbërsh“

Z  Bellusci mbi kujtimet e tij shprhet:  

Kur arrita në Athinë në 20 maj në vitin 2000, me komunikohet nga miku Jorgo  Gerou, që  Aristidhi është shtruar në spital. Shkoj menjëherë në spital për ta vizituar dhe bisedojme me deshpërim reciprok. Ai me një dedikim me dorëzon kopjen e parë të librit :“Antonio Bellusci  dhe magjia e tradizionit popullor“, duke me thënë, që kishte dashur ta shkruante për brezat që vinin, dhe  deshironte që prezantimi i librit të bëhej edhe pa prezencen e tij. Ky promovim u bë në 24 maj  në sallën Stampa Esterea në prezencen e Ambasadorit.

Në Tetor Aristidhi vdiq. Vëllazërimi mes  tyre ishte shumë i fortë, dhe kishin krijuar një lëvizje popullore midis arbërorë në Greqi dhe arbëreshëve në Itali. Revista  “Lidhja” dhe revista e tij “Arvanon”  u bënë dy revista motra drejtuar nga dy vëllezër të të njëtit gjak.  

Së bashku, njëri arbëresh dhe tjetri arvanitas, punuan me diasporën, si edhe për Shqiptarë në botë. Ata mbajtën gjallë këtë urë me shqiptarët e Amerikës, me intelektualët e Kosovës, të Maqedonisë, të Turqisë dhe të Shqipërisë, së bashku mbajtëm lidhje me Arbëreshët e Korsikës.  

Me humbjen e Aristidhit, Lljapi, Haxhisotiriu e  shumë të tjerë, u zhduk një epokë e lavdishme, një urë që kishim lidhur e krijuar si dy popuj vëllezër  të ndar nga aksidentet historike. Miqtë arbëror që mbetën bënë që të „vdesi“  ajo trashgimni krijuar dhe lulëzuar, sepse o për frikë, o për pa zotësi, o për mangesë kulturale, lanë të vdistë ajo  dege gjigande arbërore.  

4. Një letërkëmbimi shumë interesante është me Jani Gjikas, studiues dhe etnolog

Arvanitasit  

Në një nga këto letrat është edhe Dëshmi interesante dhe e gjallë Jani Gjikas, që është  studiues dhe etnolog dhe  ka mundur të hyjë sa me thellë në ketë fushë. 

Ai ka arritur të shkoj me këmbët e tij edhe në ato vende që janë më të izoluara për të mbledhur materiale, dokumenta historike, folklorike. Janë mbi 16 vepra të tij të publikuara.

Sipas disa dokumentave, rezulton  mbrritja e shqiptarëve në Eubea ( Gjikas Oi Arvanitës, fq 21-26)  daton i 22-05-1402. Ndërsa një dokument tjetër  që daton ne 21-01-1426 flitet per mbrritjen e shqiptarëve në ketë  ishull, pasi ishin larguar nga Vlakia (Thesalia) e Boezia.  Sipas këtyre dokumentave konfermon që arvanitasit  janë autokton, ata kanë jetuar gjitmonë në ato troje.

5. Arbëreshi A. Bellusci, dhe fshatari  arvanitas Athansios Bethanis 

Ky letërkëmbim është i një stili të thjesht, pak fjalë, por i shkruar në gjuhën shqipe.

Arvanitasi që i shkruan ishte një fshatar që kishte ardhur në Athinë për punë. Fliste arbërisht por nuk dinte ta shkruante. Herë pas herë i shkruante z Bellusci në gjuhen shqipe. 

Kur filloi të shkruante  për herë të parë ishin vite   1965\1966, dhe ishte rreth 65 vjeç,  ndërsa letrën e fundit është e viti 1986. 

