Dr. Zana Nikolla/

This week the Princess of Wales made public her diagnosis with cancer. This announcement coincides with the awareness month during which Gastroenterologists and internists and all medical community focuses in educating the general population in regards to this deadly, but preventable disease.

Colon cancer is a very common disease.

In USA colon cancer ranks as top three most common cancers in both men and women. It can affect everyone and recently there has been in increase in incidence in young people.

Multiple celebrities and politicians, have had colon cancer and for some of them colon cancer has been the cause of death. Audrey Hepburn, Darryl Strawberry, Ronald Reagan, Sharon Ousbourne, Ruth Bader Ginsburg, Kristie Alley are only just a few.

When Katie Curic, the co-host of “Today’s Show”, lost her husband from colorectal cancer in 1998 at age of 43, she started a campaign in educating people about the life saving procedure called colonoscopy. She was so determined to make the public aware of this preventable disease, that she underwent a live screening colonoscopy on national television in year 2000.

Following the livestream, a study out of University of Michigan , found a 20% increase in the rates of people getting screened.

This is known as “Katie Couric effect”.

Celebrities can affect people’s behavior and can educate and help improve population’s health.

What is Colo rectal cancer

Colorectal cancer can affect anyone, especially those with a family history of the disease, specific genetic traits, or conditions that affect the large and small intestine.

However, it can also develop in individuals without these risk factors. Unhealthy lifestyle choices such as a diet high in animal fats, low in fiber and fruits and vegetables, obesity, diabetes, and smoking , along with heavy alcohol consumption, increase the risk.

The cancer usually starts as a precancerous growth known as a polyp. Detecting and removing these growths early can prevent cancer from developing.

What tests can be used to screen for CRC

Screening tests for colorectal cancer include stool-based tests, endoscopy, and radiologic imaging.

Stool-based tests like the fecal immunochemical test (FIT) detect blood in the stool, but sensitivity in detecting cancer is low.

Guaiac-based fecal occult blood test (gFOBT) is another option. This test requires careful attention to medication or diet prior to performing it.

Although the rate of detecting CRC is low, the tests are convenient and low cost. They can be performed frequently as well increasing the rate of detection.

Multitarget stool DNA tests like Cologuard combine molecular assays and immunochemical tests to detect DNA mutations and blood in the stool. They have higher accuracy on detecting polyps or cancer and they are also convenient.

Colonoscopy is the most thorough screening method. It involves a clinician examining the colon using a flexible scope, allowing for the detection and removal of polyps and early cancers.In majority of places colonoscopy is performed under sedation making it a very comfortable test.

Sigmoidoscopy examines only the lower part of the colon, reducing its effectiveness compared to colonoscopy.

Computed tomography colonography (CTC) is a less invasive alternative, but it exposes patients to radiation.

All the above tests, will need to be followed by a colonoscopy, if they are abnormal.

That’s why a colonoscopy is the best test in removing polyps and thus preventing CRC from occurring in the future.

Overall, early detection through screening significantly reduces the incidence and mortality of colorectal cancer, in 50% of the cases.

Due to an increased risk if CRC in young people, the age of starting to get Screening is lowered at 45 . If there is significant family history of CRC, other familial conditions or predisposing disease, patient should actually get screened sooner.

I would encourage everyone to talk to their doctor and get screened. The above tests are low risk, but they can prevent a deadly disease.

The same, can be said for the Albanian population that resides in USA.

Although Albanian diet is mediterranean, which is high in fiber and good fats, majority of people adjust their diets to American which makes the risks of developing CRC similar to American population. As explained above, diet is not the only risk associated with CRC, and as the others risks cannot be modified, screening for everyone at age of 45 years old or sooner remains crucial.

Dr. Zana Nikolla

Gastroenterologist with “Premier Medical Group” in New York.

She specialized at “Albert Einstein” College of Medicine in NY, was Chief resident during her training years, Specialized in gastroenterology at the Bridgeport Hospital associated with one of the best medical schools in the world “Yale School of Medicine”, followed by further specializations at “Temple University” in Pennsylvania in the field of gastrointestinal motility. Coauthor of many publications in medical field in collaboration with renown medical institutions among others Columbia University. She has practiced and worked with some of the best american doctors like Dr. Lawrence Brandt, Dr. Soloway, Dr. Taubin, etc. Recipient of “Albanian Excellence” medal of honor for her achievements in the medical field.

Fushatë sensibilizuese për parandalimin e kancerit të zorrës së trashë.

