Dr. Shefqet Deliallisi/

A është bota e përgatitur për stuhinë e inteligjencës artificial që po afrohet ? Shpejtësia e papritut me të cilën po zhvillohet dhe drejtimin në të cilin po shkon ka habitur dhe ekspertët. Rrezik imediat konsiderohet papunësia që do pasojë ndërsa robotët e inteligjencës artificiale do bëhen gjithnjë e më të zgjuar, më të shkathët dhe për të njëjtën punë do të kërkohen gjithnjë e më pak njerëz. Një raport i fundit i Bankë së Investimeve Goldman Sachs thotë se inteligjenca artificiale mund të zëvendësojë 300 milionë vendeve të punës me kohë të plotë…

FATI I KALIT…

Në vitin 2016 në një nga essetë e tij Umberto Eco shkruan : “Mendoni 100 apo më shumë vite më parë kali përdorej kudo, në transport, në bujqësi, në miniera dhe në luftë. “Kuajfuqia” ende përdoret si njësi e matje për energjinë. Më pas erdhi automobili, i dobishëm fillimisht për kuajt pasi lehtësoi së tepërmi punën e tyre. Automatizimi bëri që kali të duhej gjithjë e më pak, derisa sot përfundimisht është pothuajse i papunë”

“STUHI” QË PO AFROHET…

Puna manual, e kualifikuar dhe pakualifikuar, ka kohë që është zbehur. Në fabrika, ferma shohim makina që janë më ekonomike, më të shpejta, më të sakta, që zëvendësojnë njeriun.

Tashmë Inteligjenca artificiale pritet të shkojë shumë më larg, të nxjerrë jashtë tregut të punës edhe specialistë me aftësi të larta. Inteligjenca njerëzore po transferohet me shpejtësi nga truri te kompjuteri duke kërcënuar punën e juristëve, mjekëve, arkitektëve, mësuesve… madje edhe artistëtve, kompjuteri po kompozon, po pikturon, po shkruan…

EKSPERTËT…

Vinod Khosla, lider botëror në fushën e inteligjencës artificiale, në një intervistë të fundit (2024), është i bindur se AI mund të zëvendësojë punën : “Mendoj se në afat gjatë, 30, 40, 50 vjet, nevoja për të punuar do të zhduket në shumicën e vendeve të botës…ndërsa mjekët parashikon se 80% e tyre brenda një brezi do zëvendësohen nga inteligjenca artificiale !

Elon Musk Themeluesi i Tesla dhe Space X, në 28 Maj, 2024 : ” Njerëzit do të punojnë vetëm nëse dëshirojnë, puna s’do jetë më e nevojshme, AI dhe sistemet robotike do të prodhojnë gjithë mallrat, do sigurojnë gjithë shërbimet që duhen, punë mund të bëhet vetëm për hobi”!

Ndërsa shkencëtari anglo-kanadez, Geoffrey Hinton një nga etërit e inteligjencës artificiael, fitues i ‘Nobel’ në Fizikë për vitin 2024, mbasi dha dorëhiqejn nga Google, në 2 maj 2023, paralajmëroi rreziqet në rritje nga avancimi i shpejtë në fushën e inteligjencës artificiale : “Inteligjenca Artificiale mund të shkatërrojë njerëzimin në 30 vitet e ardhshme!”

Elon Musk, së bashku me mbi 1000 liderë të tjerë të teknologjisë, në një letër të hapur në vitit 2023 kërkonin ndalimin e eksperimenteve të mëdha në fushën e inteligjencës artificiale, mund të “paraqesi rreziqe të thella për shoqërinë dhe njerëzimin”.

NJË BOTË PA PUNË ?!

Puna është pazgjithmërisht e lidhur me qenien njerëzore…Filozofët të mëdhej si Marksi, Bergson, Dewey, kanë argumentuar se puna është një tipar përcaktues i racës njerëzore, jo vetëm mjet jetese, por nevojë kryesore e jetës. Tiparet e Homo sapiensit modern janë të lidhura drejtpërdrejt me prirjen e tij për të punuar. Ishte puna që krijoi njeriun duke e kthyer nga kafshë në njeri, gjetjet bashkëkohore në arkeologji, antropologji, gjenetikë konfirmojnë vërtetsinë e këtyre argumentave.

SHUMË PYETJE…

Fatkeqësisht parashikuesit shpërfillin rolin thelbësor që puna ka luajtur në zhvillimin e njeriut, madje disa prej tyre “zhbërjen e punës” e shohin si një mundësi për të kaluar në një model më të drejtë shoqëror.

Por cilat do të ishin pasojat e një bote papunë për racën njerzore ? Nëse makinat do bënin punën njerëzore, çfarë njerëzit do të bënin? Ç’do të ndodhte me njeriun ndërsa do zhvillohej nën presionin selektiv të sistemeve të inteligjencës artificiale dhe robotikës ? Mundemi ne të eleminojmë punën, t’i ndryshojmë rrjedhën evolucionit? Do të ishte absurde të mendohej që trashëgimtarë e mijëra viteve evolucion, të mund të ndalnin evolucionin !

PO ME TRURIN?

Truri ynë vepron si një softwear i një hardwari që është organizmi…Evolucioni është histori e ndryshimit të pandalshëm, përpjekje e jetës për tu përshtatur në çdo mënyrë të mundshme. Dhe truri qëndron në themel të evolucionit. Eshtë truri që ka ndryshuar në rrjedhën e evolucionit, bashkë me të ka ndryshuar dhe qenia njerëzore… Në epokën e re që sapo kemi hyrë, pjesë të rëndësishme të inteligjencës njerzore po i transferojmë nga truri në sistemet e Inteligjencës artificiale.

Po trurin për çfarë do ta përdorim ? Mos do ta nxjerrim edhe atë të papunë ? Mos mungesa e akivitetit do ta atrofizojë ? Kemi një ekperiencë. Mungesa e aktivitetit fizik si pasojë e automatizimit është një nga shkaqet e epidemisë botërore të obezitetit që ka transformuar sëmundshmërinë botërore me shpërthimin e sëmundjeve të zemrës, diabetit, kancerit, që po trondisin sistemet shëndetësore…

SHQETSIMI I PLATONIT….

Një shqetsim të ngjashëm ka shprehur Platoni shekuj më parë, në lidhje me lindjen e shkrimit kur qenia njerëzore transferoi jashtë trurit një pjesë të memorjes së saj. Platoni shqetësohej se para lindjes së shkrimit, njerëzit kishin një memorje shumë më të mirë, shumë gjëra i dinin përmendësh dhe me lindjen e shkrimit s’kishin më nevojë…gjithçka ishte shkruar.

Sot për një kohë shumë të shkurtër kemi shkuar shumë larg. Refleksi i parë pas çdo pyetje që na del është të hapim celularin dhe kërkojmë përgjigjen në Wikipedia ose Google…Në njejtën mënyrë kemi transferuar edhe aftësinë tonë për të llogaritur… Tabela e shumzimit që dikur mësohej përmendësh është harruar.

PARASHIKIMI I PAPARASHIKUESHËM…

Çfarë do të ndodhë me trurin? Do ta përdorim për diçka tjetër, apo ndoshta inteligjenca artificiale mund të jetë një simul i proceseve të inteligjencës njerëzore. Ndoshta! Sot kemi mundësi të bëjmë vetëm parashikime afatshkurtra në lidhje me inteligjencën artificiale, parashikimi afatgjatë është shumë i pasigurtë, dhe duhet të merren me rrezervë.

Nuk dihet se si teknologjia do të evoluojë. Ekspertët mendojnë se duhet ndalur vrapi, mdje duhet një hap prapa… Avantazhet e inteligjencës artificiale janë të padiskutueshme, ashtu si dhe reziqet. Është thelbësore të investohet më shumë dhe sa më parë në sigurinë dhe kontrollin e saj.

DUKE E MBYLLUR…

Shefi i Google, Sundar Pichai, në një intervistë dhënë kohë fundit do shprehej “Mos bëni gabim, ne jemi në një tren me shpejtësi të lartë për momentin, shqetësimi është se një ditë vetë treni do të fillojë të ndërtojë shinat e tij.”

Nga Mimoza Dajçi

Si në Shqipëri edhe në Kosovë priten të mbahen zgjedhjet e reja parlamentare. Shpresojmë që në të dy institucionet shtetërore rol të rëndësishëm të marrë edhe përfaqësimi i grave dhe vajzave shqiptare.

Referuar Institutit të Demokracisë në Kosovë mbi fuqizimin e gruas në politikë dhe vendimmarrje Kosova ka arritur që legjislacionin e saj ta ndërtojë bazuar në standardet e barazisë dhe diversitetit, si vlera për të respektuar dhe promovuar të drejtat dhe liritë e njeriut. Megjithatë, përqindja e ulët e pjesëmarrjes së grave në politikë dhe vendimmarrje nuk përkon me përqindjen e grave në shoqëri. Gjykata Kushtetuese ka vendosur që kuotat gjinore prej së paku 30% në Ligjin për Zgjedhjet e Përgjithshme janë në përputhje me Kushtetutën. Ky vendim erdhi pas shqyrtimit të kërkesës së Avokatit të Popullit, i cili kishte ngritur pretendime për cënim të barazisë gjinore dhe të drejtave zgjedhore.

Ndërkohë qeveria shqiptare ka hedhur idenë e një ligji të ri për barazinë gjinore, ku në organet vendimmarrëse, sektorin privat deri në Kuvendin e Shqipërisë, përfaqësimi i femrës të jetë në kuotën 50%. Por drafti i këtij ligji është akoma i papërfunduar pasi ekspertët e ligjeve dhe përfaqësues të OJQ ndërkombëtare janë akoma duke punuar sipas rekomandimeve të OKB-se. Gjithashtu ky ligji pritet të kërkojnë barazi gjinore edhe në këshillat bashkiakë.