Gjatë këtyre viteve kishte perfeksionuar gjuhën dhe për të ishte një krenari që shkruante jo me alfabet gerk

Në foto letërkëmbimi i 13 qershor 1986  

Z. Bellusci ne punen e tij nuk bene diferenca. Ai vë në një paralel si personalitetin e Italisë, me malësorin e emigruar në Amerikë, kosovarin i Sanxhukut me arvanitasin e Korinthit, shqiptari i Ulqinit me shqiptarin e Ohrit, profesori i Tiranës me priftin arbëresh, sepse për z.Bellusci qëllimi i vetëm është: Vëllezër arbëreshë dhe ju vëllezër shqiptarë, kudo që jeni e kudo punoni mos e harroni rrënjën, identitetin tuaj kulturor, kombin e Shqipërisë, dhe asnjëherë  mos harroni gjakun arbëror por praktikoni, Besën, nderë, burrërinë e Skënderbeut. 

Kërkimet e tij na sjellin, rrugë të paeksploruara, intervistat me njerëzit e zakonshëm, arvanitas dhe arbëreshë,  që mbetën gjithmonë  interesante, sepse baza për këtë lidhje ishte populli.   

6. Letërkëmbimi  me priftërinjtë arvanitas

Jo gjithëmonë Metropolitët ishin një shpatull e ngrohtë për At Belluscin, i cili krahas si një kërkues shkencor etnograf ishte edhe një prift. Shpesh herë i kishte gjetur dyert mbyllur prej “kolegëve”të tij,por kishte edhe nga ata që e ndihmuan. 

Në epistolarin e tij gjëndet edhe  një letër e lëshuar nga Stefanos Mitropollitis Trifilias, Olimpi. 

Tek libri im “Ricerche e studi tra gli arbërori dell’ Ellade” në faqen 415-416, gjendet një dokument ku thuhet:

Leja

“Stefanos Mitropollitis Trifilias nga Olimpi. 

Qiparisia, 12/09/1970-  

Priftërinjë të katundeve arbëror në: Kotomeri, Koloçi, Ano, Amfithea,Dhorion, Ajos Jorgjos, Christochorion, Haloà, Ano Psari,Dimandra, Sirizo, Stasimo, Rista, Sitochori, Arosapighi( Kokla), Kefalovrisa,Mouzaki, Aetos, Ano Sulimano, Kouvalla. 

Ju njoftojmë se: Arkimandritat Papa Jani Kaparelli dhe papa Antonio Bellusci nga Italia, do të vijnë këto ditë në katundet arbëror në More, për të mbledhur këngë, e shërbesa në gjuhën arbërorë, sepse atrat ( të parët, stërgjysherit) e tyre ishin ellino arvanitas nga Morea. 

Ata duan të njohin Dheun e Morës nga ku u larguan prindërit e tyre në vitin 1534. 

Ju bekon – Stefanos Mitropollitis Qiparisi” 

7. Një tjetër letërkëmbim interesant e gjejmë me Papa Taqi,  

Në rreshtat e letrës së papa Taqit, gjenden vetëm disa rreshta në gjuhën arbërore, që janë pjesë e një këngë arbëreshe. Falë atyre shkëmbimve kulturore që bënin arvanitasit me arbëreshët gjatë asaj periudhe, ata njiheshin edhe me folklorin e tyre. 

8. Letërkëmbimi me artistin Thanassis Moraitis

Kjo letër është e viti 1990 kur arvaniti Moraitis ishte akoma i ri në karrjerën e tij. 

Pjesa më e madhe e letrës është e shkrar greqisht, por në mbyllje lexojmë shkrimin me alfabetin e Manastirit. Nga letërkëmbimet midis z Bellusci  dhe Moraitis, duket qart fryma arbërore e këtij arvanitasi, lindur më 1956 në Vagia, Grecia. Vitet e treguan talentin në folklorin, muzikën tradizionale të shqipatrëve të Greqisë nga arvanitasi Thanasis Moraitis që nuk mohoi kurrë origjinën e tij. 