Dr. Zana Nikolla, doktoresha e parë shqiptare Gastroenterologe në SHBA, me një përvojë prej disa dekadash në fushën e mjekësisë dhe e specializuar në spitalet më të njohura amerikane, bën thirrje për ndërgjegjësimin e publikut në parandalimin e kancerit të zorrës së trashë në muajin Mars që është muaji botëror për parandalimin e kësaj sëmundjeje.

Këto ditë publiku u njoh me diagnostikimin e Princeshës së Uellsit me kancer. Ky lajm përkon edhe me muajin Mars që është muaji i ndërgjegjësimit për kancerin e zorrës së trashë. Gjatë këtij muaji dhe jo vetëm, mjekët gastroenterologë dhe ata të përgjithshëm, e po ashtu edhe komuniteti mjekësor fokusohen në ndërgjegjësimin e publikut për këtë sëmundje vdekjeprurëse por të parandalueshme.

Sipas studimeve më të fundit diagnostikimi i kancerit në përgjithësi ka patur një rritje prej 79% nga viti 1990 deri 2019 shoqëruar me rritjen e numrit të vdekjeve me 27%. Kanceri i zorrës së trashë është një sëmundje e shpeshtë. Por të gjitha këto mund të parandalohen me diagnostikim sa më të shpejtë duke rritur shancet e shpëtimit të jetës.

Në SHBA, kanceri i zorrës së trashë, është kanceri i tretë më i shpeshtë për burrat the gratë. Mund të ndodhë tek çdokush dhe kohët e fundit ka patur një rritje të numrit në moshat e reja.

Shumë figura të njohura të artit e politikës kanë patur këtë sëmundje dhe për disa prej tyre ka qenë fatale. Mund të përmend Audrey Hepburn, Darryl Strawberry, Ronald Reagan, Sharon Ousbourne, Ruth Badder Ginsburg and Kristie Alley, disa prej tyre.

Kur Katie Curic, presantuesja e njour e televizionit amerikan, humbi bashkëshortin në moshën 43 vjeçare prej kancerit të zorrës së trashë, ajo u angazhua në një fushatë intensive për të edukuar publikun për parandalimin e kësaj sëmundjeje me procedurën e quajtur Kolonoskopi që mund t’ju shpëtojë jetën. Katie ishte aq e vendosur për të informuar publikun saqë ajo e bëri kolonoscopine drejtpërdrejt në televizionin kombëtar amerikan në vitin 2000. Pas këtij sensibilizimi të drejtëpërdrejtë në ekran, sipas studimit të Universitetit të Miçiganit, pati 20% rritje në procédurat e depistimit me kolonoscopi.

Çfarë është Kanceri i zorrës së trashë osę Kolon-it.

Ky lloj kanceri mund të prekë këdo, por më tepër ata që kanë histori në familje, që kanë predispozicion gjenetik, ose kanë sëmundje që prekin zorrën e hollë apo të trashe si Koliti ulceroz apo semundja Chrohn. Megjithatë mund të ndodhë edhe tek individë që nuk e kanë këto faktorë rreziku. Mosha, djetat e pashëndetshme me yndyrna shtazore e të pakta në fibra dhe fruta e zarzavate, obeziteti e jeta sedentare, diabeti apo pirja e duhanit bashkë me konsumin e lartë të alkoolit, mund të rrisin rrezikun.

Semundja zakonisht fillon me rritje të vogla në murin e zorrës së trashë, në formën e kërpudhave të cilat me kalimin e viteve rriten akoma më tepër e përfundojnë në kancer. Duke i zbuluar herët dhe duke i hequr këto rritje që quhen “polipe” me ndihmën e kolonoscopisë, ne mund të parandalojmë kancerin.

Parandalimi

Testet depistuese për kancerin e zorrës së trashë janë teste të feces, teste endoskopike dhe radiologjike.

Testet që bazohen në fece si Fecal immunochemical test ( FIT), edhe testi për guiac ( gFOBT) janë të lehta për tu bërë, konveniente dhe me kosto shumë të ulët. Multitarget stool DNA test- ndryshe i quajtur COLOGARD kombinon analizen molekulare me teste imunohistokimike per te kapur mutacionet e ADN dhe gjakun ne fece.

Megjithatë Kolonoskopia është metoda më e mirë për zbulimin e kancerit të kolonit.

