Ndue Bacaj/

Si sot me 5 shtator 1997 nga planeti Tokë u shua një yllë mbi yje që sillte dritë, paqe, harmoni e shpresë për jetën. U shua nga kjo botë e përkohëshme për t’u ngjitur lart në Qiell në amshim Nënë Tereza. U shua duke na lënë si kujtim veprat e saja në sherbim të njerzëve në nevojë thuajse në çdo cep të globit tonë, duke na lënë në këtë tokë trupin të cilin e kishte marrë përkohësisht, ndërsa shpirti i saj shkoi në Parajsën qiellore ku rrinë Engjëjt, pranë Jezu Krishtit me emrin e të cilit jetoj e veproi. E ne vetëm tani e kuptojmë se Nënë Tereza nuk kishte qenë një njeri i kësaj toke, por kishte qenë një Engjëll i vërtetë që vetë Zoti ja kishte falë përkohësisht kësaj bote halleshume. Është fat i paçmuar për Racen tonë Ilire-Shqiptare që vetë Krijuesi zgjodhi bijën tonë për ta shenjtëruar, pasi në trupin e saj kishte dërguar shpirtin e shenjtë, duke e bërë shenjtore. Kur kishte lindur Nënë Tereza ishte pagëzuar me emrin Gonxhe Bojaxhi, ndërsa emrin Nënë e mori gjatë misionit të saj të bamirësisë, tek motrat Loreto e pastaj krijoi misionin e saj që e përhapi në 123 vendet e botës, ku India e Largët ishte epiqendra e deri në atdheun e saj të sapo çliruar nga diktatura komuniste. Nënë Tereza lutej për të gjithë popujt e botës që vuanin nga mjerimi, skamja, padrejtësia si dhe sëmundjet e Epidemitë, dhe ndër lutjet më të fuqishme duket se kishin qenë edhe ato për popullin e saj shqiptar që lëngonte nga epidemia e kuqe. Në pak vite që i kishin mbetur mbi këtë tokë bijes sonë të Shenjtë Nënë Terezës, ne e nderuam e respektuam si asnjë popull tjetër në botë, ndërsa bija jonë hyjnore na fali e na njohu si “GJININË” e saj, shpesh mëkatare jo për fajin tonë… Në këtë pervjetor të shkuarjes në amshim të shenjëtores Nënë Tereza, sot në ditë-festen e saj, mendova të citoj fjalët shqip (se ajo si shqiptare dinte të shkruante e lexonte shqip), për ne gjininë e saj të datës 10 dhjetor të vitit 1979 në Oslo ,kur do të merrte çmimin nobel: “Unë gjithmonë e kam në zemër popullin tem Shqiptar. Shumë i luti Zotit që Paqja e Tij te vij ne zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjithë botën. Luti shumë për fukarat e mij – dhe për mua dhe motrat e mija. Une lutem për juve”. M. Teresa Bojaxhiu. Gjithashtu për t’a mbylluar këtë shënim zgjodha të citoj disa “sentenca” të Shejtes Nënë Tereza, që kanë vlera të perjetshme:

-Paqja fillon me një buzëqeshje.

-Fjalët e sjellshme mund të jenë të shkurtra dhe të lehta për t’u shqiptuar, por jehoha e tyre është e pafundme.

-Uria për dashuri është shumë më e vështirë të largohet se uria për bukë.

-Nëse nuk ushqeni dot 100 njerëz, ushqeni një.

-E shkuara iku, e tashmja nuk ka mbërritur ende. Kemi vetëm të sotmen. Le t’ia nisim.

-Varfëria më e tmerrshme është vetmia dhe ndjesia e të qenurit i padëshiruar.

-Nëse i gjykoni njerëzit, nuk keni kohë t’i doni.

-Çfarë mund të bëni për të reklamuar paqe në botë? Shkoi në shtëpi dhe dashuroni familjen tuaj.

-Nëse nuk kemi paqe, kjo ndodh sepse kemi harruar që i përkasim njëri-tjetrit.

-Nuk na duhen armë dhe bomba për të sjellë paqen, por dashuri dhe dhembshuri.

NGA  NDUE  BACAJ

HYRJE

Ah armët e muezeut!… Ato më fusin në mendime e më “kthejnë” mote e shekuj prapa. Ato më kujtojnë çfar kanë hequr të parët tanë në mbrojtje të trojeve tona , të drejtave tona, të lirisë e identitetit tonë. Sa lufta u ba, për jetesën e në të shumtën e kohës mbijetesen, sa gjaku u derdh , sa mundime, sakrifica e mjerime  kaluan të parët tanë, sa dyer shtëpiash u mbyllen me “ferrë”, sa votra u fikën për të mos u ndezë kurrë ma… E megjithatë ne mbijetuam…mbijetuan duke u mbështetur edhe në armët tona, trashigimia simbolike e të cilave është e sistemuar edhe në Muzeun Etnografik të Malësisë në Tuz nga krijuesi e pronari i keti muzeu z.Shtjefen Ivezaj Në këtë meditim të vogël para permbajtjes së madhe të Muzeut etnografik, nuk po munden pa sjellë në kujtesë një poezi brilante që u kushtohet sakrificave dhe mjerimeve që suallen e lanë pas  luftrat, në mbrojtje të trojeve shqiptare nga lakmitë e fqinjëve shoven e më gjërë.  Poezia ndonse i kushtohet gruas hotjane, ajo poezi është perfaqësuese shumë  më shumë, veçanarisht për Malesinë e Madhe si “balli” i shqiptarisë e më gjërë.

GRUEJA  HOTJANE  

Nji grue e vejueme 

Len ksollen n’mallim, 

Ku jetën pat shkuemun, 

Plot gaz e vajtim.

Me djepin mbas shpine , 

Me  shkopin në dorë, 

Tek ulet prej malit, 

Q’asht veshun me bore. 

Prej ksolles  së dashtun 

I duhet me dalë, 

Prej tmerrit me pshtuemun 

Të dashtunin djalë. 

Derdh lot prej mallimit, 

Katundin tuj pa, 

Se burri për kombin 

Atje i qe vra. 