Theksoj me këtë rast se gratë aktiviste në SHBA, kanë kërkuar që përfaqësimi në politikë dhe vendimmarrje i gruas në Shqipëri të arrijë kuotën 50 me 50, gjë që është pasqyruar shpesh herë edhe në mediat shqiptare.

Por kodi i ri zgjedhor, me listat pjesërisht të mbyllura nuk e lehtëson përfaqësimin e grave as në kuotën 30% veçanërisht në qarqet e vogla, aq më tepër kur flitet për barazinë gjinore. Nëse vetë gratë synojnë të arrijnë pozicione të larta partiake politike, duhet të angazhohen edhe në jeten shoqerore e sociale, pasi kështu do të kemi fuqizimin e grave dhe vajzave në të gjitha sferat e jetës. Vetë gratë duhet të mbështesin gratë edhe në proçesin elektoral.

Për të pasur barazi gjinore në jetën politike dhe ekonomike të vendit duhet të fokusohemi edhe tek emancipimi i gruas, por mos të harrojmë se edhe sot, si në Shqipëri edhe në Kosovë nëse gruaja nuk ka mbështetjen e përkrahjen e bashkëshortit, si e vetme në “detyrimet” familjare i mbetet shumë pak kohë ose aspak për angazhimin e saj edhe në jetën politike.

Në një konferencë ndërkombëtare mbajtur për gratë në New Jork, shije të hidhur la mos prezantimi i lëvizjes feministe në Kinë nga një femër, por nga një përfaqësues i diplomacisë kineze në SHBA.

Mes të tjerave ai tha se, gratë e vajzat në Kinë kanë një sferë më të lartë zhvillimi krahasuar me meshkujt, dhe arritjet e tyre janë më të suksesshme se sa burrat. Por mënyra se si paraqiti aspektin femëror në atë takim na çuditi, pasi kur po flitej pikërisht për gratë e të drejtat e tyre, aty mungoi zëri e prania e gruas kineze. Fakte këto që flasin qartë mbi diferencimin e madh gjinor që ndodh në Kinë midis gruas dhe burrit.  

Gjithashtu në konferencë u fol edhe për rolin dhe fuqizimin e gruas në botë, pasi gratë luajnë një rol kyç, jo vetëm në familje dhe edukimin e fëmijëve, por janë edhe një zë i fuqishëm për paqen e demokracinë në botë. 

Por edhe në Shqipërinë post komuniste, nëse në familjet shqiptare nuk ndalet dhuna ndaj grave, nëse meshkujt nuk ndajnë përgjegjësitë bashkëshortore dhe nuk shkëputen nga tiparet patriarkale, roli i saj si lidere në politikë dhe vendimmarrje do të jetë tepër i vështirë. 

Megjithëse Shqipëria dhe Kosova kanë shënuar arritje të rëndësishme të përfaqësimit të grave në politikë përsëri vazhdojmë të kemi njëanshmëri të barazisë gjinore.

Prof. Dr. Bahtijar Kryeziu/

(Gjovalin Shkurtaj, Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe, Tiranë, 2021)

Atje, në viset e thella malore, ku jeton ende fjala e pashkruar e gjuhës sonë të bukur.

Deri aty ku ka arritur asfalti nuk gjejmë gjë, duhet të futemi më thellë – thoshte

Prof. dr. Abdullah Zymberi

Që nga botimi i veprës “Fjalor latinisht-shqip” (1635) i Frang Bardhit, e sidomos nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar dhe në dy dhjetë-vjetëshat e këtij shekulli, dy akademitë tona dhe institucionet shkencore, deri më sot kanë sjellë në dritë me dhjetëra fjalorë shqip, fushash të ndryshme. Në vitin 2020 ASH e Shqipërisë botoi veprën madhore të prof. dr. Ali Jasharit “Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe”, me 814 faqe, kurse nga 31 mars 2022, këtij vargani fjalorësh iu bashkua edhe vepra “Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolin-guistik i Malësisë së Madhe”, i akademikut Gjovalin Shkurtaj, studiues i madh i shqipes, në fushën e gramatikës, drejtshkrimit, dialektologjisë, socio-linguistikës, entnolingu-istikës, onomastikës, po edhe të leksikografisë, të disa teksteve universitare etj.; autor e bashkautor i afro 40 veprave të botuara e ndonjë të ribotuar. Për të hartuar këtë Fjalor, akademik Gjovalin Shkurtaj, vuri në veprim tërë potencialin e tij krijues-shkencor për të vjelë këtë pasuri të heshtur për sa kohë e për t’i dhënë zë e fuqi një thesari të pasur leksikor, nga një areal aq burimor me fjalë e shprehje të gjakut e të mishit të shqipes, e të cilin Fjalor tashti e kemi në duar.

Nga Parashtresa e veprës së akademik Gjovalinit mësojmë që ai të ketë thënë: “Këtë fjalor leksikor dhe frazeo-logjik e kam ideuar e nisur ta hartoj qysh në fillesat e punës sime si dialektolog në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë, e pikërisht në janar të vitit 1969”, pra, nga më se gjysmë shekulli kohë të kaluar, deri me rastin e botimit të këtij fjalori tani. Se kishte bërë një punë shumë të madhe deri me rastin e daljes në dritë të kësaj vepre me mbi 1000 faqe, autori i fjalorit në fjalë na e kujton këtë në Fjalën paraprijëse, ku thotë: “…kam bërë hartim e rivështrime të pjesëve të tij gati çdo ditë “me kohë të pjesshme”, gjithnjë duke gjetur fjalë e frazeologjizma që duheshin përfshirë në të. Por, kur ia behu e padëshi-rueshmja pandemi e Covid-19, mbylljes së detyrueshme e ngujimit në shtëpi, më në fund, i dhashë një motivim duke iu kthyer plotësimit e redaktimit përfundimtar të “Fjalorit”, tashmë “me kohë të plotë”, qysh nga ora gjashtë e mëngjesit e deri në mbrëmje vonë”. Se ç’mund e djersë ka derdhur në punën e vet, në një fushë mjaft komplekse e të mundimshme, akademiku ynë e dëshmon edhe me fjalët e dijetarit e filologut të shquar, J. C. Scaliger (1484-1558), cili ka shkruar: “Nëse kërkon që ta torturosh dikë, mos e urdhëro të rrahë metalin në farkëtari, as mos e dërgo në punë të rënda në miniera, por jepi më mirë të bëjë fjalorë; kjo punë është më e rëndë se të gjitha llojet e mundimeve të tjera”.

“Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe” është një vepër që ka mbështetje në hulumtimet dhe studimet paraprake të akademik Shkurtajt, nga ajo trevë për të cilën i biri i asaj ane ka dashuri e mall të pashuar edhe sot, duke e pasuruar këtë vepër me fjalë e shpre-hje të reja gjatë rrjedhës së moteve. Siç shihet edhe nga inventari i eksploruar në terren, akademikut tonë, krahë e inspirim për të botuar këtë fjalor i dhanë, padyshim, monografia e tij e parë për të folmen e Kastratit, një skicë për të folmen e malësorëve të Bregut të Matës, të Ishullit të Lezhës e të Ishullit të Shëngjinit, si dhe monogra-fitë për Hotin, Kelmendin, Rranxat e Mbishkodrës, etj. Është kjo lëndë e eksploruar, me ngadalë, kujdes e sens prej një eksperti të rrallë të dialektologjisë shqiptare. Me fjalë të tjera, është ky një korpus fjalësh prej mbi 12300 leksemash, nga ato të folme rurale, ku shqipja flitet bash shqip. Sado që këto të folme, me gjithë shtrirjen e gjerë tokësore, me afritë që kanë e që përbëjnë thuaja një tërësi territoriale e gjuhësore gati unike, secila trevë ka edhe të veçantat e veta, “disa dallime e luhatje brenda-përbrenda”, andaj edhe studimet dialektologjike të bëra nga akademik Shkurtaj janë bërë për secilën tërthore veç e veç.

Leksemat e paraqitura në fjalor, me pak përjashtime, janë fjalë me burim të shqipes, shumicën nga të cilat fjalorët e shqipes nuk i kanë, e që një numër syresh mund të futen, si prurje të reja, në Fjalorin e madh të shqipes, i cili sapo ka nisur hapat e parë të tij, në botim të ASH të Shqipërisë, me në krye të grupit punues, leksikografin tonë të madh, akademik Jani Thomain, ndihmuar edhe nga 10 ekspertë të tjerë, ndër të cilët edhe autori i kësaj vepre, akademik Govalin Shkurtaj, prof. dr. Valter Memisha dhe leksikologë, dialektologë, etimologë, semantologë, e leksikografë të tjerë, si dhe disa studiues të shqipes nga Shqipëria, Kosova, Maqe-donia e Veriut, Mali i Zi, arbëreshët e Italisë etj.

Në fjalor është përfshirë një korpus i përfillshëm me mbi 12300 fjalë, siç theksuam më sipër, që shprehin realie të ndryshme: emërtime njerëzish, frymorësh të botës shtazore, insekte, fjalë nga flora, fjalë që shprehin veprime të ndryshme, emra farefisnie, frazeologjizma, emra gjeografikë që shënojnë: ara, livadhe, përrenj, kroje, mrize, lëndina, kodra, lugje, roga, udhë, shkëmbinj, shpella, kala, troje të moçme ose çfarëdo vendi tjetër që ruan më vete gjurmë lashtësie, pasuri kjo e cila po të mos gjurmohet e faktohet do të “bdarrej” – siç do të thoshte autori i Fjalorit të parë shqip, Dom Gjoni i biri i Bdek Buzukut.