9. Letërkëmbimet me studiues grek E. Prevelikas

Shumë studiues edhe grek u interesuan,  për këtë gërshetim të  botës arbërshe ashtu  si edhe asaj arvanitase. Një prej tyre ishte edhe  E Prevelikas,  Drejtor  i Institutit të  Historisë Neoellenica. Në vijim një letër e tij epistolare,dërguar Z. Bellushi ku duket  interesimi i këtij studiuesi mbi kërkimet e z. Bellusci  në fushë të etnografisë.  

10. Letër epistolare me historianin mbi shqiptarët e Greqisë, Kosta Biris. 

Një tjetër figurë intelektuale origjina greke, që u interesua për kerkimet shkencore etnografike, të z. Bellusci  ishte edhe historiani Kosta  Biris, histrian i shqiptarëve të Greqisë. Gjuha arbërore në këtë letër të viti 1970, lundron në fjalët  “hare” apo tek fjala “ Tatë”. Në këstë epistolare, bie në sy shkrimi i bërë në të dy gjuhët, greqisht dhe shqip. Jemi në vitet 70 ku rregjimi antishqiptar grek ishte i egër. Inetelektualët rrezikonin të bëheshin desident, nëse konsideronin si primarrje gjuhën shqipe  dhe anashkalonin, gjuhën greke. Kriteri i të shprehurit ishte gjuha greke.   

11. Letërkëmbimi me Zacharias N. Tsirpanlis

Zacharias N. Tsirpanlis,  Governatore dell- arcchivio storico  di  Salonicco, ishte një tjetër studiues  grek që ishte  interesuar për kërkimet e Z.  Bellusci në Helladën arvanitase dhe shton: Vura re  tek Ju ( At Bellusci) këtë dashuri të madhe që keni  për vendin e të parëve tuaj, Morenë. Nga këto rreshta dalin që Studiuesi me origjinë greke, nuk druhet aspak, dhe pse indirekt,  të theksoj faktin se shumë arbëresh janë të ardhur nga Korona shqipfolëse.

12. Letërkëmbimi me Ciampi Gabriele

Ciampi Gabriele, i cili nuk zihet në goje, por që  punoi disa vjet në Greqi për të kataloguar vëndet albano-folëse në Greqi  por si  Arbëreshi  Prof A. Bellusci u pengua shpesh nga autoritetet greke, të cilët  mohonin popullsinë arvanitase.  Ky studiues  nuk u step , dhe me punën e tij bëri një kryevepër  me titullin: “Selia e Greke-arvanitës, botuar në “Rivista Geografica Italiana, Firenze, 2, 1985”  ku publikoi katalogun në të cilin  janë rradhitur  900 vende arbërorë-arvaniti në gjuhën shqipe dhe greke  të cilat shtrihen në rajonin e Hellade. “Rivista Geografica”që  nuk ishte një revistë e diletantëve, ose fantazi e ndonjërit, ishte një revistë, prestigjoze, në gjuhë italiane e  kualifikuar shkencore. 

Ky katalog ishte, ishte një risi, dhe  një “bombë” për autoritetët greke, sepse per herë te pare botoheshin materiale mbi vendet  arbërorë-arvaniti, qe flasin gjuhën shqipe. 

Bellusci në një letër të tij shprehet kështu:

“ Katalogun me ndihmen e Miqëve si Jorgo Marougas, Aristidh Kolljas e publikuam edhe nga revistat “Besa” dhe “Dialogoi” të Athinës, por e  botuar  në gjuhën italiane, në një prej revistave shkencore ku do të kishte edhe  me tepër vizibilitet  jo vetëm si faktor historik por edhe si objekt studimi për shumë studiues për albanologjinë. 

Campi Gabriele ky studios frekuentoi  shpesh edhe  Bibliotekën  time,Prandaj meriton të përmendet sa herë që trajtohet bota arvanitase. (Lidhja 27, 1992, 904).