“Lamtumirë !” tue dnesun 

Kasolles i thot’ 

E’ mollzat e faqes 

I mbushen me lot. 

N’vegim tek i duket 

I shoqi ndër re ; 

Kësaj shpirti i kputet 

E rrxohet përdhe. 1.

ARMËT E MUZEUT: 

Armët kanë qenë të  shumëllojshme , ato kanë ardhur duke u permirësuar. Studiuesi dhe etnografi At Kolë Berishaj i ka rënditë këto armë edhe sipas një  dëshmie të marrur nga një plak 115 vjeçar nga Arza e Traboinit  (Ucë Tomë  Gjelaj). Ai armët e zjarrit i “rendiste”: -Huta e zakonshme apo huta kacaturrë , – Kapsulaça, – Huta Martine, – Kapaklija, – Berdanka, -Ostrogusha, -Novica.. Pos këtyre ka pasë edhe armë të tjera që malësorët shqiptarë i “thirrnin” me emrat: -Xheverdare, – Karajfile, – Ltine, – Breshane, – Novicë, – Dodume… Armët shqiptari i ka mbajtë per mbrojtjen e vet , per mbrojtjen e vendit , si dhe per stoli e per plotësimin e trupit të vet. Në mentalitetin e vet , burri shqiptar ka qënë i hijshëm me shkua me armë , sidomos kur janë mbledhë në log të kuvendit. Kudo e kurdo me pa shkue pa armë i është dukt vetja si i çuditshem , si i ngathun  e si me pasë diçka mangut. Shqiptari pra  s’ka  mujtë me ndejë pa armë.  Armët të shumtën e herës  i ka marrë në luftë , por kur  s’ka mujtë ndryshej ka shitë kanë e kularit  dhe e ka ble pushkën  e pa të nuk ka ndejë.  Pushken e ka mbajtë nuse : të paster , të dlirtë si pasqyrë .  Asht per tu theksua se në atë kohë nji hutë kacaturre  ka kushtue 600 grosh , ndersa nji dele 10 grosh. Për armë edhe janë benue (kanë ba be). Kur burri shqiptar  ka thënë : “Pasha armët” , shqiptari  as të ka rrejtë as të ka hanger fjalët.  Për armët edhe janë lavdue…2.  Ndersa një studiues huaj i fundit të shekullit XIX per “dashurinë” e shqiptarëve për armët  do të shkruante : “Dorezat e revoleve  që shqiptari mban në brez  , janë të gjitha  të gdhendura dhe të zbukuruara , por po i pelqeu më shumë pushka , ajo është e gjatë , e hollë  dhe njësoj e gdhendur  dhe e zbukuruar , shpesh me gurë të çmuar , me  një gdhendje  të artë për  gjatë  tytës.3.  Siç tregon historia jonë , armët kanë qenë “shokët besnik” të pandarë të malësorve e shqiptarëve ndër mote e shekuj , shpesh edhe në kushte mbijetese. Edhe Kral  Nikolla i Malit te Zi , (ndonse në përgjithsi në luftë me malësorët shqiptarë , për interesat e zgjerimit të Malit të Zi ) , si  poet dhe si njohës i psikologjisë e trimërisë të malësorve në mbrojtje të nderit , jetës dhe trojeve të veta , e ka pershkruar me mjeshtri , por edhe me realizëm “shoqerinë” e pandarë të malësorve  me  pushkët e tyre.  Në  poemen me titullin  domethënës: “Kryengritja e Malësorëvet” (Malisorski  Ustanak, shkruar në vitin  1911), i kushton  ndër te tjera  edhe disa vargje brilante , momentit kur  Tergut Pasha  i kishte thirrur  (me hile)  në Shkoder malsorët me armet e tyre, për një takim gjoja të rëndësishem dhe në interes të malësorve… Por  në kushtet e pabesisë  e  rrethimit nga ushtria turke, u thotë  malesorve per  t’i  dorzuar  armët tek autoritete turke të Shkodres , pasi  armët e tyre janë të vjetruara , dhe në vend të tyre autoritetet  turke do t’u  jepnin gjoja  pushkë të reja… (Gjë që në të vertet doli mashtrim) . Kral Nikolla  duke e përshkruar këtë moment delikat të “ndarjes” të malesorve me pushkët e tyre ,  pasi thotë se  pushka  u ishte shoqe besnike , e prandaj tash mjerohen me e lanë në fund të ndonjë depoje  o nendhece  ku do të myket. Secili mban pushkën para duersh  e puthë  dhe me të falet kështu:   

“…Lamtumirë , moj pushkë gjaksore , 

Mori shpresa  eme e moçme  ,

Sulltani tjeter po më falë , 

E thonë se ajo ty ta kalon .

Por krizma jote  shumë ma larg nepër bjeshkë ndihet. 

Ti o shoqe ke luftue në Javor  ,  

Të asht ndie krizma nepër Greçë , 

Ke shkelxye  ti për në Shpuzë  dhe prej Tivari ,  

Malazezët  ti i ke vramë , 

Besa edhe shejet edhe shqipet , e nepër liqej e kneta  , 

Rosa e shpend  të egjër e krahpraruem…  

Me nafakë më je kenë gjithmonë  ,

E unë  kurr  s’ta kam lanë fëtyren me tu nxi , 

Ti  je kenë si pasqyrë ,  

Ti je kenë uzdaja e eme. 

Lamtumirë  pra shoqe  besnike , 

Mue më pret nji pushke e re , 

E ty e mue  së bashku na kjoftë , 

Faqja e bardhë e ndera per gjithmonë.    

A thue do  m’errsohesh  ndër depot e tmerrshme , 

Ku nuk deporton dielli  i shkelxyeshem , 

E mbreteron  lagështina  ? 

Për i  mend unë  drue se po , 

E prandaj ahmarrse  para se të  dahem pergjithmonë , 

Dua t’a puthi edhe nji herë  fëtyren tande të shkelqyeshme…”.4.  

Duke parë se shqiptari dhe arma e tij kanë qenë gati “sinonim” i njeri tjetrit  më shkon mendja te vargjet lapidare të homerit shqiptare (At Gjergj Fishtes):

“…Kemi këndue po armët besnike 

Që flakërue kanë në dorë t’Shqiptarve

Kah kanë dekë per besë jetike 

Kah kanë dekë kta , për DHE t’parëve..” .5.