Edhe në fjalorin e akademik Gjovalinit, ashtu si edhe në studimet e tija analitike-sintetike dialektologjike, janë shpërfaqur njësitë e përbashkëta “dhe larmit dialektore të shqipes si në hapësirat dhe trevat shqiptare”, të cilat akademiku ynë i ka specifikuar, si:

1. Fjalë që kanë kudo të njëjtën formë fonetike dhe të njëjtin kuptim, të cilat edhe përbëjnë sasinë më të madhe të fjalëve të shqipes së sotme dhe të shqipes së moçme, siç janë foljet ose emërtimet e shumicës së veprimeve e gjendjeve;

2. Fjalë me të njëjtin kuptim, por me forma fonetike të ndryshme; (siç janë format morfologjike dhe sintaksore, bashkë me mjetet fjalëformuese, që dallojnë pikat kryesore ndërmjet dy dualekteve tona);

3. Fjalë nga Malësia e Madhe që dallohen prerazi nga të folmet e tjera të grupit veriperëndimor dhe të mbarë gegërishtes (për arsye të ruajtjes së togjeve uo dhe ua);

4. Fjalë nga Malësia e Madhe që dallojnë nga të folmet e tjera të gegërishtes veriperëndimore, sa i përket disa dukurive fonetike (alternimi i grupit bashkëtingëllor nd > ll: ndeze – lleze; dukuria e rotacizmit: asnjani – asnjari; alternimi i v > b: avull – abull; folja kesh – për kisha) etj.;

5. Fjalë ose leksema të ndryshme për të emërtuar objekte ose veprime të njëjta (fjalë kryesisht të moçme e që nuk ndeshen më as në të folmet e gegërishtes veriperëndimore, si gërrçak, -u “enë për të pirë verë”, puçik, -u “gropë e vogël nëpër rrasa e shkëmbinj të mëdhenj që mbushte me ujë nga shiu”) etj.

Një dorë mikrotoponimesh, të sjella në këtë fjalor, të cilat janë formuar sipas një paradigme kultu-rore (legjenda, ndodhi historike etj.), të kujtojnë një përkufizim emblematik të profesor Eqrem Çabejt: “një njësi leksikore paraqet një njësi kulturore”, e kjo do të thotë edhe një njësi gjuhësore, etnografike dhe historike. Një përkufizim shumë saktësues. Në kor¬pu¬sin e këtij vëllimi ka shumë njësi leksikore, përkatësisht (mikro)-toponimike, të cilat janë referenca të rëndësishme etnike (shqiptare, serbe, turke etj.), dhe shumë (mikro)toponime, natyrisht pos atyre shqipe, të cilat besohej se i takojnë fondit gjuhësor të slldovi-shtes apo turqishtes. Studimet e mëtejme të këtij korpusi do të dëshmojnë se këto njësi, – sikur është shprehur profesor Mahir Domi – nuk hynë në fjalorin e shqipes si njësi toponimike, por si njësi leksikore, ndërsa u toponi-mizuan më vonë nga vetë shqiptarët, prandaj jo rastësisht ato na dalin të zhvilluara brenda struk-turës fonetike dhe morfolo-gjike të fonetikës dhe gra-matikës historike të shqipes.

Gjatë analizës së veprës na ranë në sy edhe disa fjalë të ashtuquajtura fjalëshpejta, që përdoren edhe sot për ushtrime të foluri për të vegjlit, e që përbëhen nga një pyetje dhe përgjigjet e thëna shpejt: ”A lafiq era, s’lafiqera, s’lalisera e jo lafiqera?!” – A la fiq era, s’la fiq era, s’la lis era, e jo la fiq era. Të tilla janë, ndër të tjera, edhe këto lojna fjalësh, I ra: plûmi plakut te pragu. E shes thesin, s’e shes thesin, thesin s’e shes tha:t. Në Kastrat, të vegjëlve u pëlqente shumë edhe kjo fjalëshpejtë: A kjie? Po i kjeç. A j thæ? Po j thaç. Si m’ thæ i thaç, as s’ëm lla, as s’i llaç, si e gjeta, ashtu e laç; Plepi plak ka pa:lc pak, etj., me të cilat fjalë, pos nevojës për ushtrim gjuhe, të vegjlit edhe sot zbaviten, por jo më sa e si me lojërat që i shikojnë në televizorët e sidomos në celularët e tyre.

I prirë nga dëshira për ta stërholluar dhe krahasuar mendimin e vjelë nga malësorët e “Nderit të Kombit”, e arealit të legjendës së misrit, apo për t’ia nxjerrë tharmin problemit të shtruar, siç më pati “tërhequr vërejtjen” para më se 20 vjetësh, në një studim timin, akademiku ynë, në këtë fjalor, nuk ka lënë pa përmendur edhe ndonjë gjëegjëzë që e ka dëgjuar dikur në atë anë, ose që “gjëllin” edhe sot në gojët e mendjet e malësorëve të atij krahu, sikundër është rasti me shembujt: Ara e ba:rdh, fara e ze:z, e mjell me do:r, e ko:rr me go:j. (Gjëegjëzë: letra e shkruar). Dy zoja t’lyeme, n’i o:d t’ nry:me, motra jâ:n e shoqashoqen nuk e shohin (gjëegjëzë për eshket-veshkat e njeriut). Pê:s t’bi:t e dorakut, e kapin t’bi:n e hunakut e qiesin jasht prakut. (Gjëegjëzë: të bijt e dorakut (gishtërinjtë e dorës), të bi:n e hûnakut (të bijën e hundës=qurrat) i qesin jashtë prakut (I nxjerrin jashtë pragut të derës). Kallaj mrê:n e kallaj ja:sht, zerdeli e pilaf ba:shk. E bija delë n’paza:r, e âma rrin kacavar:r. (Gjëegjëzë për rrushin: vilja del në pazar, kurse e ama (hardhia) mbetet në vend). Se me çfarë përkushtimi iu ka rrekur studimit të të folmeve të popullatës së atyre fshatrave e qytezave, kodrave e maleve, akademik Gjovalini e justifikon me një fjali në përmbyllje të Fjalës paraprijëse, kur thotë se këtë vepër “Ia kushtoj, pra, me shumë përvujtëni e nderim Malësisë dhe malësorëve të mi”.

Krahas një fondi aq të pasur dhe të mëvetësishëm fjalësh, njësish leksikore e frazeologjizma, sintagma e shprehje të ngurtësuara fjalësh, fjalë të urta, si: (Çka âsht i he:r nuk âsht përhe:r, N’ kjo:ft se nuk mu:jm si duom, na do t’ bâjm si mu:jm. …); përshëndetje (A jie bu:rr! A jie burrne:sh! A jie fisnike! Lamtumi:r, miq e kuma:r, lamtumi:r male e qeta, lamtumi:r për sa t’jiet jeta – Nga një vajtim burrash në Kastrat); mallkime (T’hâgërt dreqi eshtnit!, Ia falsha dreqit!, T’ra:ft molldraga! T’shitoft zana e malit!…); urime (Mos i pa:t syni i keq!, Kush t’ pa:t me ne:r ta g-jatt!, Ta njesha zânin e mi:r!…); zbunime të shumta (si objekt të etnolinguistikës), si dhe etnonime, patronime (disa nga të cilat janë paraqitur më poshtë), të vjela e “të kokërruara” nga akademiku Shkurtaj, me aq përkushtim e dije, në fjalorin e tij, ka dalluar edhe shumë fjalë të huaja, që po i quajmë huazime, e që nuk i kthyem kurrë si të tilla, nga atje ku janë marr, si p.sh.:

– Fjalë nga turqishtja: ba:b-baba, baklla:v-bakllava, da:j-daja, kafe- kafja, nalet, Qabe, penxhère-penxhèrja, tenèqe-tenèqja, káurr-káurri, qoshe-qoshja, xhade-xhadja e shumë fjalë të tjera të cilat në toskërisht kanë theksin kryesisht në rrokjen fundore ose parafindore.

– Fjalë me prejardhje na sllavishtja: Lubo, Nashkeja, Pero; pobratin/probatin, kukat; vrâç (kalë i zi); boronicë-a (qershizë); folja ivikas (nga vikat) ; ojkonimet: Dushiq-i, Kamicë (buzë liqenit të Shkodrës); Gradec-i (lagje e Kastratit) etj.

– Fjalë të krijuara nën ndikimin e italishtes, ku hynë, kryesisht, emrat me prapashtesën –in/ë (Angjelin, Gjovalin, Pavlin, Pjerin etj.), Tonin Kaçaj (Bajzë-Kastrat), Tonin Marina (Koplik), Tonin Palok Luketa

(Grishaj-Shkrel), Palinë , Gjystinë, Gjyzepinë, Jozefinë, Zefinë etj.

– Nga latinishtja, me shndërrimin e c > th; acer > (i, e) athët, c > q: cedrum > qitër, s > sh: asper > ashpër, angustus > (i, e) ngushtë, k > q: caelum > qiell, x në fsh e sh: coxa > kofsha e kosha etj.