Nga letërkëmbimet e botës arbërore arvanitase dalim në konkluzion se: 

Çështjea arbërore të Greqisë nuk  mund konsiderohet asnjëherë si një mision e mbaruar.  Në letërkëmbimet evidencohen problemet e medha që kishin, si nga pala e arvanitasit por edhe nga prezenca arbëreshe e limituar. Gjatë atyre viteve ku ishte edhe prezenca arbëreshe nëpërmjet At  Belluscit këta vëllezër arvanitas kërkuan të ngrinin lart atë ndërgjegje kombëtare Arvanitase  e cila ishte zvanitur që nga koha kur në Greqi shumica e popullsia ishte shqipfolëse, dhe nuk  ishin njohës të gjuhës së sotme greke.

Lind Pyetja përse nuk u zyrtarizua gjuha shqipe, por u zyrtarizua vetëm gjuha greke? 

Përgjigjen e jep Aristidh Kollja në Relazionin mbi gjuhët minoranze në 1887:

Ne arvanitasit kemi nxjerrë sytë me gishtat tanë që nga momenti, kur fshehëm (apo mohuam) origjinën tone etnike, dhe gjuhën tonë”

 Problemet tona sipas një rendi janë kështu: 

Mos të fshehim, origjinën dhe gjuhën.

Të njohim historinë tonë.

Të mbledhim material të folklorit tonë.

Të mësohet gjuha shqipe dhe të publikohen sa më shumë libra. 

Këto pika janë prioritetet tona.” 

Historia dëshmon që shumë heronjë shqiptarë të Greqisë ranë në luftë, e shumë luftuan për çlirimin e Greqisë; Disa nga arbëroret e Greqisë  heronjë të revolucionit të 1821 ishin, Gjeorgjio Kundurioti, Kiço Xhavëlla, Andoni Kryezi, Teodor (Bythgura)Kollokotroni, Marko Boçari, Noti Boçari, Kiço Boçari, Laskarina Bubulina, Anastas Gjirokastriti, Dhimitir Vulgari, Kostandin Kanari, Gjeorgjio (Llalla)Karaiskaqi, Odise Andruço, Andrea Miauli, Teodor Griva, Dhimitir Plaputa, Nikolao Kryezoti, Athanasio Shkurtanioti, Hasan Bellusci, Tahir Abazi, Ago Myhyrdari, Sulejman Meto, Gjeko Bei, Myrto Çali, Ago Vasiari, shumë e shumë shqiptarë të tjerë. Arvanitasve iu dha mundesia, se cilën gjuhë duhet të zgjidhnin, greqishten apo shqipen!

Si arbëresh që jam – shton zoti Bellusci -pyes veten, si arriten arvanitasit, udheheqës nga toka e deti, dhe kur në 1829 në parlament u shtrua çështja se cila gjuhë do të zgjidhej si gjuhë zyrtare, midis shqipes dhe greqishtes, Parlamenti i cili përbëhej mbi 80% arvanitas zgjodhi gjuhën greke!? 

Në zyrat e Greqisë, nga ai moment do të shkruhej e flitej vetëm greqisht!

Ku ishte në ato momente, ajo krenari shqiptare, arvanitase, kur  njerëzit e thjeshtë këndonin:

“Kjo gluha arbërishte,

Ishte gluhë trimërishte

E fllit Navarko Miaulli,

Boçari dhe gjithë Suli” 

(Vargjet e mësiperme janë rregjistruar në 1969. 

Ligjëruar nga arvanitas i cili quhej Pavlos Gjannakopoulos, 65 vjeç, lindur në Sofikò (Korinth) me profesion inxhinier i cili, i ishte afruar z Bellusci dhe kishte nisur ti recitonte vargjet me krenari . “Lidhja” artikulli “Dossier albanesi di Grecia” fq 207)

Bota arbëreshe dhe ajo arvanitase që krijuan në ato vite këta studiues, por mbi të gjitha patriot të denjë, të çështjes arbërore hapën krahët, rrëfyen të vërtetën,  kërkuan Lidhje. 