REFERENCAT:

1.Hilë  Mosi , Vepra letrare , fq.314-315, sh.b.”Naim Frashëri” ,Tiranë 1986.

2.At Kolë P. Berishaj , Etnografi -3- , fq.46-48 , Enti botues  poligrafik “At Gjergj  Fishta”, Tiranë 2003.  

3.John  Foster  Fraser ,”Shqiperia e  Poshtme” , fq.11 ,botimi shqip : Zenit Editions 2009.   

4.Botim special i rev. “Leka”me me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë , 1937 , fq.19(621)-20(622). 

5. At Gjergj Fishta; Mrizi i Zanave,fq.9

Ndue Ukaj/

Nënë Tereza është shkollë madhështore e dashurisë, pa një të dytë përreth, prandaj, një libër i ri për të, është një shteg që të ecim udhëve të reja e një dritare e re që të shohim pamje të reja; të mësojmë nga ky art i të jetuarit dhe nga kjo shkollë e provuar dashurisë njerëzore. Don Lush Gjergji, si punëtor i palodhshëm kulturor e shpirtëror, tash e sa kohë, punon pareshtur që të çelë shtigje të reja drejt njohjes së Nënën Terezës, të hapë dritare të reja, që të soditet bukuria e jetës, përmes zemrës së Nënë Terezës. Si biografi më i shquar i saj  e studiues i rëndësishëm, tash e sa vjet, ai e shpalos përmasën e dashurisë së pakufishme të Gonxhes sonë dhe na thërret, të mbjellim kopshtin tonë, me dashuri, ngaqë, siç thotë Nënë Tereza e na kujton autori i librit, “dashuria është mjekim për çdo sëmundje.” Libri i porsa botuar, “Porositë e Shën Nënë Terezës për ne”, me shënimin domethënës, “Në e 45-vjetorit të dhënies së Çmimit Nobel për Paqe, Oslo, 10 dhjetor 1979”, vjen përpara lexuesit si njëlloj navigator i përditësuar dhe e ndihmon atë që të hyjë në botën e madhe të shenjtëreshës shqiptare, duke shpalosë aspekte të rëndësishme të jetë së Shën Nënë Terezës:  botën shpirtërore, dashurinë për njeriun e Jezusin, aftësitë e saj për të zhvilluar dialog, lidhjen me kombin shqiptar, dëshmi që paraqitet në faqet e para, përmes testamentit që Nëna Tereza dha në Oslo, përpara botës, kur pohoi se ishte shqiptare, duke paralajmëruar kështu një përlindje të madhe kombëtare. Dhe 45-vjet pas, ky libër, përveç se aktualizon personalitetin shumëdimensional të Nënë Terezës, vjen mes nesh, edhe si një mësim i mirë kundër harresës.

Duke u nisë nga fakti empirik se mësimi më i mirë është mësimi nga njerëzit e mirë, libri i Don Lushit paraqet përpara lexuesit një njeri të mirë, me vepra e mësime praktike të mira, ku shtjellohen e përditësohen vlerat sublime: dashuria e cila rrezaton si shtylla kryesore e veprimtarisë së Nënës Terezë. Libri na tregon  se “mëkati më i madh është mungesa e dashurisë”  dhe duke na treguar këtë të vërtetë, na grish që të hyjmë në udhën e bukur të mësimeve të Nënë Terezës, të hyjmë në kopshtin e saj të magjishëm e të ushqehemi me vlera jetëdhënëse.

Don Lushi përmes këtij libri të bukur, me fotografi të bukura, e ri sjell portretin e shenjtores, vajzës që doli nga gjiri ynë e nga tokat tona, dhe në kohë trazimesh të mëdha globale, u nis në dhenat e huaja të Indisë, për t’u kthyer në vendin e saj, si nënë frymëzuese. 

Dhe Don Lushi duke qenë bashkudhëtar i saj e njohësi më i përthelluar, porositë e Nënë Terezës, si mësime dobiprurëse, i  sjell mes nesh, që të galdojmë për bukuritë e jetës, sepse, thotë Nënë Tereza: “Gëzimi është një nevojë, një dhuratë e madhe për të tjerët edhe për ne, është flaka e dashurisë.”

Pra, Gonxhja, ajo vajza e re, që e donte poezinë e këngën, e këputur nga kopshti me lule i tokave të hershme dardane, që herët mbillet si lule diku në një vend të largët të botës, në një mjedis ku varfëria e mjerimi kishin vizatuar fytyrën më të shëmtuar, dhe nga ajo lule e vockël, u bë një kopsht madhështor, që sot lulëzon anë e kënd botës. Gonxhja, vajzë e re, që herët, braktisi hiret e vajzërisë, i dha një lamtumirë të pikëlluar nënës Drane e familjes dhe përmes dallgëve të forta të jetës, në shekullin e egërsisë, u kthye në nënë për gjithë njerëzimin; nënë për të gjitha kombet, gjuhët, fetë e shtresat sociale. Ajo duke vepruar e duke e parë në secilën qenie njerëzore të mirën, i la botës testamentin madhështor të humanizmit; e mësoi njeriun që ta dojë jetën, ashtu siç është,  plotësisht, pa pretendime, siç bëri ajo përditë, me njerëz të uritur, të braktisur, të lënë pasdore, dhe me ta, krijoi simfoninë e shpresës, një himn të dashurisë e të solidaritet njerëzor.

Libri i Don Lushit është një aktualizim domethënës në rrethanat tona, sepse, siç thotë autori, jeta e saj “është një porosi në vazhdimësi për mbarë botën, sidomos për ne shqiptarët”, që të mësojmë se dashuria është mjekimi i çdo sëmundje dhe falja vlerë e epërme njerëzore, sidomos  në një kohë, kur duket sikur sillemi të trullosur përballë botës e vetvetes, në një kohë kur e kemi humbë aftësinë që të bisedojmë me botën e me njëri-tjetrin. Në këtë aspekt, libri e thërret lexuesin shqiptar, të mendojë udhën e gjatë që bëri kombi ynë, për të fituar lirinë, për çka, Nënë Tereza është shumë meritore, dëshmi kjo e pohuar nga udhëheqës botërorë. 