Numri aq i madh i fjalëve në këtë fjalor, që flinin të qeta ndër shekuj në atë areal të shqipes, tani të (ri)trazuara dhe pasuruara nga pena e hollë e akademik Gjovalinit, do të jenë të mirëseardhura për pasurimin e fjalësit të shkollarëve, mësuesve, gazetarëve, shkrimtarëve, gjuhëtarëve e dashamirëve të tjerë të gjuhës shqipe, ngase një mori fjalësh të huaja të përdorura edhe tani nga këto shtresa intelektualësh dhe të tjerë, mbështetur në këtë fjalës të hartuar me akribi të rrallë nga akademiku ynë, do të mund të zëvendësojnë shumë fjalë të huaja të panevojshme për shqipen. Këtë bindje tonën e mbështesim edhe në një thënie të studiuesit e leksikografit të shquar, Miço Samara, i cili ka pohuar se “Trualli ynë amtar fsheh një thesar të tërë fjalësh të bukura shqipe, të cilat mund të zëvendësojnë lehtësisht disa nga fjalët e huaja, që përdoren pa nevojë e disa herë edhe nga mania për t’u dukur ose për të folur me “fjalë të mëdha” të pakuptueshme për një masë të gjerë të popullit”. E se duhet vjelë këtë lëndë aq të rëndësishme, po përmendim edhe një testament të akademik Idriz Ajetit, i cili porosit: “Regjistrimi i leksikut ndër dialekte e të folme,vjelja e tij nga literatura e botuar janë një ndër punë të mëdha për t’u kryer”.

Njësitë leksiko-gramatikore, janë materializuar e faktuar nga të gjitha anët studimore të tyre, me shumë shembuj të përzgjedhur, siç shihet edhe nga shembëllzimet e paraqitur në fjalor.

Do t’i hynim në hak, mbase, sikur të mos përmendnim edhe dy vlerësime shumë serioze e të thuktë të dy recensuesve të fjalorit, të dy studiuesve të dalluar në fusha të ndryshme të albanologjisë e në veçanti të leksikografisë. Derisa prof. dr. Valter Memisha, duke vlerësuar fjalorin në fjalë, jep një mesazh shumë domethënës se “Fjalori krijon mundësi të shumta për sipërmarrje studimore më të gjerë e më të plota (madje dhe në nivel doktoraturash) në fushën e fonetikes e të gramatikës dialektore, për studime sinkronike dhe ato diakronike, për studime etnolinguistike e etno-kulturore, si një burim i rëndësishëm për Fjalorin e madh normativ të shqipes, por edhe për fjalorin e saj të ardhshëm “tesaurus”; recensuesi tjetëe, prof. dr. Tefë Topalli, për këtë vepër veçon se “Fjalori leksiko-frazeologjik i Malësisë së Madhe”, si për nga vlerat mirëfilli studimore, ashtu edhe nga prurjet konkrete nga hulumtime të bëra në vendbanime të ndryshme të Malësisë, dhe në vendet e tjera ku janë shpërngulur malësorë … përbën një ndihmesë me vlerë për kërkimet në lëmin e dialektologjisë dhe të sociolinguistikës shqiptare“, me vlerësimet e të cilëve studiues, nuk di se kush nuk do të pajtohej.

Nga analiza dhe vlerësimi i këtij korpusi të begatë fjalësh, kemi hartuar një pasqyrë, me fjalë klasash të ndryshme: emra, mbiemra, më pak numëror e përemra; folje, ndajfolje, e po ashtu edhe ato pjesë të ligjëratës që ishin më pak të shprehura në fjalor, si: parafjalë, lidhëza, pjesëza, pasthirrma; onomatope etj. Të dhënat e paraqitura në pasqyrë, pos llojeve të pjesëve të ligjëratës, shprehin edhe dendurinë (frekuencën) e fjalëve të gjetura në pjesën e Shqipërisë së Veriut, përkatësisht në atë të Malësisë së Madhe dhe në disa tërthore anësore, përtej kufijve shtetërorë të Shqipërisë, në Mal të Zi (Gruda, Trieshi, Rapsha e Traboini i Hotit). (Pasqyra, për shkaqe teknike, nuk do të paraqitet në këtë postim). E bëmë këtë punë, jo dhe aq të lehtë, për të shpërfaqur më detajisht përfaqësimin e çdo klase të njësive leksikore në makrostrukturën e këtij fjalori.

Nga të dhënat e paraqitura të fjalëve në këtë pasqyrë, të nxjerra nga fjalori, del se më së shumti ka emra: 3747 të gjinisë mashkullore dhe 3582 të gjinisë femërore, gjithsej = 7329 (59,53%); folje = 1774 (14,40%); mbiemra = 1639 (13,31); ndajfolje = 896 (7,27), sakaq, me denduri më të madhe paraqiten fjalët që fillojnë me shkronjat: K = 1187 (9,640%), P = 1122 (9,11%), B = 10,33 (10,8,39%)…, e më së paku denduri (frekuencë) kanë ato fjalë, që fillojnë me nistoret: Ë = 10 (0,08%) , Y = 15 (0,12%), X = 18 (0,15%), e kështu me radhë, nga një korpus prej 12311 njësish leksikore, edhe pse fonema ë, në fjalët e gjuhës shqipe, bashkë me fonemat a, e dhe bashkëtingëlloret n, r, t, kanë dendurinë më të madhe.

Fjalët në këtë fjalor, për nga struktura e tyre fjalëformuese, janë kryesisht fjalë të parme: byk, d:itë, allti:, gardh, habi, ledh (lell), mjel etj., por të shumta janë edhe leksemat e prejardhura (me parashtesa e prapashtesa), fjalët e përbëra (kompozitat) dhe diçka më pak fjalët e përngjitura, siç shihet edhe nga shembujt e dhënë:

– Fjalë me parashtesa: pici-: pcig-jate “e stërgjatur”, picigul /picingul “kokëposhtë, kokëtatëpjetë”; me parashtesën lara-, kryesisht mbiemra që tregojnë ngjyrën e larme si laracik boret “zog i larmë”, laramân, -e “për lopë a qe të larmë”; me parashtesën nar- (ndër-), në formimet e emrave narsjetull, -a, narbarke, narbishte, si dhe në emërvende te mikrotoponimet: Narmegja, Nardrûme,-t, Narvorret, po edhe te toponimet, si: Narshkodër, si edhe etnonimet narshkodrak,-u e narshkodrake, -ja.; me parashtesën dë-: forma e foljes dëboj; me parashtesën ka-: kaçu:b (flokë të gjatë të meshkujve në pjesën e përparme të ballit), dhe te kabisht,-i “gërshërëz”; me parashtesën pa- dhe nyjën e përparme: i paęrz, e paęrze; me parashtesat deiktike: je- jekaq, qekaq (në brezin e vjetër), jejekhâ, si te shembulli: Ku e ke martua vajzën? Paj, jekhâ n’Shkrel; jeksajt; me parashtesën nër- (ndër-) në formimin e ndajfoljeve: nërmjet, nërdyzash, nërgishte; me parashtesa stër-: stërnip, -i, stërgjysh, stërmbesë; me parashtesën pa- me të cilën formohen mbiemra të nyjshëm, si: pa:mir (i, e), pa:burr (i, e), pa:emën (i ,e) etj.

– Fjalë me prapashtesa, si: -acak-e: frigacak-e; -ac-e: tollac-e; -a:çe: luvda:ç-e, -ak-e: curak –e; -aloç: bregaloç; -an: galan-i, -a:s-e: doras-e; -ash, me të cilën në të folmet e Malësisë formohen forma të dyta të emrave vetjakë, kryesisht zbunime a nofka, si: Lulash, Mirash; -aza: g-jûjaza (gjunjazi); -esh(ë): sokole:sh, dasmore:sh, rrogtare:sh; -im; bashkim-i; -i:sh/ë: balish; -shim: hieshim; -ne:sh: burrne:sh, trimne:sh; -u:j: gërmusu:j (< gërmus “e kërrusur”); disa zbunime a nofka me prapashtesa të tjera: aç: Pjetraç; -ash: Lulash, Marash; -inë: Jozefinë; -ush: Hajrush; -oc: Bardhoc; -ul/ë: Hanulë; -ot: Malot; -uk: Hiluk; disa patronime e etnonime, me –ja: Gjeloshja, Martinja; -aj: Camaj; me kuptim zvogëlues: -i:cë: budalli:cë; -th: qokth-i, etj. etj., si dhe

– Fjalë të përbëra (me kompozim), me dy a më shumë gjymtyrë: babagjysh, bablok, bishtcubel-e, çehermadh “serioz, i rreptë”, emënharruom -e, faqerreshkun, flok-kaçurrel-e, gjakze:t, hûnshpatuk, skjepshpatuke, kryebabûne “kokëmadh”, kryepre:m, lkurtra:sh, trû:tra:sh, mjekërsjap, syzi, syrrush-e, nânba:be-ja; eufemizmi gjofterrfeja; patronimet: Lulgjuraj (Traboin-Hot), Gjuravçaj, Shabalukaj (Kushe-Hot), ; etnonimet: Bajrokurtaj, Ҫeskdedaj (Shkrel); Gegvata, Gegisen; Gjekmarkaj, Gjekmuçaj; Gjetodedaj, Uldedaj (Kastrat), Marlekaj, Leknikaj, Lekbibaj, Lekdush, -i; toponimet: Qafdashi (në Dedaj – Shkrel), Markatomaj (fshat në Lezhë); patronimi: Dyldoshaj-t ; ndajfoljet: kamkî:z, pardje, tepardje etj.

– Fjalë të përngjitura: ferrgomare, mbiemri kâmbajmak–e, shtatselvi:; etnonimet: Dedgjonaj, Lucgjonaj, Margjonaj (në pjesën e Malësisë në Mal të Zi), Marlekaj, Vuksalekaj (Hot), Leknikaj (Shkrel); patronimet: Markola, Marleka,Margjekaj, Marvukaj, Selgjiekaj (Koplik), Selhâni (Shkodër); toponimet: Nërshelivad/e-ja, Përtesadet (ara në Pjetroshan), Përterrugja (arë në Pjetroshan), Pibrrake, Pidrume; pasthirrmat: makeq-e-mâ, zi:-e-mazi: etj.