Mjeku ekzaminon zorrën e trashë me një tub fleksibël me kamera me të cilin jo vetëm zbulohen polipet por edhe mund të hiqen në të njëjtën kohë. Në shumicën e klinikave pacienti vihet në gjumë të lehtë dhe procedura është e rehatshme dhe pa dhimbje.

Një procedurë tjetër e ngjashme Sigmoidoskopia ekzaminon vetëm pjesën e poshtme të zorrës së trashë, prą efikasiteti është i reduktuar në krahasim me kolonoskopinë.

Kolonographia (computed tomography colonography) është një alternativë më pak invazive, por i ekspozon pacientët me radiacion.

Të gjithë testet e mësipërme, përveç kolonokopisë, duhet të pasohen me kolonoskopi nëse dalin pozitive. Prandaj kolonoscopia është testi më i mirë aktualisht sepse jo vetëm zbulon polipet por na jep mundësi t’i heqim në të njëjtën kohë. Në përgjithësi zbulimi i hershëm e ul rrezikun e sëmundshmërisë dhe vdekjeve në rreth 50%.

Duke u bazuar në të dhënat e fundit dhe rrezikun e rritur tek të rinjtë, depistimi tani fillon që në moshën 45 vjeçare. Nëse pacienti ka histori në familje ose predispozicion gjenetik apo semundje si koliti ulceroz, mosha në të cilën duhet bërë kolonoskopia mund të jetë edhe më e re.

Unë do inkurajoja të gjithë njerëzit që të flasin me mjekët e tyre dhe të bëjnë testet që përmenda më sipër. Rreziqet e këtyre testeve janë shumë të vogla por ato mund të parandalojnë një sëmundje vdekjeprurëse. Të gjithë bashkatdhetarët që jetojnë këtu në SHBA duhet të ndjekin të njëjtat këshilla. Ndonëse dieta jonë është mesdhetare dhe ka shumë fibra e yndyrna të mira, shumë shqiptarë e ndërrojnë pak stilin e jetesës dhe i adoptohen jetës amerikane me dietën përkatëse dhe plus ekzistojnë edhe faktorë të tjerë rreziku që nuk janë të modifikueshëm pamvarësisht se ku jeton duke bërë që rreziku të mbetet i njëjtë. Prandaj depistimi në moshën 45 vjeçare për të gjithë, dhe më herët për personat me rrezik të rritur, është shumë i rëndësishëm dhe ndihmon në ruajtjen e shëndetit.

Dr. Zana Nikolla

Gastroenterologe me klinikën private “Premier Medical Group” në shtetin e Nju Jorkut.

E specializuar pranë Kolegjit të mjekësisë “Albert Ainshtajn” në Nju Jork, Shefe e rezidentëve pranë këtij kolegji, Specializante e gastroenterologjisë në spitalin Bridgeport i asociuar me një nga shkollat më të mira në botë për mjekësinë si “Yale School of Medicine”, e specializuar më tej në “Temple University” në Pensilvani në fushën e motilitetit gastrointestinal. Bashkëautore e shumë studimeve mjekësore në fushën e gastroenterologjisë dhe në bashkëpunim me universitete të njohura si “Columbia University”. Eshtë specializuar me pedagogët më të famshëm amerikanë si Dr. Lawrence Brandt, Dr. Abdelsayed, Dr. Taubin, etj. E vlerësuar me medaljen “Albanian Excellence” si shqiptare e shkëlqyer në arritjet e saj në fushën e mjekësisë.

Astrit Lulushi/

Sipas përshkrimit të Julius Cezarit, keltët ishin misterioz dhe supersticioz. Një përshkrim i mitit irlandez thotë se ata ishin një “konglomerat fisesh me fuqi të jashtëzakonshme dhe shumë kokëfortë”.

Për sa i përket strukturës sociale, shumica e fermerëve ishin Feines ose të lirë. Njerëzit sigurisht i nderonin paraardhësit e tyre dhe ishin afër perëndive që adhuronin. Ata ishin të organizuar ngushtë rreth grupeve farefisnore, të njohura si klane. Klanet më të mëdha do të drejtoheshin nga një shef; klanet më të vogla do të kishin një prijës. Udhëheqësit ishin të klasës Flaith ose fisnike. Dikush mund të ishte edhe “kryetari i një lope” Buo-Aire, por detyra e kreut të caktuar për të mbrojtur klanin dhe pronën e tij ishte e shenjtë sipas ligjit Breton deri në shekullin e 17-të. Kishte edhe një klasë të respektuar zejtarësh e artizanësh. Më pas erdhën bardët prestigjiozë dhe të dashur, të cilët ishin ruajtësit e historisë së popujve, të cilën e recitonin në tregimet dhe këngët tradicionale. Druidët ishin udhëheqësit fetarë dhe të lidhur me sferën shpirtërore; ata ishin gjithashtu mësuesit, filozofët, astronomët, shëruesit, politikanët dhe gjykatësit. Në thelb, një druid i vjetër do të kishte një praktikë të gjatë pas tij – zakonisht 20 vjet – dhe shpesh zotëronte aq pushtet sa një mbret i vogël. Sundimtari i përgjithshëm njihej si Ri Koicid.