Shën Nënë Tereze është e përbotshme, por neve si pakkujt na takon të bëhemi nxënës të kësaj shkolle, të mësojmë nga ajo e të marrim energji për të mirën tonë e të njerëzimit, e në ç’drejtim, ky libër ndihmon shumë.

Porositë e Nënë Terezës, këshillat e thjeshta prej nëne, janë vlera ushqyese për zemrën e mendjen njeriut, çdo herë e në çdo kohë, sepse burojnë nga një zemër e madhe e me përvoja të forta, nga një zemër që pati vend për të gjitha dhimbjet dhe gëzimet e botës. Ja një nga to: “Mos më thuaj se në botë ka luftë. Mos më thuaj se njerëzit veniten nga uria. Mos më thuaj se njerëzit vriten nga urrejtja. Mos më thuaj se njerëzit gërgasin dhe përndjekin njëri-tjetrin, por vetëm më thuaj: Ç’bën ti?“

Nëna Terezë, nuk vulviti flamuj ideologjikë, partiakë, shtetërorë, ajo jetoi e punoi nën flamurin e dashurisë njerëzore, atë flamur ia dhuroi botës, duke e bërë fuqinë e tij të rrezatojë kudo e kurdo, edhe nën rrebeshin e armëve, aty ku dora fuqisë së shkencës, e parasë dhe e politikës, nuk mund të depërtonte. Don Lush Gjergji këtë flamur e ka sjellë mes nesh dhe na pyet: ç’bën ti me të?

Dhe sot, në një ditë si kjo, tek kujtojmë lindjen e shenjtëreshës sonë dhe përurojmë librin e Don Lushit, si shkrimtar, më takon të them pak fjalë për profilin krijues të Nënë Terezës, sepse, ajo kishte një shpirt të madh krijues e artistik. Ajo ishte poete me mendim të thella, një krijuese, në kuptimin më të lartë të fjalës, që kënaqej me fuqinë e artit e të poezisë, dhe botës i la vargje magjepse e një filozofi mahnitëse. 

Poezitë e saj mund të shërbejnë si ilaç për t’i kuruar vuajtët njerëzore, për t’i bërë ato më të përballueshme, për të mësuar nga jeta dhe njëkohësisht për t’iu gëzuar çdo momenti. Në këtë aspekt, siç thotë Papa Gjon Pali i Dytë te “Letra dërguar artistëve”, Nënë Tereza, na shfaqet edhe “një rojtare e së bukurës në botë.” 

Po ashtu, lë të kujtojmë se Nëna Terezë, fal veprimtarisë së Don Lush Gjergjit është bërë pjesë e edukimit të një breznie të tërë, që na vitet nëntëdhjeta, kohë kjo e thyerjeve të mëdha dhe e transformimeve shpirtërore e politike. Asokohe, për ne që jetonim në Kosovë, filloi një kalvar i vërtetë i vuajtjeve, dhe ne, si nga një e çarë qiellore, shihnim një dritëz shprese, të një forcë të epërme, që na injektonte me besim. Ishte Nënë Tereza ajo që u shfaq mes nesh, me mësimet e buta e shpresëdhënëse, të Nënës, dhe siç thoshte presidenti ynë i papërsëritshëm, Ibrahim Rugova, ajo u bë “është engjëll i rojës për Kosovën dhe për popullin shqiptar.” 

Libri i Don Lushit na ndihmon të ofrohemi me nënën tonë të dashurisë, na mundëson të udhëtojmë në jetën e saj, në historinë e familjes së saj, në kontekstin sociale e kulturor shqiptar, na tregon se “buzëqeshja kushton pak, por dhuron shumë” dhe si i tillë meriton të lexohet, për dashurinë që transmeton te lexuesi, për faktet e meditimet domethënëse rreth përmasës shpirtëror të shenjtës sonë, për gjuhën e rrjedhshme e të qartë me të cilën është shkruar, dhe para se gjithash, për dashurinë e pafund me të cilën Don Lush Gjergji i blatohet Shën Nënë Terezës dhe kombit të tij.

(Përsiatje për librin e Don Lush Gjergjit, “Porositë e Shën Nënë Terezës për ne”, Drita dhe ITSHKSH, 2024)

(Prishtinë, 26 gusht, 2024, në Akademinë Solemne në ditëlindjen e Shën Nënë Terezës,)

Xhavit Lipaj, (ORCID-iD: 0009-0009-9345-0900) 1,3

Fadil Çitaku (ORCID:0000-0002-9966-0046) 1, 2, 3 

1 Department of Healthcare, Academy of Leadership Sciences Switzerland, Zürich, Switzerland

2 Department of Humanities, Social and Political Sciences, ETH, Zürich, Switzerland

3 Department of Research, Instituti për Avancim Kombëtar, Prishtinë, Kosovë

Contact: xhavit.lipaj@bluewin.ch

Fjalët kyçe: Modeli i Demencës Lipaj, Demenca, Kujdesi Holistik, Praktikat e Bazuar në Evidencë Shkencore, Kujdesi Etik, Neuroshkenca, Terapia e Personalizuar, Mjedisi Aktivizues.

Hyrje

Kujdesi për pacientët me demencë paraqet sfida të mëdha që kërkojnë zgjidhje të reja dhe gjithëpërfshirëse. Qasjet tradicionale shpesh nuk arrijnë të përmbushin nevojat komplekse të këtyre pacientëve. Si një përgjigje ndaj këtyre mangësive, modeli LIPAJ paraqitet si një paradigmë holistike që përfshin avancimet më të fundit në neuroshkencë me standardet etike, për të ofruar kujdes të personalizuar. Ky punim përshkruan elementët bazë të modelit LIPAJ: Ndriçimi i Ndërgjegjes, Kujdesi Neuroindividual, Terapia e Personalizuar, Mjedisi Aktivizues dhe Kujdesi Juridik-Etik. Secili komponent i modelit është dizajnuar për të adresuar në mënyrë të plotë nevojat e shumta të pacientëve me demencë. Duke integruar këto aspekte të ndryshme, modeli LIPAJ synon të përmirësojë cilësinë e jetës dhe rezultatet e kujdesit për individët që jetojnë me demencë. Ky kuadër përfaqëson një përparim të rëndësishëm në kujdesin ndaj demencës, duke ofruar një qasje të strukturuar që përfshin si dimensionet mjekësore ashtu edhe ato etike të kujdesit.