Në fjalor janë përfshirë edhe një numër i konsiderueshëm togfjalësha: me tërrnuo çehre “ndërron faqe, zbehet a zverdhet”, konil (kandil) bishtuk, e ka zanad ”e ka ves, e ka traditë”, a:rr zhigël “arrë pa bukë” etj., si dhe frazeologjizma të shprehur me një tërësi togjesh dhe thënie a shprehje të qëndrueshme, të pandashme nga ana leksikore, të njësishme, të mëvetësishme e gjithnjë të figurshme, si, p.sh.: Barku â i vllau i detit “barku është si deti”. E mushi/ bushi barkun. Ia bâj shpinën ma t’bu:t se barkun. Pëlhurës (stofit) shikoji anën, vajzës shikoji nanën. Mos u zêni si Na:rkajt për ullî t’ qiells! e të tjera si këto. Po përmendim këtu edhe nja 5 fjalë të palakueshme, siç i ka quajtur autori fjalët: pardan (pardon – me kuptimin kërkoj falje, kërkoj ndjesë), zbeh (gjë e papritur, surprizë e madhe: Jekjo punë në zbeh m’ka ra), razi (kandisem, pranoj, jap pëlqimin: Syni i zi: me razi:), telef (lodhem shumë, sfilitem), zap (e pengoj të veprojë e të kryejë punë të këqija: Ky kryetari i ri i ka bâ zap demelat).

Mbi 12300 zëra, të shtrirë në 1014 faqe të formatit 17 x 21 cm., të përmbledhur në fjalor, janë shënuar sipas shqiptimit në të folmet përkatëse, me shenjat diakritike që i njeh dialektologjia e shqipes dhe janë radhitur sipas alfabetit të gjuhës shqipe, pjesën dërrmuese nga të cilat e përbëjnë, siç kemi theksuar edhe më sipër: emrat, mbiemrat, foljet, ndajfoljet, pastaj pjesëzat dhe pasthirrmat, pa përjashtuar edhe ndonjë tip fjale tjetër më të rrallë.

Për hartimin e këtij fjalësi dhe nxjerrjen e shembujve për përdorim në ligjërimin e lidhur (të shkruar a të folur) janë shfrytëzuar një numër i madh burimesh, mbi 240 vepra shkencore, letrare, publicistike etj., dhe mbi 90 autorë anas nga Malësia dhe shkrime kryesore për të, të dhëna këto të cilat janë pasqyruar në bibliografinë përkatëse të fjalorit. Ndërkaq, si burime gojore (nga informatorët), autori i fjalorit përmend 58 vetë, “nga të cilët janë regjistruar tekste relativisht të gjata ose që kanë dhënë përgjigje në anketimet e kryera për mbledhjen e materialeve për studimet e të folmeve të Malësisë së Madhe” dhe 20 informatorë të tjerë “prej të cilëve kemi shënuar emra vendesh dhe emra njerëzish” thotë akademiku Gjovalin Shkurtaj.

Njësitë leksikore në këtë fjalor, janë paraqitur me 4 lloje shkronjash. Me shkronja të mëdha të kuqe (bold – fjalëve përfaqësuese); me të pjerrëta (italik-e, të pa nxira – akronimet ), për gjininë e emrit dhe për të treguar se ç’pjesë ligjërate janë ato fjalë, si dhe fjalët origjinale të shënuara si shembuj nga burime të caktuara; me shkronjë të vogël e të zezë (bold) është pikasur fjala që gjendet mes shembujsh, e me shkronja normale janë dhënë shpjegimet – domethënia e fjalës. Numri arab është vënë, pas pak fjalësh, kur fjala ka pasur më shumë se një kuptim, duke treguar se sa herë është përsëritur fjala e tillë, si njësi homonimike. Në fund të disa fjalëve të vjela është treguar edhe burimi i vendit të leksemës, por jo gjithnjë, sigurisht që të mos stërngarkohet fjalori me aq shumë emra fshatrash e qytezash, kurse autorët e vjetër dhe të tjerët, si dhe literatura nga është vjelë fjala, janë shënuar drejt dhe me saktësi të plotë. Po theksojmë edhe këtë se autori, në këtë fjalor, me theksin hundor ˆ mbi shkronjë, ka dalluar zanoret hundore (nazale), kurse ato të gjatat i ka shënuar me dy pika: pas zanores së gjatë, siç praktikohet zakonisht në studimet dialektologjike ose edhe te fjalorët e tjerë shpjegues të gjuhës shqipe dhe fjalorë të huaj.

Me këtë korpus voluminoz leksemash, shprehjesh, frazeologjizmash… që ka fjalori, të përzgjedhura e të trajtuara me sens nga autori, një punë titanike që edhe një ekip ekspertësh do t’ia kishte zili, na obligon të falënderojmë e përgëzojmë akademik Shkurtajn, me shpresë se do të na gëzojë edhe me ndonjë vepër tjetër nga fushat albanologjike që ai u del zot si rrallëkush tjetër. Edhe ne, e sigurisht se edhe Shkurtaj, e di se asnjë fjalor, sado i vëllimshëm që të jetë, nuk mund të përfshijë gjithë fjalësin e një areali a të një gjuhe, aq më parë kur dihet se njësi të tilla leksikore shtohen përherë, ngase gjuha nuk është një proces i përfunduar (një ergon), por (një energeia), strukturë e hapur në kuptimin modern sipas konceptit të Humboldit.

Në fund, na mbetet ta përgëzojmë dhe njëherë autorin për këtë kontribut të ri e shumë të rëndësishëm, i cili, jo vetëm veten, por e nderon edhe Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, duke i shtuar varganit të veprave të saj e të tij edhe një vepër të madhe, një fjalor me mbi 12 300 leksema, që rrokin përmasat e mbi 1000 faqeve.

Në përmbyllje të këtij shkrimi modest, po shpërfaqim një amanet (paksa nostalgjik) të autorit, i cili Pasthënien e fjalorit të tij e përfundon “me një varg të këngës malësorçe, që thotë: “Kaq e dita, kaq e thaç, merrnje ju tie:rt, se jua laç“, e me të cilin varg e mendim ne nuk do të pajtoheshim kurrë. Unë do t’i thosha profesorit e mikut tim me plot gojë e zemër: Jo, profesor, jo! Ju na duheni ende neve e i duheni edhe më shumë gjuhës shqipe. Ju dhe profesor Emili do ta ndiqni rrugëtimin – jetëgjatësinë e akademik Ajetit, të cilin e keni dashur dhe për të cilin keni shkruar aq shumë, andaj, dashtë Zoti, jetofshi sa Ai e më shumë se102 vjetët e Tij! Ashtu qoftë!

Referencat kryesore:

1. Jashari, Prof. dr. Ali, Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe, ASHSH, Tiranë, 2020.

2. Shkurtaj, Gjovalin, Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe, Tiranë, 2021.

3. Shkurtaj, Gjovalin, E folmja e Kastratit, Studime filologjike, nr. 2, 3, Tiranë, 1967.

4. Shkurtaj, Gjovalin, Vëzhgime rreth të folmeve të malësorëve të Bregut të Matës, të Ishullit të Lezhës dhe të Ishullit të Shëngjinit, së pari, te Lissus I, f. 152, 172 dhe në formë më të gjerë te SF, nr. 4, Tiranë, 1972.

5. Shkurtaj, Gjovalin, E folmja e Hotit, DSH, II, Tiranë, 1974.

6. Shkurtaj, Gjovalin, E folmja e Kelmendit, DSH, IV, Tiranë, 1982.

7. Gjovalin Shkurtaj, E folmja e Rranxave të Mbishkodrës, DSH, IV, Tiranë, 1982.

8. Murati, Qemal, Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të Kosovës, IA, Prishtinë, 2018.

9. Memishi, Prof.dr.Valter, Fjalë përurimi në Universitetin “F. S. Noli” për veprën “Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe, ASHSH, Tiranë, 2020, të prof. dr. Ali Jasharit, Korçë, 19 prill 2021.

Fjalë e përgatitur për Seminarin “Shkodra në shekuj”, organizuar në Shkodër, më 12-13 dhjetor 2024, por që për shkaqe personale nuk isha i pranishëm.

Avzi Mustafa/

Nga tribuna shkencore me rastin e lindjes së shkrimtarit Mehmedali Hoxhës.

“Shkrimtari nuk ka një botë tjetër, ai krijon një botë të tijën,
një botë që është formuar nga vetja e tij,
nga ndjenjat, mendimet dhe talenti i tij”

Ibraim Kadriu

Mehmedali Hoxha bën pjesë në grupin e atyre shkrimtarëve që vuajtjet dhe padrejtësitë të çdo lloji i mban të heshtura, por para fëmijëve e hap zemrën që t’u sjellë një botë të lumtur nëpërmjet fjalës së bukur. Dihet se shkrimtarët për fëmijë e dinë fare mirë me sa mund e me sa mjeshtri e me sa përkushtim shkruajnë për botën e tyre. Ato shkrime duhet të jenë në përputhje me aftësitë e moshave që kanë ata për të kuptuar që mund të futen sa më lehtë në botën e librit.