Kelt rrallë ndërtonin tempuj—ata nuk kishin nevojë.

Alban Heruin, ishte një festival i rëndësishëm për druidët. Një vigjilje mbahet gjatë gjithë natës, ulur rreth zjarrit, dhe e ndjekur nga një Ceremoni Agimi ndërsa lind dielli. Kjo është një kohë e fuqishme për të bërë magji. Në mesditë mbahet një ceremoni tjetër; barëra të veçanta do të përziheshin me hirin e djegur nga zjarret dhe do të shpërndaheshin në kopetë e bagëtive dhe në tokë për të siguruar prodhime të bollshme. Do të ndizeshin dy zjarre dhe të gjitha bagëtitë e klanit do të kalonin midis dy burimeve të dritës, të ndjekur nga ata që do të shpresonin për një fëmijë në vitin e ardhshëm. Ishte zakon të dekoroheshin pemë të veçanta, si lisat, me shirita. Ishte gjithashtu një kohë e mirë për rinovimin personal. Nëse jeni kaq të prirur, gjeni një vend të qetë, natyror ku mund të relaksoheni dhe të shijoni një komunikim me natyrën. Kur të jeni të qetë, recitoni këtë version të përkushtimit të Amhairghin kur ai zbarkoi për herë të parë në tokën irlandeze mijëra vjet më parë:

“Unë jam era mbi një liqen të thellë e të gjerë.

Unë jam dallga mbi detin e pafund.

Unë jam dre i shtatë lopëve, që vrapoj nëpër pyll

Unë jam shqiponja në ajër, që fluturoj mbi shkëmbinj

Unë jam një ndezje drite nga dielli lart, që u sjell nxehtësi atyre poshtë

Unë jam bimët që lulëzojnë, që sjell ushqim dhe bukuri

Unë jam një derr i egër, i fuqishëm dhe i fortë

Unë jam salmoni në ujë, duke notuar pafund në rrjedhën e sipërme

Unë jam kodra ku poetët shëtisin për frymëzim

Unë jam koka e shtizës që nxjerr gjak në betejë

Unë jam Zoti që vë zjarrin në kokë dhe nderin në zemër”.

Disa gjuhëtarë e quajnë gjuhën kelte, gjuhën amtare të Irlandës, “Gjuha e Zgjedhur” dhe pohojnë se ajo u fol në Kopshtin e Edenit – se erdhi me fisin e Jakobit në Egjipt, pastaj në Kartagjenë dhe nëpërmjet Galicisë në Spanjë, Irlandë. Gjuhëtarët më konvencionalë do të thonë se rrënjët janë indo-evropiane, dhe arsyeja pse është kaq tepër e pasur është se ajo, ashtu si njerëzit, është zhvilluar nga 72 gjuhë të ndryshme. Sidoqoftë, galeishtja ka qenë gjuha e folur dhe e shkruar e Irlandës për mijëra vjet. Flitet gjithashtu në Skoci dhe sot është ende gjuha popullore në Irlandë, Skoci, Uells, Ishullin e Manit, Cornwell dhe Brittany. Gjuha dhe poezia luanin një pjesë të rëndësishme të jetës në Irlandën e lashtë dhe shumica e hyjnive kenë një lidhje të fortë me poezinë në fuqitë dhe përgjegjësitë e tyre. Ogmios, ose Ogma, ishte perëndia kelt e oratorisë dhe përshkruhej me zinxhirë të bukur prej ari dhe qelibar që e lidhnin, ndonjëherë nga gjuha te veshët. Ekziston një numër i madh burimesh të shkruara për mitologjinë kelt. Fatkeqësisht, këto shënime të shkruara u krijuan ndërsa krishterimi u rrit në tokë dhe shumë histori u dezinfektuan; u bënë rregullime delikate (dhe jo aq delikate) për të promovuar një kulturë shumë të ndryshme. Disa historianë theksojnë se mitologjia kelte ndoshta u largua më lehtë nga ky lloj censure sesa traditat e tjera, pasi shumica e dorëshkrimeve u krijuan nga murgjit irlandezë, të cilët ndoshta do të kishin pasur më shumë qëllim për të ruajtur kulturën irlandeze sesa për të shpëtuar shpirtrat. Shkrimet më të hershme u shkatërruan të gjitha nga vikingët plaçkitës, dhe të dhënat që tani kemi janë shkruar rreth shekullit të dymbëdhjetë.