Metodat

Modeli LIPAJ është zhvilluar përmes një qasjeje të gjerë dhe multidisiplinare, që përfshin perspektiva nga neuroshkenca, psikologjia, etika dhe studimet juridike. Zhvillimi i tij reflekton një përkushtim për të ofruar trajnime të vazhdueshme dhe mjete praktike për kujdestarët, me qëllim që të sigurohet relevanca dhe efikasiteti i praktikave të kujdesit. Nëpërmjet studimeve rigoroze empirike dhe provave klinike, studiuesit vlerësuan efektivitetin e modelit LIPAJ në krahasim me qasjet tradicionale të kujdesit. Kjo analizë kishte për qëllim të validonte përfitimet dhe përmirësimet e mundshme në krahasim me metodat ekzistuese. Duke kombinuar njohuritë teorike me aplikimin praktik, modeli synon të përmirësojë cilësinë e kujdesit për individët nën kuadrin e tij. Bazimi i tij në të dhëna empirike siguron që kujdestarët të mbështeten në teknika dhe metoda të provuara. Në përgjithësi, modeli LIPAJ paraqet një përpjekje të përbashkët për të përmirësuar standardet e kujdesit përmes një qasjeje sistematike dhe të bazuar në prova, duke lidhur kërkimin akademik me zbatimin praktik në kontekstet e kujdesit.

Përpunimi i Literaturës

Zhvillimi i modelit LIPAJ është thellësisht i bazuar në literaturën e gjerë mbi kujdesin ndaj demencës. Sipas Kitwood (1997), një aspekt thelbësor është njohja e individit përtej diagnozës së tij, duke avokuar fuqishëm për qasje të personalizuara të kujdesit. Budson dhe Kowall (2016) theksojnë nevojën e domosdoshme për të integruar zbulimet më të fundit shkencore në praktikën klinike, gjë që përputhet me parimet e bazuara në prova të modelit LIPAJ. Sabat (2001) hedh dritë mbi perspektivat personale dhe përvojat e individëve që jetojnë me sëmundjen e Alzheimerit, duke ndikuar kështu në bazën etike të LIPAJ. Brooker dhe Latham (2015) propozojnë një kuadër gjithëpërfshirës për kujdesin e përqendruar te personi me demencë, i cili përputhet në mënyrë të përkryer me qasjen e individualizuar dhe holistike në thelbin e LIPAJ. Feil (2002) diskuton strategji efektive të komunikimit për të bashkëvepruar me pacientët me demencë, duke nënvizuar rëndësinë që LIPAJ i jep krijimit të një mjedisi interaktiv dhe mbështetës.

Për më tepër, zhvillimi i modelit LIPAJ integron këto perspektiva të ndryshme në një kuadër koherent që vë theksin si te nevojat emocionale, ashtu edhe te ato praktike të pacientëve me demencë. Duke u mbështetur në njohuritë e Kitwood, Budson, Sabat, Brooker, Latham dhe Feil, LIPAJ siguron një kuptim të hollësishëm të kujdesit ndaj demencës, që respekton dinjitetin dhe autonominë e çdo individi. Modeli thekson përshtatjen e vazhdueshme të praktikave të kujdesit në përputhje me njohuritë shkencore që evoluojnë, duke pasqyruar natyrën dinamike të menaxhimit të kujdesit për demencën. Për më tepër, LIPAJ inkurajon kujdestarët të krijojnë lidhje domethënëse dhe të promovojnë një ndjenjë qëllimi dhe përmbushjeje te individët që jetojnë me demencë. Në përgjithësi, modeli LIPAJ paraqet një sintezë të kërkimeve shkencore dhe përvojës praktike, me synimin për të përmirësuar cilësinë e jetës së pacientëve me demencë përmes strategjive të kujdesit të ndjeshëm dhe të personalizuar.

Rezultatet

Modeli LIPAJ, I njohur për efektivitetin e tij në kujdesin ndaj demencës, ka sjellë përmirësime të dukshme në rezultatet e pacientëve. Në veçanti, është lidhur me përmirësime të konsiderueshme në kënaqësinë e pacientëve, mirëqenien emocionale dhe angazhimin në aktivitetet e përditshme. Ky model dallohet për fokusin e tij në terapinë e personalizuar dhe krijimin e një mjedisi aktivizues, strategji që kanë rezultuar të efektshme në ngadalësimin e përparimit të simptomave të demencës. Për më tepër, këto ndërhyrje kontribuojnë ndjeshëm në përmirësimin e cilësisë së përgjithshme të jetës për individët nën kujdesin e tij. Theksi te përshtatja e trajtimit sipas nevojave individuale siguron që pacientët të marrin mbështetje të synuar, duke maksimizuar përfitimet terapeutike. Në fund të fundit, modeli LIPAJ përfaqëson një qasje premtuese në kujdesin ndaj demencës, duke ofruar një kuadër gjithëpërfshirës që adreson si aspektet mjekësore ashtu edhe ato psikosociale të sëmundjes.

Përshkrimi i Detajuar i Komponentëve të Modelit LIPAJ

                                                   Figura 1: Komponentet e Modelit LIPAJ

Në këtë diagram, katër komponentët kryesorë (Ndriçimi i Ndërgjegjes, Kujdesi Neuroindividual, Terapia e Personalizuar dhe Mjedisi Aktivizues) vlerësohen në një shkallë nga 1 në 5, ku secili aspekt merr rëndësinë më të lartë (5). Kjo përfaqësim thekson rëndësinë qendrore të secilit komponent brenda modelit dhe e paraqet atë në një format të qartë dhe shkencërisht të strukturuar.