“Lidhja”, kërkoi miqësi, dhe miqësia kërkoi përgjegjësi, e jo si ata etnograf vetëm rrogëtar, apo stëril akademik  në poltronat dhe jo nëpër rrugët e Greqisë. 

Termin e “miqësisë”,  me arbëroret e Greqisë e kodifikuan me arbëreshin e Italisë. Këto miqësi u gdhëndën  në revistën që u bagëzoi me emrin φιλία, “Lidhja”, koncept që do të thotë forcë e hyjnisë kozmikë  për të mbajturnë harmoni këtë raport.  

Qëllimi,  i kësaj ure midis arbëreshëve dhe arvanitasve ishte kodifikimi dhe ringjallja e arbërishtes. 

Mbi këtë urë që u lidh midis botës Arbëreshe dhe asaj Arvanitase  Schirò Di Maggio Giuseppe, tek revista “Dialogoi”,Mondo Albanese, Piana degli Albanesi,  42, 1984, 13-14 shkruan:

“Për hir të zotit Antonio Belluscit, sot arbëreshët e Greqisë që thërriten  “arvanitës”,  njohin botën arbëreshë dhe gjallërinë e saj.  Numri 41 i revistës “Dialogoi” u kushtohet tërësisht arbëreshëve. Edhe ne citohemi nga zoti Antonio Bellusci. 

Dialogoi, përmban edhe disa poezi tona. 

Falenderojmë zotin Belluscin.”

Po sot ku është kjo sinergji e botës arbëreshe lidhur me atë arvanitase dhe  mëmë Shqipëri…?

Nga vizitat që prof Bellusci bëri prej dhjetra dekadash në Greqi, vihet re se tek arvanitasi i thjeshtë ishte koshjenca e etnisë, por askush nuk i ndihmoi, sepse si regjimi grek i egër, me politikat e tij antishqiptare dënonte intelektualët arvanitas, se ata luteshin në gjuhën e mëmës, krijonin në gjuhën e mëmës, qanin në gjuhën e mëmës. Shprehja e tyre “arvaniti Besënlidhi” është shprehja më lartë dhe më e fuqishme. Njerëzit e thjeshtë arvanitas brënda tyre e ruajtën identitetin,  por jetuan nën një kulturë të ashpër greke, ku u nenshtruan . 

Në qoftë se një arvanitas do deklaronte që jam arvanitas, për kulturën greke, supozohet që ti nuk do Greqinë, dmth je anti grek, për kulturën greke ti duhet të jesh grek, se përndryshe je antigrek. gjë e cila nuk ndodhi në Itali, sepse kur unë në kulturën italiane deklaroj se; jam arbëresh, nuk përcakton që jam anti italian, unë  i përkase etnisë sime.. Ishte ky regjim, kaq i egër, që shumë arvanitas humbën gjuhën. 

Shumë intelektual arvanitas, pranonin me gojen e tyre se nuk dilnin hapur me shpatë të madhe, sepse humbnin vëndet e punës, i arrestonin, kështuqë  koshienca arbëror në Greqi u shtyp. Edhe sot egziston kjo koshiencë, por është e shtypur. Vetëm nëse ndryshojnë politikat, kjo koshjencë do të bëhet eksponente. 

Nuk mohoj faktin se është fatkeqësi e madhe për një popull i tërë që shtypet etnia e tyre në trojet e tyre,  të asimilohet me forcë e dhunë, kjo është edhe turpësi për një shtet Europian, është turp me një Europë kaq indiferente ku shkelen dhe mohohen të drejtat e njeriut!   