Cikli i fundit njihet si Cikli i Mbretit ose Cikli Historik. Këto tregime kanë të bëjnë me pasuritë e ndryshme të mbretërve keltë. Mirëqenia e mbretërisë lidhej drejtpërdrejt me cilësinë e mbretit. Shumica e mbretërve ishin figura gjysmëhistorike me fuqi dhe ndikim të ngjashëm me perëndinë. Mbretërit dhe luftëtarët e jashtëzakonshëm ishin jashtëzakonisht të fuqishëm, por shpeshherë edhe të pafuqishëm përballë një kufizimi të mbinatyrshëm të quajtur geis, (gjëzë), i vendosur mbi ta, zakonisht nga një druid i moshuar (geasa në shumës). Për të thyer një geis duhej të thyej menjëherë një lidhje e shenjtë midis një udhëheqësi dhe popullit të tij, kështu që nuk u bë kurrë. Është një koncept mjaft i vështirë, dhe më e afërta për ta shpjeguar në ditët e sotme është kthimi saj në tabu. Një historian keltik e shpjegon ‘geis’ si “udhërrëfyes fati”; shqipja ka dhënë ‘gjëagjëzë’.

Përgatiti Rafael Floqi/

Zgjedhja e një gjuhe të re – në çdo moshë – krijon shtigje të reja që mund t’ju bëjnë gjithashtu një person më të mirë dhe madje mund t’ju ndihmojnë në shmangien e demencës. Nëse keni mësuar ndonjëherë një gjuhë të re – ose keni provuar – ju e dini se sa e vështirë mund të jetë. Gjuhët amtare duken pothuajse të ndërtuara. Ne i thithim ato natyrshëm kur jemi shumë të rinj. Por të mësuarit e një gjuhe të re, veçanërisht pas fëmijërisë së hershme, mund të jetë një detyrë e madhe, e ngarkuar me lista të gjata fjalorësh dhe fjalë për të mësuar përmendësh, raste komplekse dhe kohë të mundimshme për t’u zotëruar.

Sigurisht që ia vlen përpjekja. Natyrisht në botën e sotme të ndërlidhur, mësimi i një gjuhe të re mund të ndryshojë jetën tuaj. Me siguri do të ndryshojë trurin tuaj.

Rrugët alternative

Të mësuarit e çdo gjëje ndryshon trurin tuaj, natyrisht, të paktën ca. Por mësimi i një gjuhe e bën atë me shpejtësi të lartë. John Grundy, një neuroshkencëtar në Universitetin Shtetëror të Iowa-s, i specializuar në dygjuhësinë dhe trurin, shpjegon se mësimi i një gjuhe të re shkakton neuroplasticitet të gjerë në tru. Me fjalë të tjera, kur mësoni një gjuhë të re, truri juaj riorganizohet, krijohen lidhje të reja dhe formohen shtigje të reja.

Grundy dhe ekipi i tij kanë zhvilluar diçka të quajtur modeli dygjuhësor anterior në posterior dhe zhvendosjes nënkortikale. Kjo është një kafkë, kështu që e quajnë shkurt BAPSS. Modeli BAPSS tregon se në fazat e hershme të mësimit të një gjuhe të re, pjesa më e madhe e veprimit zhvillohet në lobet ballore, në pjesën e përparme ose të përparme të trurit. Por ndërsa flisni më rrjedhshëm në gjuhën tuaj të re, procesi zhvendoset në pjesë të trurit që kanë të bëjnë me atë që Grundy e quan “përpunim më automatik motorik dhe informacion automatik shqisor”. Kjo është pika ku vëreni me kënaqësi se sapo keni lexuar një frazë ose i jeni përgjigjur një pyetjeje në gjuhën tuaj të re pa pasur nevojë të përktheni me vetëdije.