L – Ndriçimi i Ndërgjegjes Demenca shpesh shihet si një humbje progresive e aftësive njohëse. Megjithatë, koncepti i “Ndriçimit të Ndërgjegjes” inkurajon një ndryshim perspektive, duke u përqendruar te ajo që mbetet, në vend të asaj që humbet. Ngjashëm me ndriçimin, ku drita emetohet pa nxehtësi, ndërgjegjja te pacientët me demencë mund të shfaqet në mënyra unike dhe të papritura. Kjo qasje inkurajon kujdestarët të kërkojnë dhe të mbështesin këto momente të qartësisë dhe lidhjes.

I – Kujdesi Neuroindividual Çdo tru është unik, veçanërisht në kontekstin e demencës, ku simptomat dhe përparimi ndryshojnë gjerësisht. Kujdesi Neuroindividual është një filozofi që promovon plane kujdesi të personalizuara bazuar në profilet specifike neurologjike dhe psikologjike të pacientëve. Kjo qasje shfrytëzon përparimet më të fundit në neuroshkencë për të përshtatur ndërhyrjet, duke minimizuar frustrimet dhe duke rritur mirëqenien.

P – Terapia e Personalizuar Terapia e personalizuar përqendrohet te nevojat dhe preferencat unike të çdo individi. Terapitë standarde shpesh nuk marrin parasysh ndryshimet personale, ndërsa terapitë e personalizuara janë të përshtatura me historinë, pikat e forta dhe interesat e individit. Studimet tregojnë se qasjet e tilla çojnë në kënaqësi më të lartë të pacientëve dhe rezultate më të mira klinike.

A – Mjedisi Aktivizues Një mjedis aktivizues është thelbësor për mirëqenien e pacientëve me demencë dhe përfshin si hapësirat fizike, ashtu edhe atmosferat sociale të dizajnuara për të promovuar angazhimin dhe pavarësinë. Shembuj përfshijnë dhoma të ndriçuara mirë, zona me kontrast ngjyrash, hapësira të sigurta në natyrë dhe aktivitete të përbashkëta. Këto mjedise ndihmojnë në ngadalësimin e përparimit të demencës dhe përmirësojnë cilësinë e jetës.

J – Kujdesi Juridik-Etik Sigurimi që të gjitha praktikat e kujdesit janë etike dhe në përputhje me ligjin është thelbësor. Kjo përfshin respektimin e të drejtave dhe dëshirave të pacientëve, respektimin e ligjeve përkatëse dhe ofrimin e komunikimit të qartë me familjet dhe kujdestarët. Trajnimi i rregullt dhe krijimi i komisioneve etike ndihmojnë në ruajtjen e standardeve të larta të kujdesit.

Diskutim

Modeli LIPAJ ofron një qasje gjithëpërfshirëse për kujdesin ndaj demencës, duke adresuar nevojat unike të çdo individi. Duke u fokusuar te ndriçimi i ndërgjegjes, kujdestarët inkurajohen të njohin dhe të mbështesin aftësitë e mbetura njohëse të pacientëve me demencë. Komponenti i kujdesit neuroindividual përshtat praktikat e kujdesit sipas profileve specifike neurologjike dhe psikologjike të pacientëve. Terapia e personalizuar siguron që planet e trajtimit janë relevante dhe efektive, ndërsa një mjedis aktivizues promovon stimulimin njohës dhe ndërveprimin social. Kujdesi juridik-etik mbron të drejtat dhe dinjitetin e pacientëve, duke siguruar që të gjitha praktikat e kujdesit janë në përputhje me standardet ligjore dhe etike.

Kontributet në Teori

Modeli LIPAJ paraqet një kornizë teorike të re në kujdesin ndaj demencës duke theksuar një qasje holistike që integron neuroshkencën, psikologjinë, etikën dhe studimet juridike. Përparimet teorike përfshijnë:

1. Ndriçimi i Ndërgjegjes: Ky koncept zhvendos fokusin nga pikëpamja tradicionale e demencës si një rënie progresive e aftësive njohëse drejt një qasjeje që vë në pah aftësitë e mbetura njohëse. Ai sugjeron që momentet e qartësisë te pacientët me demencë, të ngjashme me ndriçimin, mund të kultivohen, duke shtuar një dimension të ri në kuptimin dhe kujdesin për individët me demencë.
2. Kujdesi Neuroindividual: Modeli përparon diskutimet teorike duke avokuar për plane kujdesi të përshtatura sipas profileve unike neurologjike dhe psikologjike të secilit pacient. Ky komponent bazohet në kërkimet më të fundit të neuroshkencës, duke kaluar përtej qasjeve të përgjithshme të trajtimit.
3. Terapia e Personalizuar: Modeli thellon njohuritë teorike duke theksuar terapinë që është e përshtatur me historinë, pikat e forta dhe interesat e individit, duke promovuar kështu rezultate më të mira klinike dhe kënaqësinë e pacientit.
4. Mjedisi Aktivizues: Ky koncept prezanton teorinë se faktorët mjedisorë mund të ndikojnë ndjeshëm në mirëqenien dhe stimulimin njohës të pacientëve me demencë. Ai integron teoritë nga psikologjia e mjedisit në kujdesin ndaj demencës.
5. Kujdesi Juridik-Etik: Ky komponent zgjeron kornizën teorike të kujdesit ndaj demencës duke përfshirë konsideratat ligjore dhe etike, duke siguruar që praktikat e kujdesit të jenë në përputhje me ligjin dhe të respektojnë të drejtat e pacientit.