Të drejtat  rezervuara, Ornela Radovicka 

Bibliografia: 

• Ricerche e studi tra gli arbërori dell’ Ellade, A. Bellusci 
• Revista “Lidhja” 1980/2000  
• Arkivi. Biblioteka  Antonio Bellusci, Frascineto (CS)
• “Rrugëtimi i një arbëreshi, A. Bellusci”, Maluka,Tiranë 2015, Ornela Radovicka

Nga Orest Çipa/

Foto: Dritan Haxhia

Në Bronx, tek “Kafja e Burrave” ka tym, shumë tym…

Këtu, tymi mjegullon shtëllunga-shtëllunga pothuajse mbi ç’do tavolinë, njësoj si dikur oxhakët e konakëve tanë.

Rreth e përqark të gjithë pijnë duhan!

Vendi ka burra, shumë burra, plot e përplot me shqiptar!

Asnjë i huaj, veç “Burra”!

Ata, të cilët këmbët e tyre i kanë sjellë për herë të parë në këtë kafene, qysh nga momenti i hyrjes e deri në çastin e fundit të ikjes i shfaqen copëza kujtimesh nga e kaluara e atdheut tonë.

Ashtu si nëpër tym!

Kohë të ndryshme, por shumë të ngjashme.

Një herë e një mot, njerëzia ta “bënin gjyqin” me sy kur hyje tek pragu i kuvendores, sot të gjithë i kanë syt nga telefonat. Zakon ky i adoptuar nga ne me një indinjatë dhe shpejtësi llaftarisëse këto 20-vitet e “civilizimit” global.

Nuk shihet më njëri-tjetri në sy!

Këtë të shtunë, si për ironi të fatit, tek tryeza e “Kafes së Burrave”, ligjet e vendit tonë, duken se janë shumë herë më të mira se këto të New York-ut. Këtu, amerikanët të marrëkan jetën me lezet duke pirë kafe me duhan brenda lokaleve, ndërsa në atdhe, kafja pihet pa duhan, ndoshta kjo është edhe arsyeja që të gjithë hallakaten duke bredhur nga dera më derë e kafeneve, pra, mospasja e tymit…

Si për çudi, zjarrit ne shqiptarët si jemi ndarë kurr e as zjarri nuk na është ndar neve, ndaj edhe këtyre anëve të largëta, ky skëter në ajër është i natyrshëm dhe i domosdoshëm midis shqiposh.

Ka gjasa se unë po gabohem, por në këtë pijetore kështu duket kur je emigrant i ri apo kur je emigrant i vjetër…

E thënë ndryshe, ne, gjaku ynë fisnik, kudo që shkojmë mbetemi shqiptar, të rinj apo të vjetër, nuk ndryshojmë!

Kujt më shumë se racës tonë i duhet tymi?!

Në krye të vendit sheh flamurin kuq e zi, pak më tutje, në të majtë të tij është flamuri i Kosovës, për këdo është lehtëshisht e kuptueshme se fara jonë në SHBA është identifikuat më fuqishën se kurr, më bindshëm se në tokën e stërgjyshërve.

Këtu shqiptari jeton pa njeri mbi krye! Vishet e kapardiset pa hire të politikës edhe pse ajo është prezente në ç’do muhabet.

Këtu ne jetojmë edhe pa parti…

Në këtë pijetore, llafi shkon vaj, gota trokëllin nga tavolina në tavolinë për shëndet të filanit dhe për inat të fistekut. Shqiptarët brenda këtyre mureve “hanë bukë”, këtu blejnë punë, shesin punë, martohen, ndahen, zihen dhe pajtohen. Në këto dyer qahen e zgjidhen hallet e shumë famljeve shqiptare të ardhura nga Kosova, Maqedonia e Veriut, Mali i Zi dhe Shqipëria! Mirëpo, duhet thënë se njerzit janë ftohur, sot halli jot është mbi supet e tua. Qëmoti halli jot ishte hall edhe i mikut!

Prap se prap, për shumë arsye“Kafja e Burrave” ka diçka mistike, ka diçka të pa kuptueshme që hera-herës shfaqet si institucioni më i lartë i Kombit në mërgatë!