Ky ndryshim është i rëndësishëm sepse përfshin krijimin e rrugëve të reja nervore. Dhe këto rrugë shtesë mund të jenë të dobishme. Grundy ofron një analogji të dobishme: Imagjinoni që gjithmonë merrni të njëjtën rrugë për në punë. Pastaj një ditë, rruga po lahet. Tani Cfare? Nëse do të ndryshonit rrugën tuaj gjatë viteve, do të kishit opsione tashmë në mendje. Ju mund të hipni në një rrugë tjetër dhe ndoshta të arrini në tryezën tuaj përpara se shefi juaj të vinte re se jeni vonë. “Është në të vërtetë vetëm një rimodelim i trurit që e lejon atë të bëhet më efikas”, thotë Grundy.

Por sa shkon një rrugë të gjatë

Një studim i vitit 2012 nga Johan Mårtensson dhe kolegët e tij zbuloi se ky rimodelim mund të jetë i rëndësishëm. Pas tre muajsh studimi intensiv të gjuhës, rekrutët në Akademinë e Përkthyesve të Forcave të Armatosura Suedeze patën rritje të trashësisë kortikale në zonat që lidhen me përpunimin e gjuhës, ndërsa një grup kontrolli, i cili studionte lëndë të vështira si mjekësia dhe shkenca njohëse, por pa gjuhë të reja, nuk kishte asnjë ndryshim.

Studimi i gjuhës nuk duhet të jetë aq intensiv për të pasur një efekt. Ashley Chung-Fat-Yim është një studiuese pas doktoraturës në Universitetin Northwestern, duke punuar në ndryshimet neurologjike midis njëgjuhëshve dhe dygjuhëshve. Ajo kujton një studim të bërë kur punonte nën Ellen Bialystok, një studiuese e njohur në këtë fushë. Një grup studentësh po ndiqnin një orë universiteti në spanjisht. Pas vetëm gjashtë muajsh të një kursi rutinë në gjuhën spanjolle në nivel kolegji, ata zbuluan se aktiviteti nervor ishte rritur në krahasim me studentët që nuk merrnin një kurs gjuhësor.

Një person më i mirë?

Këto ndryshime nuk ndihmojnë vetëm me funksionet gjuhësore. Chung-Fat-Yim thotë se ato ndikojnë në të gjithë pjesën e përpunimit ekzekutiv të trurit, atë që ajo e quan qendra e kontrollit ose CEO e trurit. “Ky është pikërisht rajoni i kontrollit ekzekutiv që përdorin dygjuhëshit për të menaxhuar konkurrencën midis gjuhëve. Ata e përdorin atë zonë për kontrollin e gjuhës, por edhe për qëllime të tjera jogjuhësore”, thotë ajo. Këto qëllime jogjuhësore përfshijnë gjëra të tilla si aftësia për të planifikuar sjelljet e ardhshme, për të monitoruar dhe ndryshuar sjelljen sipas nevojës dhe për të kaluar ndërmjet detyrave.

Të qenit dygjuhësh mund t’ju bëjë gjithashtu një person më të këndshëm. Ka, thotë Chung-Fat-Yim, një lidhje midis dygjuhësisë dhe një teorie të mendjes – aftësisë për t’i atribuar gjendjet mendore njerëzve të tjerë. Fëmijët dygjuhësh duhet të dinë se, të themi, folësi A mund t’i kuptojë të dyja gjuhët, por folësi B mund të kuptojë vetëm njërën. Personi dygjuhësh duhet të ketë “një vetëdije se njerëz të ndryshëm mund të kenë gjendje të ndryshme mendore për të njëjtën ngjarje”, thotë ajo. Autorët e një studimi të vitit 2016 mbi teorinë e mendjes dhe ndjeshmërinë tek dygjuhëshit mendojnë se ka të ngjarë që dygjuhëshit të zhvillojnë gjithashtu ndjeshmëri më të madhe.

Siguroni, Siguroni

Të kesh një gjuhë të dytë mund të ndihmojë gjithashtu për të parandaluar – ose të paktën vonuar – rënien njohjes. “Ekziston një gjetje e qëndrueshme që dygjuhëshit janë në gjendje të shmangin simptomat e demencës për rreth katër deri në gjashtë vjet në krahasim me njëgjuhëshit”, thotë Grundy. Dhe kjo është mjaft mbresëlënëse duke marrë parasysh medikamentet më të mira që kemi mund të shtyjnë simptomat për vetëm rreth një vit apo më shumë.