Kontributet në Praktikë

Modeli LIPAJ ofron një kornizë praktike dhe të bazuar në prova për kujdestarët, profesionistët e kujdesit shëndetësor dhe institucionet që merren me kujdesin ndaj demencës. Kontributet kryesore praktike përfshijnë:

1. Kujdes i Strukturuar dhe Gjithëpërfshirës: Modeli ofron një strukturë të qartë për kujdesin ndaj demencës, duke siguruar që të gjitha aspektet e nevojave të pacientit—njohëse, emocionale, fizike dhe etike—të adresohen. Kjo mund të çojë në praktika më të organizuara dhe efektive të kujdesit.
2. Trajnime dhe Mjete për Kujdestarët: Modeli thekson nevojën për trajnime të vazhdueshme për kujdestarët, duke i pajisur ata me mjete praktike për të zbatuar me sukses komponentët e LIPAJ-it. Ky fokus në edukimin e vazhdueshëm ndihmon në ruajtjen e standardeve të larta të kujdesit.
3. Plane Kujdesi të Personalizuara dhe Adaptuara: Duke avokuar për plane kujdesi të individualizuara, modeli LIPAJ siguron që trajtimet të jenë jo vetëm të bazuara në prova, por edhe të personalizuara sipas nevojave specifike të pacientit, duke përmirësuar cilësinë e jetës dhe rezultatet e kujdesit.
4. Optimizimi i Mjedisit: Theksi i vënë në krijimin e një mjedisi aktivizues përkthehet në strategji praktike për dizajnimin e hapësirave të jetesës dhe aktiviteteve që rrisin angazhimin e pacientit dhe ngadalësojnë përparimin e simptomave të demencës.
5. Zbatimi i Kujdesit Etik: Përqendrimi i modelit në kujdesin juridik-etik siguron që të gjitha praktikat të jenë në përputhje me ligjin dhe etikën, duke nxitur kështu besimin dhe transparencën në praktikat e kujdesit.

Kontributet në Politika

Modeli LIPAJ ka implikime të rëndësishme për zhvillimin e politikave në kujdesin ndaj demencës:

1. Standardet e Kujdesit Holistik: Modeli mund të informojë krijimin e standardeve të kujdesit holistik që integrojnë konsideratat mjekësore, psikologjike dhe etike. Këto standarde mund të adoptohen në nivele institucionale, rajonale ose kombëtare për të përmirësuar kujdesin ndaj demencës.
2. Udhëzime për Kujdesin Etik: Theksi në kujdesin juridik-etik mund të ndikojë në politikat që kërkojnë trajnime etike për kujdestarët dhe krijimin e komisioneve etike brenda institucioneve të kujdesit. Kjo do të siguronte që praktikat e kujdesit ndaj demencës të jenë në përputhje me standardet ligjore dhe parimet etike.
3. Mbështetje Politike për Dizajnin e Mjedisit: Përqendrimi i modelit LIPAJ në mjediset aktivizuese mund të çojë në politika që inkurajojnë ose kërkojnë krijimin e mjediseve miqësore për demencën në mjediset e kujdesit shëndetësor dhe banimit, duke promovuar mirëqenien e pacientit.
4. Avokim për Edukimin e Vazhdueshëm: Duke theksuar nevojën për trajnime të vazhdueshme, modeli mbështet iniciativat politike që financojnë dhe promovojnë zhvillimin profesional të vazhdueshëm për ata që punojnë në kujdesin ndaj demencës.

Konkludim 

Modeli LIPAJ përfaqëson një përparim të rëndësishëm në kujdesin ndaj demencës, duke kombinuar rigorozitetin shkencor me ndjeshmërinë etike për të ofruar kujdes holistik dhe të personalizuar. Ai nënvizon rëndësinë e trajnimit të vazhdueshëm, kërkimit dhe bashkëpunimit ndërdisiplinor për të ruajtur standarde të larta të kujdesit.

Modeli LIPAJ ofron një kornizë inovative dhe gjithëpërfshirëse për kujdesin ndaj demencës, duke integruar përparimet shkencore me konsideratat etike për të ofruar kujdes të individualizuar, të respektueshëm dhe efektiv. Ai thekson rëndësinë e të parit të individit përtej sëmundjes, duke avokuar për edukim të vazhdueshëm dhe bashkëpunim ndërdisiplinor për t’u përshtatur me nevojat e kujdesit që evoluojnë.

Kërkimet e ardhshme duhet të fokusohen në validimin e mëtejshëm empirik të modelit dhe aplikimin e tij në mjedise të ndryshme të kujdesit

Referencat

1. Kitwood, T. (1997). Dementia Reconsidered: The Person Comes First. Open University Press.
2. Budson, A. E., & Kowall, N. W. (2016). The Handbook of Alzheimer’s Disease and Other Dementias. Wiley-Blackwell.
3. Sabat, S. R. (2001). The Experience of Alzheimer’s Disease: Life Through a Tangled Veil. Blackwell.
4. Brooker, D., & Latham, I. (2015). Person-Centred Dementia Care: Making Services Better with the VIPS Framework. Jessica Kingsley Publishers.
5. Feil, N. (2002). The Validation Breakthrough: Simple Techniques for Communicating with People with Alzheimer’s-Type Dementia. Health Professions Press.

Copyright (c) 2024 Xhavit Lipaj, Fadil Çitaku

Dr. Shefqet Deliallisi/

Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) para tre ditësh deklaroi shpërthimin në Afrikë të epidemisë së Lijës së majmunit (monkey pox) shkaktuar nga një varianti i ri ngjitës i virusit Mpox, dhe shpalli emergjencën botërore të shëndetit publik.

Disa orë me pas agjencia e shëndetit publik e Suedisë regjistroi rastin e parë jashtë kontinentit Afrikan…edhe pak më pas u deklarua një rast edhe në Pakistan.

Historia vazhdon…

***

Antibiotikët e rinj të fuqishëm dhe vaksinimi, krijuan iluzionin e gabuar se epoka e sëmundjeve infektive po merrte fund…

Në fundin e viteve 60′, nxitur nga mposhtja e lisë, poliomielitit dhe sëmundjeve të tjera infektive gjatë dy dekadave të mëparshme, komuniteti mjekësor në përgjithësi besonte se sëmundjet infektive ishin mposhtur, shkenca e kishte fituar luftën kundër mikrobeve, dhe mjekësia, duhej t’i kthehej luftës kundër sëmundjeve kronike si kanceri dhe sëmundjet e zemrës.

Dr. Robert Petersdorf, ikonë në fushën e sëmundjeve infektive, në fundin e viteve 1970, me shkrimin e tij “Dilema e mjekëve” tërhoqi vëmendjen e opinionit mjeksor :

“Megjithë besnikërinë që unë kam ndaj sëmundjeve infektive, s’mund të mos pyes veten, ku janë sëmundjet infektive”?!