Duke pasur parasysh punën krijuese të Mehmedali Hoxhës, ai pa dyshim mbetet njëri nga kultivuesit me të mëdhenj për nxënësit për dashurinë për gjuhën shqipe, si dhe për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare. Ai gjithë jetën u këndoi fëmijëve, nxënëseve, bukurive natyrore, prindërve, shkollës, mirësjelljes, por edhe vetë mësuesit. Ai edhe vetë ka qenë mësues. Andaj, nëse nuk do të shkruante një abetare ,sigurisht do të mbetej si ai epitafi i Pestalocit “Gjithçka për të tjerët asgjë për vetveten“. E them këtë sepse hartuesit e abetareve burim kryesor i kanë shkrimtarët e llojit të Mehmedali Hoxhës. Vjershat dhe tregimet që i ka shkruar ky shkrimtar kanë qenë burim kryesor i shumë hartuesve të abetareve jo vetëm në Maqedoni, por edhe në Kosovë më gjerë

Mehmedali Hoxha jo vetëm që ishte mjeshtër i shkrimit të vjershave për nxënësit, jo vetëm që e redaktonte revistën për fëmijë “Fatosi”, por edhe përvoja e tij si mësues në disa shkolla, si në Gostivar e Strugë, nuk kishte pse të mos i përgjigjej konkursit për të përgatitur një abetare që do t’u përshtatje arritjeve bashkëkohore. Andaj ai me vetëbesim do t’u përgjigjej të gjitha kërkesave bashkëkohore didaktike që për synim i kishin anët funksionale me teknika që do të përshtateshin me veçoritë e moshave dhe të fuqisë intelektuale te nxënësve.

Prandaj në konkursin e Ministrisë së Arsimit të Kosovës në vitin 1976 do të paraqitet edhe shkrimtari Mehmedali Hoxha dhe nga dorëshkrimet e shumta do të fitojë vetëm një abetare – Abetarja e Mehmedali Hoxhës e cila do hyj në përdorim në vitin 1977 dhe do përdoret deri në çlirimin e Kosovës.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës vjen për nxënësit shqiptarë të Kosovës si një tekst i ri, i cili synonte t’ua mësojë nxënësve lexim-shkrimin fillestar dhe përmes tij t’i përfshijë dhe t’i formojë si individë me një botëkuptim të ri, me vlera të larta humane për botën.

Të gjitha synimet që i kishte Mehmedali Hoxha në kokë i shtroi në abetare, edhe pse ajo u botua vetëm tre vjet para se Kosova të binte në gjendje të rënd nga okupatori serb, kur filluan të okupohen edhe shkollat shqipe dhe largimi i shqiptarëve nga institucionet shtetërore. Megjithatë, kjo abetare mbeti arma më e fuqishme për disa gjenerata nxënësish të Kosovës, që u përdor në shtëpitë-shkolla që u bënë vatrat alternative të edukimit në Kosovën e okupuar.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës kishte për qëllim të sjellë risi sidomos me vendosjen e nxënësit në marrëdhënie të reja me librin, gjë që kërkonte veprimtari të larmishme të lexim-shkrimit. Kjo abetare, siç thotë Mehmedali Hoxha në intervistën e parë me rastin e fillimit të vitit shkollor: “Si libër i parë Abetarja, të behet një dëshirë, një nevojë për të zbërthyer bukuritë e gjuhës amtare, që shkronja e mësuar të mos jetë brengë, po sukses, zbulim i një enigme të stolisur e të dëshiruar që më parë në kopshtin e rrethanave e të fantazisë në moshën e tij plot argëtim, për të hyrë në botën e leximit direkt. Në aftësitë e të shkruarit të lehtë, në botën e të shprehurit të drejtë me gojë e me shkrim pa shabllone”.

Duke e analizuar Abetaren në brendi, ajo që bie në sy është pasuria e fjalorit, si dhe të folurit e nxënësit me fjalë dhe shprehje nga fusha të ndryshme. Gjithashtu qartë shihet edhe struktura sintaksore e gjuhës shqipe me normë standarde të saj, e cila nxënësve u mundësonte ta artikulojnë dhe të përdorin gjuhën e tyre amë drejt, por edhe me bukurinë e vet.

Po ashtu tekstet e zgjedhura janë në përputhje me moshën e nxënësve, pa e humbur bukurinë e gjuhës. Kjo do të thotë se Mehmedali Hoxhës me këtë abetare, në plotkuptimin e fjalës, i jepet epiteti autor origjinal sesa hartues abetareje.
Për nga struktura edhe kjo abetare ndjek po të njëjtën strukturë si edhe abetaret paraprake, por gjithsesi risitë janë evidente. Abetarja në strukturën e saj përmbahet nga dy pjesë të quajtura periudha.

Periudha përgatitore janë paraparë ushtrimet që kanë të bëjnë me formimin e nocioneve për fjali, për fjalët në fjali dhe për tingujt në fjali. Të gjitha këto veprime janë të shoqëruara me ilustrime mjaft të qëlluara, ku shumë lehtë mund të vërehen jo vetëm botëkuptimi i subjektit, por edhe veprimi, si p.sh.: përgatitja për në shkollë, mirësjellja në rrugë, njohja me profesionet, me punët e njerëzve dhe të kafshove dhe të shpezëve si p.sh. Zogu cicëron, djali punon, nxënësi lexon, nëna thur fanellën, etj.

Periudha e mësimit të shkrim-leximit fillestar është ajo që autori, Mehmedali Hoxha e ka ndarë në
zhvillimi i shkronjave të mëdha të shtypit,
zhvillimi i shkronjave të mëdha e të vogla të shtypit,
zhvillimi i shkronjave të vogla të dorës,
zhvillimi i shkronjave të mëdha e të vogla të dorës, të shoqëruar në mënyrë paralele me ato të shtypit.
Këtë ndarje nuk e hasim në asnjë abetare që nga abetarja e Naum Veqilharxhit e deri te abetaret e fundit që sot janë përdorim

Edhe kjo abetare si libër bazë të nxënësve mbështetet kryesisht në metodën alfabetike pamore dhe në mënyrë të theksuar në metodën analitike-sintetike, duke u mbështetur në natyrën dhe strukturën e gjuhës shqipe si gjuhë me karakter analetiko-sintetik dhe me një sistem gramatikor shumë fleksibil.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës në çdo faqe e zbulon alfabetin e gjuhës shqipe, duke na e prezantuar parimin pamor dhe atë alfabetik. Në çdo faqe të Abetares gjendet shkronja përkatëse. Në krye të faqes, krahas shkronjës, përballë shfaqet fjala apo togfjalëshi i shkronjës përkatëse për ta prezantuar shkronjën përkatëse në pozicione të ndryshme brenda strukturave të fjalëve. Aty kur fjala nuk është mësuar me shkronjat e mësuara, përdoren piktogramet.

Në mësimin e shkronjave te kjo abetare kemi një risi që nuk haset në abetaret e mëparshme për mësimin e shkrim-leximit fillestar – që nxënësi sa më parë ta përvetësojë këtë shkathtësi pa u lodhur me katër forma të një shkronje. Mjeshtëria e autorit dhe përvoja e tij konsiston në atë se ai abetaren e fillon me shkronjat e lehta, që çdo nxënës të mund t’i përvetësojë lehtë, duke filluar nga “A” -ja, “I”-ja, “ O”, “M”, “U” etj., por në këtë abetare kemi përsëritjen prej një faqeje në tjetrën, që sigurisht jep mundësinë e të përvetësuarit të lexuarit të shpejtë, por edhe përvetësimin e shkronjave të dorës. Ja një shembull. Për shkronjën “F” autori mësimin e kësaj shkronje e fillon me titullin “Fatmiri e Flutura”
“Fluturat shkonin lule më lule.
Fatosi dhe Fatmiri dolën në kopshtin e luleve.
Flutura bëni tufën më të mirë për nënën
Fatmiri për mësuesen
Ishte Tetë Marsi- dita e nënave.
Fatosi beri kurorë me lule për t’i uruar
Tetë Marsin motrës punëtore.
Flutura brohoriti:- S’ka si nëna ime!
Fatmiri ia priti:- S’ka me mësuesen time!
Fatosi bërtiti:-S’ka me motrën time!”
Në faqen e Abetares përball kësaj shkronje qëndron edhe teksti për lexim :
FESTA JONË
“Ne sot festojmë. U hap shkolla e re.
Eni të këndojmë!
Fshati kur feston, flamujt valojnë.
…..”
Po në këtë vjershë një strofë është dhënë me shkronjat e dorës:
“Jehon lahuta ditë pa halle.
Shkollat tona luajnë valle.
Bleroi fusha s’mbetëm vonë.
Kaploi dita vendin tonë”.
Dhe në fund të çdo faqeje autori, Mehmedali Hoxha jep një fjali të shkruar me germa të dorës siç është kjo: “Fshati po feston, eni të këndojmë!