Nëse po mendoni se është shumë keq, ti ndoshta e ke gabim. Shpesh mendojmë se vetëm fëmijët mund të mësojnë gjuhët me lehtësi. Është e vërtetë që fëmijët e vegjël mësojnë më shpejt çfarëdo gjuhe që janë të ekspozuar. Por kur bëhet fjalë për të shtuar një gjuhë të re, të rriturit nuk janë aq në disavantazh sa mund të mendoni. Chung-Fat-Yim thotë se nuk është aq shumë mosha në të cilën mësoni një gjuhë të re sesa mënyra se si e mësoni atë. Nëse praktikoni shumë dhe zhyteni në gjuhë, mund t’i shihni përfitimet në çdo moshë, veçanërisht kur rriteni.

Me shume dhimbje e mora lajmin e ikjes së parakohshme nga kjo botë të koleges sime Ina Kasimati dhe gjithë shqiptarëve që e donin dhe e çmonin aq shumë për profesionalizmin dhe karizmën e saj. Ndonëse u njohëm shumë pak, sa për të lënë pyetjen: se cila është kjo mësuese me sy të bukura që na ka ardhur në sallën e mësuesëve, përsëri ne i vazhduam lidhjet si mësuesja me mësuesen, pasi u largova nga viti i mbrapshtë dhe i mallkuar i 97-ës.

Ti luftove fort, fort për ta mposhtur sëmundjen makabre të shekullit të kaluar dhe të këtij shekulli. Luftove se e doje shumë jetën, luftove se doje djemte e tu të shpirtit, ti ishje një luftëtare e paepur e të drejtave të grave dhe të njeriut, ti e doje natyrën dhe e mbrojte atë me shpirt. Në websit-in e shkollës “ÇAJUPI” gjithmonë shkruajnë për ty si: “Falënderues për mësuese Ina Kasimatin, që mundëson përfshirjen e nxënësve të gjimmazit “Andon Zako Çajupi ” në projekte globale, duke ndërgjegjësuar brezat për të vlerësuar çdo gjë që i rrethon…

Në fakt ti na doje të gjithë, o sy bukura dhe shpirtbardha Ina. Nuk do ta harroj kurrë komunikimin dhe organizimin surprizë që doje t’i bëje mësuesit të matematikës, kolegut tone të çmuar Arben Cferit dhe më kërkove nje vidio mesazh për ta uruar.

Ina e dashur, tani po ta tregoj se me sa lot e kam bërë atë vidio, ma ktheve njëherë se thoshje që të duken sytë pak me hije, në fakt ato ishin rrëkeza loti, por s’desha të të mërzisja, ishin gjithë kujtimet e mia për atë shkollë me kolegë të mrekullueshëm, me nxënës brilantë, ishin kujtimet të mbledhura me kotka lotësh në grykë. Sa shumë më urove me dhimbje, kur bëra shkrimin homazh per ish drejtorin tonë të nderuar Vedat Sferdelli, dhe qe nga sot ti iu bashkove ëngjëjve në qiell. Gëzohesha shumë kur shikoja dhe lexoja kolegët e mi te shkollës së mesme të përgjithshme “Çajupi” që të suportonin aq shumë si Herta Prushi, Aishe Karaj Hajredini, Arben Cferi, Dhurata Kasa e shumë e shumë të tjerë, si dhe gjithë nxenesit e tu të dashur, sepse ti ishje mësuese e përkushtuar, plot kulturë, bamirësi, profesionale.

Sa frymëzuese ishje sybukura Ina dhe këtu po sjellë një ndër mesazhet që kemi shkëmbyer së bashku:

E dashur Ina ju uroj shëndet dhe sherim të shpejtë. Gjithmonë je në vemendjen time, me shkumësin e bardhë në dërrasë si qumështi i gjirit, me perqafimin e një nxënësi qe i jep muzë për të vazhduar mëtej, me një molekule shpirti që lufton reaksionet masikiliste që mjerisht janë pirgje pirgje në atë vend… Të lutem merr ne telefon vellain tim F.Gj. në Rinas, pasi i kam dhënë një dhuratë të vogël për ty. Ndihu e lirshme! Të përqafoj me mall si kolegjia kolegen!

E mira Ina përgjigjet: Shumë faleminderit! E dashur Këze, ju jeni prova që tregon se një njeri mund ta takosh një herë në jetë, por të *godet* me mirësi natyrale që ti e mban me vete gjithmonë… Në atë sallë të vogël te mesuesëve, ti hyre krejt ndryshe nga kolegët, e buzëqeshur pyete për mua: kush është kjo vajzë e bukur? Dhe vazhdove fjalët e mirëseardhjes po kështu…

Të perqafoj dhe të uroj të jesh gjithmonë keshtu!