Dy vite më pas (1972), mikrobiologë me famë botërore për zbulimet e tyre, Macfarlane Burnet dhe David White, në librin “Historia natyrale e sëmundjeve infektive”, shkruanin: “Parashikimi më i mundshëm për të ardhmen për sëmundjet infektive është se do të jenë shumë të fjetura. Ndonjë sëmundje e re, edhe mund të shfaqet papritur, është shfaqur gjithmonë, por pesëdhjetë vitet e fundit asnjë s’kemi parë”.

Pasojat : strukturat gjigande në shërbim të sëmundjeve infektive u tkurrën, spitalet u kthyen në objekte historike, specialiteti dhe specialistët e sëmundjeve infektive u shvlerësuan…

***

Në verën e vitit 1981 u shfaqën rastet e para të asaj që do të njihej si SIDA, ndikimi global i të cilës ishte tronditës, më shumë se 84 milionë të infektuar me virusin HIV, dyzet milionë të vdekur. Kjo bëri që interesi për sëmundjet infektive të ringjallej, u bë e qartë se kërcinimi prej tyre do të vazhdonte…

Më pas gripi i shpendëve ; gripi i derrit (e para pandemi e shekullit të 21-të,); shpërthime të Ebolës në Afrikë; Zika në amerikë; sindroma e rëndë akute e frymëmarrjes (SARS) ; sindroma e frymëmarrjes në Lindjen e Mesme (MERS)…

****

Në prill 2015, në kohën e epidemisë së Ebola-s , Bill Gate ngriti alarmin :

” Një epidemi e tmershme pritet të shpërthejë! Rreziku s’janë rraketat por viruset, s’është rreziku nuklear por epidemitë botrore. Virusevet mund të vrasin 10 milion njerëz…duhet të nxjerrim mësime nga epidemia e Ebolës”…por mësimet u haruan.

Pandemia covid -19 që shpërtheu në 2019, e gjeti botën të papërgatitur…

***

Aleksandër Fleming në vitin1928, ditën kur ishte duke marrë çmimin Nobel për zbulimin e penicilinës paralajmëroi : “Në të ardhmen bakteriet mund të evoluojë dhe të bëhen të afta për t’i mposhtin antibiotikët…”

Ka vite që rezistenca ndaj antibiotikeve bërben një kërcënim serioz për mbarë botën.

Gjithnjë e më shpesh mjekët luftojnë infeksione të cilët mund të shuhen vetëm me antibiotikët më të fuqishëm ose, në rastin më të keq, nga asnjëri prej tyre.

****

Në shekullin e 21-të sëmundjet infektive do të vazhdojnë të jenë të shumta.

Epidemi të përsëritura të sëmundjeve të shfaqura rishtazi me një ritëm të përshpejtuar, epidemi sëmundjeve që migrojnë në zona të tjera, sëmundje të vjetra të heshtura që s’janë të shërueshme,

bakteret patogjene që zhvillojnë rezistencë ndaj antibiotikëve…

***

Asnjë arsye s’ka që kërcënimi i sëmundjeve infektive të zbehet, aq më pak të zhduket, Shpërthimi i tyre s’është as rastësor, as kaotik as fatkeqësi natyrore.

Janë ndryshimet e kushteve sociale dhe mjedisore, ndëhyrja brutale e njeriut mbi mjedisin, pushtimi i habitateve të kafshëve, që krjojnë kushte të favorshme për mikrobet që të shumëzohen dhe përhapen lehtësisht…

Shtimi i popullsisë, udhëtimi i shpejtë midis kontinenteve, përdorimi i gabuar i antibiotikëve; luftrat lokale; të gjitha bashkë i kthejnë sëmundjet infektive në një kërcënim ekzistencial për racën njerëzore.

***

“Varka e Noes”

Një bashkëbisedim mes profesorit (një kirurg vaskular) me studentët e tij :

“Supozoni për një çast një përmbytje gjigante që do të shkatërrojë planetin dhe banorët e tij. Ka vetëm një varkë të madhe me të cilën mund të ruhet civilizimin. Në këtë varkë ka vend vetëm për 100 banorë mes tyre vetëm pesë mjekë.

Cilët mjekë mendoni që duhen marrënë anije?

Studentët diskutojnë, dhe përfundojnë : “Më të dobishmit për këtë mision duhet të jenë mjekë që mund të zgjidhnin shqetësimet e çastit, një mjek urgjence, një mjek familje, një anestezist, një kirurg i përgjithshëm, madje dhe një kirurg ortoped !”

Profesori ndërhyn : “Duhet të merrni parasysh që përzgjedhja juaj duhet të sigurojë ripopullimin e botës së re pas përmbytjes”. Rikthehet diskutimi, qetësia pas përmbytjes rriti vlerat e mjekut obstetër dhe pediatër…

Dhe ndërsa anija po bëhej gati për lundrim, profesori ndërhyn përsëri :

“Po sikur të ketë sëmundje infektive të reja, që nuk janë hasur kurrëndonjëherë më parë ?”

Studentët lëkunden, dikush propozon : ” të domozdoshëm janë një mjek infeksionist apo dhe epidemiolog…”

***

Ka vite që mjekët e rinj s’preferojnë më specialitetin e sëmnundjeve infektive.

Pasiguria për të ardhmen e këtyre sëmundjeve bëri 35 vjet më parë që unë të braktisja zgjedhjen time për specialitetin e sëmundjeve infektive, megjithë pasionin për to, sigurisht ndikuar edhe nga që babai im kish qenë mjek infeksionist…

***

Spostimi i specialiteti të sëmunjeve infektive humbi një ekspertizë unike për diagnostikimin, trajtimin e infeksioneve, humbi mundësinë e paksimit të rezistencës mikrobike, përcaktimin e çfarë mjekimi duhet, dhe më e rëndësishmja, çfarë mjekimi nuk duhet.

Për gjithë këto arsye, specialiteti i sëmundjeve infektive duhet të kthehet në një nga specialitetet tërheqëse për studentët dhe mjekët e rinj.

***

Sëmundjet infektive në shekuj kanë ardhur valë-valë, kanë marrë ç’kanë dashur, kanë ikur, për t’u rikthyer dhe për të riikur.

Ajo që duket si fundi i sëmundjeve infektive, në të vërtetë është vetëm përshtatja për të jetuar me to.