Në këtë abetare risi është se mësimi i shkronjave të dorës si dhe ushtrimet e shkrimit, që janë të drejtuara me lëvizje të lira me një distancë të gjerë, të shkruara vetëm nëpër vija horizontale, gjë që nxënësve u jep mundësinë e përvetësimit të shkathtësisë së të shkruarit të afërt e të lehtë me format e modelet që e rrethojnë, që paraqet një mënyrë e të ushtruarit për përvetësimin e drejtë të elementeve të shkruarit
Përvoja e Mehmedali Hoxhës si mësues i parë në shkollat shqipe, përvoja e tij në planin gjuhësor, ishte e madhe dhe ai e dinte se çka u duhet nxënësve për të lexuar rrjedhshëm dhe në të mësuarit shmang të lexuarit me rrokëzim, andaj kërkon mësim me zbërthime dhe analizime, për të shmangur kështu nga nxënësit të mësuarit përmendësh. Në këtë abetare ai me shumë kujdes zgjedh ose adapton fjalë të qarta, të shkurtra e shumë të bukura, duke kërkuar që mësuesit të nxjerrin nga nxënësit intuitën e tyre.
Tekstet që janë prezantuar vjen pas do shkronje që ka të bëjë me leximit të disa teksteve të zgjedhura plotësuese, për të përvetësuar shkronjat dhe për ta shkruar drejt tekstin e këndimit të parë. Tematika e teksteve është e shumëllojshme, ashtu siç thotë vetë autori “ashtu si është vetë jeta e fëmijëve”. Aty gjinden tekste ku shihet qartë niveli këndshëm i shijes letrare të përcjellë me një humor të lehtë. Vetë autori Mehmedali Hoxha do të shprehet kështu: “Dëshira ime ka qenë që se cila fjalë në fjali të ketë kuptim të qartë, të ketë një fjalor të pasur me elementet e poezisë”.
Abetarja e Mehmedali Hoxhës, përveç tekstit bazë, ofron edhe tregime, fabula, vjersha, gjëegjëza, fjalëshpejta, fjalëkryqe por ajo dallon edhe për nga struktura e gjuhës përmes zgjedhjes dhe përshtatjes së fjalëve të qarta, të shkurtra e të bukura. Por, ajo çka është me rëndësi dhe që duhet të përmendet është orientimi drejt rrugës së organizimit të teksteve si një tërësi. Brenda tyre është e pranishme hyrja, një zhvillim dhe një mbyllje, ku fare lehtë del një moral, një veçori edukative etj.

Sidoqoftë, nëpërmjet kësaj abetareje autori ka dashur të realizojë krahas shkrim-leximit edhe disa objektiva, siç janë: përdorimi i drejtë të gjuhës standarde shqipe; fitimi e shprehive elementare të lexim-shkrimit, nxënësit të shkruajnë duke e lexuar librin, si dhe nxjerrjen e mendimit të nxënësve, pastaj përsëritjen si një nga metodat e të mësuarit të dukurive gjuhësore, duke e marrë parasysh shkronjën, tingullin, rrokjen, fjalën, fjalinë, shenjat e pikësimit dhe disa elemente bazë gramatikore etj.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës mbetet një pasuri kombëtare ku vargon me të gjitha abetaret e gjuhës shqipe si në ndër abetaret më origjinale në trojet tona shqiptare.

(In memoriam për Servet Osmën Tartari (i lindur më 13.2.1938 në Bolenë të rrethit Vlorës dhe është shuar më 23.11.2024, në Tiranë) në shenjë respekti, nderimi, mirënjohje, kujtimi e homazhi për ish-kryetarin e Shoqatës Atdhetare Kulturore “Labëria”, dega e Tiranës, një personalitet që do të ngelet përjetësisht në kujtimet e komunitetit lab dhe më gjerë).

Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI

Në mjedisin e Labërisë dhe më gjerë ishim mësuar ta shikonim Servet Tartarin të angazhuar gjerësisht me fshatin e lindjes Bolenës dhe më gjerë me trevën e Labërisë. Por edhe pse është shuar para pak ditësh Servet Tartari ngelet një vlerë labërie për atë çka i dha fshatit të lindjes dhe më gjerë shoqatës “Labëria”, prandaj edhe respekti, nderimi, mirënjohja dhe homazhi për këtë personalitet ngelet i përhershëm dhe do të jetojë në përjetësinë e kujtimeve labe. Shokët, miqtë e shumtë dhe dashamirësit kanë një mik më pak sot, kortezhi i dhimbjes e shoqëroi atë në Bolenën e tij të dashur, ndërsa la pas pikëllimin familjar, zbrazëtinë në shoqërinë e tij. Servet Tartari do të ngelet përherë një zë labërie i trupëzuar me më shumë se një duzinë librash që la pas si trashëgimi për fshatin, krahinën, Labërinë. Dhe nëse do të përmendim në vargje ikjen e tij, le t’i referohemi poetit Arben Duka kur thoshte: “S’kam të tretur porsi kënga,/asnjë varr s’më mban dot brenda”, sepse sa ishte gjallë lëvroi historinë, këngët e vallet, traditat e zakonet, shkroi reportazhe e skenare filmash e dokumentarë, filmoi dhe fotografoi si një profesionist i vërtetë, dhe që pasuria që la pas vlen të mblidhet, sistemohet dhe arkivohet si për filmime dhe fotografime dhe që të mund të depozitohen në emër të SHAK “Labëria”, “Nderi i Kombit” edhe në fondet dokumentare të AQSH-së.

Servet Tartari – biri i Bolenës, përsonaliteti që ngeli në vëmendje të Labërisë…

Servet Osmën Tartari ishte lindur më 13 shkurt 1938 në fshatin Bolenë të rrethit Vlorës. Ai vjen nga një familje me tradita patriotike dhe atdhetare. Në periudha të ndryshme historike, kjo familje ka treguar, atdhedashuri e bujari. Në këtë mjedis familjar dhe shoqëror u arsimua dhe u edukua Serveti. Babai i Servetit, Osmën Tartari ka qenë partizan antifashist në BrV Sulmuese, po ashtu edhe tre xhaxhallarët e tij në formacione të ndryshme partizane të LANÇ-it. Arsimin fillor e kreu në vendlindje, dhe më tej kreu shërbimin ushtarak si dhed më tej mbi 70 vjet jetoi e punoi në kryeqytet në Tiranë. Shpirti dhe zemra e tij edhe pse banonte në Tiranë ishte në Bolenën e tij të dashur, në Labëri. Fshati Bolenë shtrihet në Kurveleshin e Poshtëm dhe gjendet në Lumin e Vlorës. Ajo shtrihet rrëzë malit të Çipinit, (Çipini është mali përmbi fshatin Bolenë, nga ku ka Çikën përballë, Bogonicën, Valin e Bufit, majën e Qorres, Paliskën etj), që historikisht i ka dhënë vlera fshatit, Labërisë, Shqipërisë. “Bolena trimja bolenë, që bëre luftë me mbrenë…”, është një këngë polifonilke e shenjtëruar. Bolena simbolizon shpirtin e kulluar të labit, vullnethekur në qëndresë, krenare në shekuj me gra e burra që kanë rrezatuar mirësi e personalitet duke i dhënë historisë dhe traditës shqiptare. Bolena është ndërgjegjia e zgjuar që i ka dhënë krahinës, Labërisë, Shqipërisë, dëshmimtare e lirisë, me njerëz punëtor dhe luftëtar për çështjen e atdheut. Bijtë dhe bijat e Bolenës dhurojnë krenari, dinjitet dhe lartësim të figurave fisnike, japin dimension solid vlerave në panteonin kombëtar. Servet Tartari ka qenë i dalluar edhe për krijimtari dhe veprimtari të ndryshme kushtuar vendlindjes, Labërisë dhe krahinave të vendit, të shtrirë dhe jashtë truallit shqiptar si në Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi, Stamboli, Selanik, Rusi etj. Gjurmët e këtyre veprimtarive i gjejmë në shkrimet e ndryshme dhe në botimet e librave për Bolenën dhe për Labërinë. Në veprimtarinë e tij dallohen aktivitete historike, kulturore, sportive, për figura të shquara të kombit shqiptar. Para disa vitesh në një ndër përvjetorët e lindjes së veprimtarit dhe veteranit të shoqatës AK “Labëria” për Tiranës, Servet Tartari, organizoi dhe zhvilloi një veprimtari për promovimin e vlerave të punës së tij në vite, por aty edhe ju akardua titulli më i lartë: “Personalitet i shquar i Labërisë”. Veprimtaritë e tij me njerëz të kulturës, artit, sportit, miq dhe veprimtarë të degës së Labërisë së Tiranës por edhe dhjetë vite si kryetar i Shoqatës Bolena kanë qenë sinjifikative, ku në këto veprimtari kanë marrë pjesë edhe Ago Çela, Bernard Zotaj, Bashkim Qeli, Leonard Tase, Zaho Golemi, Bardhosh Gaçe, Lirim Deda, komentatori sportive Dëfrim Methasani, Xhemil Çela, Xhevat Lluri, Xhelil Alia, Kujtim Bishaj, Hekuran Rapaj, Çezar Koshi, Safet Këlliçi, Asllan Zemani, Kristaq Janushi, etj.