Kjo kafene është ndoshta e vetmja e llojit të saj në Amerikë që ri 24-orë me dyert hapur dhe në ç’do vaktë është plot!

Fyturat e ashpra dhe të vrenjtura të bashkatdhetarëve tanë kur dalin për kafe në lagjen “Morris Park“ zgrubullojnë rëndë, mirëpo tek kjo zgëqe, çlodhen e dëfrejn më shumë se askund tjetër! Në këtë lokal shqiptarët janë të lirë, janë vetvetja e tyre, rijnë si në shtëpitë e tyre. Për shtat pal qejfe!

Të vetmet femra që të zë syri dhe që marrin frymë brenda kësaj tymnaje Bronx-i, janë dy-tri kamariere. Si përherë, në çdo epokë të historisë tonë, shqiptarëve ju është bërë nga një tradhëti ose i kanë bërë vetvetes ndonjë pabesi!

Në këtë rast doja të vet-rregulloja arsyetimin tim mbi këtë çështje, pasi edhe pse kamarjeret janë nga Amerika Latine, ato e marrin porosin në shqip.

E për humor, ndonjëra prej tyre thotë se është nga Lezha! (Sikur ta njihnin aktualitetin më mirë se ne ).

Pra, shqiptari burr nuk shërben kafe ndaj burrave !

E megjithatë, ajo që të bën më shumë përshtypje në këtë ambient, është kur veshët më degjuan një të pa dëgjuar ndonjëherë. “Kamariere ma bëj një çaj tek filxhani i Enverit”- tha një xhaje me një etje sikur “largëqofti” do e shpëtonte nga i ftohtit!

Atë që diktatori se bëri dot në të gjallë këtu në Amerikë po e bën tani në të vdekur… Po u futet shqiptarëve në bark!

E kështu, pa kaluar ende dy minut u degjua “çudia” e rradhës, dikush ja plasi me të madhe. Një zë kumbues, që me siguri personi duhet të jetë me orgjinë nga Malsia e Shkodrës, tha: “A e ka kush një Benz të zi se ma ka zënë rrugën”?! Edhe këtu Benzi i shqiptarit ta zë rrugën!

Askush nuk foli, por u pa se dy djelmosha me shpejtësi u çuan dhe shkuan tek banaku për të paguar dhe po shtyheshin si “burra”, se kush do ja bënte borxh tjetrit. Siç e kemi për “huq” kudo që ndodhemi !

Siç e gjetëm kur hyjm, ashtu dhe po e lëmë “Kafen e Burrave” , ashtu si nëpër tym … Vetem se në ikje morrëm me vete aromën e pakëndshme të duhanit që më siguri do të jet një sebep i mirë për kritka nga gratë e burrave këtu perëndim !

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 23 Shkurt 2024

“The Christian Science Monitor” ka botuar, të mërkurën e 29 dhjetorit 1937, në faqen n°5, një shkrim rreth vullnetit të modernizimit të bujqësisë në kohën e mbretërisë shqiptare, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : 

Filma për t’u mësuar shqiptarëve mënyrat moderne të bujqësisë

Nga një korrespondent i Stafit të The Christian Science Monitor

Tiranë, Shqipëri — Në përpjekje për të inkurajuar fshatarin shqiptar që të braktisë metodat e tij primitive të bujqësisë dhe ta edukojë atë në rotacionin e të korrave, përdorimin e parmendëve të çelikut dhe trajtimin higjienik të bagëtive të tij, qeveria mori masa për importimin e filmave nga Amerika dhe Anglia që tregojnë përmirësimet më të fundit bujqësore.

Ministria e Ekonomisë Kombëtare po përgatitet që filmat të shfaqen në të gjithë fshatrat e brendshme të Shqipërisë me një projektor portativ të instaluar në një furgon që prodhon energjinë (rrymën) e tij.