I solla këto copëza kujtimesh sepse e çmonte shumë miqësinë, mirënjohjen, respektin reciprok dhe ashtu veproi një jetë të tërë duke përhapur dritë dhe mirësi të pashoqe. Ajo fitoi pavdekësinë!

Dritë të pastë shpirti dhe djemtë e tu me Amantinin e vogël paçin uratat e tua dhe bekimin e Zotit.

Lamtumirë kolege e çmuar dhe e vyer Ina Kasimati!

Kozeta Keze Zylo

Përgatiti: Emil Lafe dhe Sevi Lami Agolli

Cila është forma e saktë e shumësit të emrit “vit”: vite apo vjet? Si ta shkruajmë dhe përdorim saktë këtë emër në shumës? Shumë herë na ndodh që të pyesim veten pse emri “vit” ka dy forma shumësi ose cila është forma e saktë e shumësit të tij dhe si ta përdorim drejt atë kur shkruajmë dhe flasim.

Për të hequr këto pikëpyetje dhe për t’u ardhur në ndihmë shumë shqipfolësve anembanë botës, që duan ta shkruajnë dhe përdorin saktë dhe bukur gjuhën shqipe, si dhe nisur nga interesimi i madh për ta shkruar dhe përdorur saktë këtë fjalë, bashkë me prof. Emil Lafe kemi sjellë për ju këshillat gjuhësore se kur përdoret njëra trajtë e kur përdoret tjetra.

Të dyja format e shumësit të emrit “vit”: vjet dhe vite, janë të sakta. Por ka këshilla gjuhësore se kur përdoret njëra formë e kur përdoret tjetra.

ATËHERË:

Këshillohet të përdoret trajta e shumësit VJET, kur synimi i thënies është sasia e marrë si një e tërë: Kam punuar katër vjet në Berat. Sa vjet më i madh se unë je? Ushtria ka qenë dy vjet … etj. Kujtoni edhe: Qindra vjet më parë, kur Shqipëria nxirrte vetëm trima dhe luanë … (Fan Noli, “Kthimi i Skënderbeut në Krujë”).

Këshillohet të përdoret trajta e shumësit VITE në rastet kur nuk synohet sasia si një e tërë, por vitet njëri pas tjetrit. P.sh.: në vitet e gjimnazit, vite të paharruara, vite më parë, vite të vështira etj.

Kur në shembuj si më sipër para emrit “vite” qëndron një numëror ose fjalë që shënon sasi, këshillohet të përdoret forma “vite”, sepse në këto ndërtime qëllimi i thënies është të shënojë më fort një varg vitesh që vijnë njëri pas tjetrit dhe jo një sasi të caktuar a të pacaktuar vitesh. Pra, më drejt është të thuhet dhe shkruhet: katër vitet e gjimnazit ose pesë vitet e mërgimit sesa katër vjetët e gjimnazit, pesë vitet e mërgimit etj. Po kështu, shumë vite më parë në vend të shumë vjet më parë etj. Në këto shpjegime që sollëm, themi “këshillohet”, sepse rregullat e mësipërme gjuhësore se kur përdoret njëra trajtë e kur përdoret tjetra janë më fort këshilluese e jo gjithnjë detyruese. D.m.th., nuk mund të cilësohet si gabim po të shkruajë dikush: Sa vite zgjati Lufta e Dytë Botërore? Kam qenë pesë vite në Gjermani. Shumë vjet më parë etj. Këtu nuk kemi të bëjmë me një gabim, si në rastet: kam shkruajtur, shkruajti; i tha atyre; na përshëndeti neve; ju afrua ngadalë; sa bukur të rrika ky fustan etj., në vend të: kam shkruar; shkroi; u tha atyre; na përshëndeti ne; iu afrua ngadalë; sa bukur të ndenjka ky fustan…, ku shembujt e parë cilësohen si gabime, sepse nuk janë shkruar sipas rregullave të normës letrare gramatikore. Sidoqoftë, ka disa thënie ku përdorimi i formave vite ose vjet është i ngulitur, si p.sh.: Vite më parë binte më shumë borë (nuk thuhet: Vjet më parë …), Në vitet dyzet të shek. XX, ose: Për shumë vjet gëzuar! (nuk thuhet Për shumë vite gëzuar!) etj. Këto përdorime na i dikton ndjenja jonë gjuhësore si shqipfolës të lindur.