Vepra që jeton gjatë nderohet e vlerësohet gjithmonë

Servet Tartari ka qenë një ndër labët e parë të kryeqytetit që punoi me vullnetarizëm për ringritjen e shoqatës “Labëria” në vitin 1998, por edhe si kryetar i degës së Tiranës në vitet 2000-2003, por tepër aktiv edhe më mbrapa. Në këto vite ka zhvilluar një veprimtari të dukshme në gjallërimin e jetës së labërisë në Tiranë. Një ndër pasionet e tij tëspikatura ka qenë edhe publikimi, librat, reportazhet, skenaret e filmave. Servet Tartari ka lënë mbrapa një trashëgimi të shquar si autor librash, ku dallojnë “Bolena në sportin Shqiptar”, si dhe dokumentari kushtuar sportistëve, botimin e librit “Petrit Murzaku krenaria e sportit shqiptar”, si dhe filmin dokumentar legjenda Murzaku në rolin e skenaristit. Librin “Bolena në sportin shqiptar” vëllimi i dytë me 11 sportist të tjerë si dhe skenarist i dokumentarit “Aty ku lindin kampion”. Kontribut ka dhënë në shoqatën “Labëria”, si anëtar i kryesisë së përgjithshme që nga Kuvendi i parë i saj. Ai ka kryer një sërë aktivitetesh, historike, kulturore, sportive, për figura të shquara të kombit shqiptar, duke filluar që nga Prishtina e deri në Gjirokastër, që janë përfshirë në librin “Në prushin e vllazërimit”. Servet Tartari energjitë e tij të pashterrshme i derdhi në krijimtari, duke dhënë një kontribut, në evokimin dhe promovimin e vlerave historike, kulturore, të traditës, zakoneve, të folklorit e polifonisë në interes të përcjelljes për brezat e ardhëshme, si një pasuri kombëtare. Kontribut ka dhënë në Shoqatën “Labëria”, si anëtar i Kryesisë së Përgjithëshme, por edhe si kryetar i Shoqatës “Labëria” për Degën e Tiranës. Ai ka qenë motorri gjenerues i disa nga aktiviteteve historike, kulturore, sportive, për figura të shquara të kombit shqiptar, duke filluar që nga Prishtina e deri në Gjirokastër, që janë përfshirë në librin “Në prushin e vllazërimit”. Për të gjithë ka qenë një nderim dhe vlerësim i vlerave të Labërisë, të mëshiruara në antërë të veçantë të saj. Prandaj dhe biri i Bolenës u vlerësia si një ndër personalitetet e Labërisë me motivacion: “Për kontribut dhe ndihmesë në ringritjen, funksionimin dhe gjallërimin e Shoqatës “Labëria”, për punë e përkushtim të palodhur në përjetësimin e figurave patriotike dhe sportive, për fotografim, filmim dhe evidentim të aktiviteteve, si dhe arkivimin të tyre në detyrën e ish-kryetarit të degës së SHKA “Labëria” për Tiranën, punë të cilën e bën me pasion prej vitesh. Në punën e tij ka shkruar reportazhe për Malin e Zi, Maqedoninë, Kosovën, Kroacinë, Stambollin, Selanikun, Shënpetërburgun, Moskë etj. Përveç shkrimeve në gazeta të ndryshme, ka botuar librat “Bolena në Sportin Shqiptar” 1999, “Në Prushin e Vllazërimit” 2004, “Eriku në sytë tanë”, 2007, “Asim Aliko legjendë” “Hero i Popullit” 2008, “Kujt t’i flas” poezi”, 2009, “Petrit Muzaku, krenaria e sportit shqiptar” 2010, “Bolena mozik drite” 2013, “Me zemër e me mendje”, “Labëria në Kuvende” 2014, “Bolena në sportin shqiptar” vëll. II 2015, “Prushi i Labërisë në zemër të kryeqytetit” 2016, “Gjeneza, fiset dhe historia”, 2018, “Libri, pushteti më bujar” më 2019. Serveti ka qenë anëtar i “Lidhjes së Shkrimtarve dhe Artistëve të Shqipërisë”, si dhe i “Shoqatës Profesionite të Gazetarve të Shqipërisë”. Një ndër skenarët e filmave që ai kishte për zemër dhe që TVSH-ja e ka ritransmetuar disa herë ishte filmi dokumentar: “Bolenë trimja Bolenë”. Ai ka qenë në grupin e punës në botimin e librit “Enciklopedia e Kurveleshit”, si dhe në mjaft nisma e inisiativa të tjera që puna e tij flet më shumë me vepra dhe konkretizime. Ai iku me shpirtin plotë dhe i qetë për pasardhësit e tij, por shkrimet e librat e tij janë një pasuri, ndërkohë që pasuri janë edhe gjithë veprimtaritë historike, kulturore, sportive, folklorike-polifonike, artistike, patriotike, atdhetare, të dokumentuara. Skenaristi i tre filmave dokumentarë, me mbi dhjetra orë, filmime për shumë aktivitete, që ka organizuar, dhe udhëhequr, në më shumë se një çerek shekulli janë vlerë labërie. Servet Tartari ishte njeri me shpirt patriot, që kontriubojnë me përkushtim, dhe e shkriu talintin e tij për të realizuar qëllimin më fisnik, sidomos për vlerat historike dhe njerëzore, shkriu gjithë energjitë e tij për të evokuar, promovuar e botuar ato vlera të zakonit e traditës shqiptare, të trimërisë e besnikërisë, të bujarisë e mikëpritjes labe dhe më gjerë shqiptare. Mesazhi i librave të tij është sinjifikativ: “Të jemi për jetë të bashkuar, nga veriu në jug, me dashuri e respekt, për njeri-tjetrin, si bij të Shqipërisë, dhe të Kombit Shqiptar”, që e përmbledhur sipas Servet Tartarit deviza ishte dhe mbetet: “bashkim-vëllazërim”. Servet Tartari ishte dhe mbeti publicisti-shkrimtar, organizator dhe drejtues i shkëlqyer, evokoi personalitete të artit, të kulturës, sportit, si dhe shumë intelektualë, të fushave të ndryshme, nga Mitrovica e Prishtina në Gjirokastër, përmes një përkushtimi të jashtëzakonshëm, në të mirën e kulturës kombëtare, për kultivimin e traditave dhe vlerave historike e kulturore shqiptare, në mbrojtje të shqiptarizmës.

Vlerësime të merituara për Servet Tartarin e Bolenës dhe mbarë Labërisë

Është fakt se vlerësimet për Servet Tartarin kanë qenë të shumta. Për gati çerek shekulli shoqata “Labëria”i ka dhënë vlera dhe nderuar si veprimtar i dalluar si dhe me mirënjohje për punën e përkushtimin ndaj shoqatës. Ai është aktivizuar dhe vlerësuar edhe nga “Unioni Artistik i Kombit Shqiptar”, shoqata “Devolli”, si themeluesi i shoqatës “Bolena” më 2001, anëtar në shoqatat “Kolonja” Gjirokastër”, “Ali Pashë Tepelena” si dhe shumë të tjera. Presidenti i Republikës e ka nderuar me titullin e “Mirënjohjes” në vitin 2012 me rastin e 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë, në vitin 2017, përsëri nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë është vlerësuar me titullin “Mjeshtër i Madh”. Ai është shpallur “Nderi i Komunës Horë-Vranisht dhe “Personalitet i shquar Qarkut Vlorë”. Në qershor 2015 ka marrë vlerësimin “Ambasador i Paqes”. Duke qenë një nga themelusit e shoqatës “Bolena”, është vlerësuar “Kryetar nderi i shoqatës “Bolena” dhe vlerësuar me titullin “Krenaria e fshatit Bolena”, pasi këtë shoqatë e ka drejtuar për një dekadë. Shoqata Atdhetare Kulturore “Labëria”, “Nderi  Kombit” e ka nderuar Servet Tartarin me titullin më të lartë të saj, si: ” Personalite i Shquar i Labërisë”. Ndërkohë që këto vlerësime kanë qenë një sadisfaksion për labin Servet Tartari dhe e kanë obliguar atë që të letë deri në frymën e fundit një njeri besnik ndaj frymës së zhvillimit të fshatit Bolenë dhe një kontribues i mirënjohur për Labërinë. Për këtë arsdye ai ngeli deri në fund të jetës së tij shkrimtari dhe publicisti i mirënjohur i Labërisë dhe i vlerave të saj. Në këto ditë të humbjes së veprimtarit të njohur të Bolenës dhe të Labërisë ne i bëjmë homazh jetës dhe veprës së tij, promovuesit të njohur të vlerave të tij si krijues, njeri fisnik, që i dha jetës kuptim e dimension mençurie, që hodhi dritë e ndriçoi periudha të ndryshme të zhvillimeve labe. Ai vizionin e tij për të ardhmen labe e shpalosi me të gjitha energjitë në mënyrën e tij me mund e djersë, eksperiencë, punë pasionante, me ndershmëri në shërbim të Atdheut, mbi të gjitha me mision ndaj Labërisë. Lumtumira e një komuniteti të gjerë shokësh dhe miqsh është lamtumira për njeriun plot kulturë që i dha shumë shoqërisë, fshatit Bolenë, krahinës, Labërisë e më gjerë gjithçka kishte. Për përcjelljen në banesën e fundit në Bolenë të të ndjerit Servet Tartari, ka shkruar edhe Faslli Koçiraj në gazetën “Kushtrim Brezash”, organ i veteranëve të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare dhe pasardhësve të tyre. Servet Tartari thuri kanavacën e historisë dhe lavdisë së Bolenës dhe do të ngelet pikë reference edhe për brezat, pasi tregoi mjeshtërinë në zbatimin konkret të programit për ta bërë të njohur dhe dokumentuar historinë e traditat dhe sidomos personalitetet e Bolenës edhe përmes filash e dokumentarësh por edhe përmes qindar fotografish që janë vlerë për Bolenën por dhe për mbarë trevën e Labërisë. Aftësitë, energjitë dhe kapacitetet e tij i vendosi në interest ë trevës labe, prandaj quhet edhe misionpërmbushur. Ai la pas mjaft libra dhe sikurse thotë një shprehje latine se, “Habent sua fata libelli/Librat kanë fatin e tyre”, dhe dija e shkruar në to është pasuri brezash, por dhe referencë për brezat e studiuesit e ardhshëm. Fatet librat i shkruajnë vet, që kur autori derdh në letër mendimet dhe personazhet e trimërisë dhe lavdisë mbeten pishtarë për brezat e sotëm dhe të ardhshëm të Labërisë dhe më gjerë. Por një gjë është e sigurtë se destinacioni i librave mbi Labërinë është kontribut për intelektualizmin lab dhe më gjerë, si dhe për këdo që do të ketë dëshirë që të lexojë të vërtetat labe për periudhat e ngritjes dhe zhvillimit të kësaj krahine vitale.