Përgatiti Rafael Floqi/

Zgjedhja e një gjuhe të re – në çdo moshë – krijon shtigje të reja që mund t’ju bëjnë gjithashtu një person më të mirë dhe madje mund t’ju ndihmojnë në shmangien e demencës. Nëse keni mësuar ndonjëherë një gjuhë të re – ose keni provuar – ju e dini se sa e vështirë mund të jetë. Gjuhët amtare duken pothuajse të ndërtuara. Ne i thithim ato natyrshëm kur jemi shumë të rinj. Por të mësuarit e një gjuhe të re, veçanërisht pas fëmijërisë së hershme, mund të jetë një detyrë e madhe, e ngarkuar me lista të gjata fjalorësh dhe fjalë për të mësuar përmendësh, raste komplekse dhe kohë të mundimshme për t’u zotëruar.

Sigurisht që ia vlen përpjekja. Natyrisht në botën e sotme të ndërlidhur, mësimi i një gjuhe të re mund të ndryshojë jetën tuaj. Me siguri do të ndryshojë trurin tuaj.

Rrugët alternative

Të mësuarit e çdo gjëje ndryshon trurin tuaj, natyrisht, të paktën ca. Por mësimi i një gjuhe e bën atë me shpejtësi të lartë. John Grundy, një neuroshkencëtar në Universitetin Shtetëror të Iowa-s, i specializuar në dygjuhësinë dhe trurin, shpjegon se mësimi i një gjuhe të re shkakton neuroplasticitet të gjerë në tru. Me fjalë të tjera, kur mësoni një gjuhë të re, truri juaj riorganizohet, krijohen lidhje të reja dhe formohen shtigje të reja.

Grundy dhe ekipi i tij kanë zhvilluar diçka të quajtur modeli dygjuhësor anterior në posterior dhe zhvendosjes nënkortikale. Kjo është një kafkë, kështu që e quajnë shkurt BAPSS. Modeli BAPSS tregon se në fazat e hershme të mësimit të një gjuhe të re, pjesa më e madhe e veprimit zhvillohet në lobet ballore, në pjesën e përparme ose të përparme të trurit. Por ndërsa flisni më rrjedhshëm në gjuhën tuaj të re, procesi zhvendoset në pjesë të trurit që kanë të bëjnë me atë që Grundy e quan “përpunim më automatik motorik dhe informacion automatik shqisor”. Kjo është pika ku vëreni me kënaqësi se sapo keni lexuar një frazë ose i jeni përgjigjur një pyetjeje në gjuhën tuaj të re pa pasur nevojë të përktheni me vetëdije.

Ky ndryshim është i rëndësishëm sepse përfshin krijimin e rrugëve të reja nervore. Dhe këto rrugë shtesë mund të jenë të dobishme. Grundy ofron një analogji të dobishme: Imagjinoni që gjithmonë merrni të njëjtën rrugë për në punë. Pastaj një ditë, rruga po lahet. Tani Cfare? Nëse do të ndryshonit rrugën tuaj gjatë viteve, do të kishit opsione tashmë në mendje. Ju mund të hipni në një rrugë tjetër dhe ndoshta të arrini në tryezën tuaj përpara se shefi juaj të vinte re se jeni vonë. “Është në të vërtetë vetëm një rimodelim i trurit që e lejon atë të bëhet më efikas”, thotë Grundy.

Por sa shkon një rrugë të gjatë

Një studim i vitit 2012 nga Johan Mårtensson dhe kolegët e tij zbuloi se ky rimodelim mund të jetë i rëndësishëm. Pas tre muajsh studimi intensiv të gjuhës, rekrutët në Akademinë e Përkthyesve të Forcave të Armatosura Suedeze patën rritje të trashësisë kortikale në zonat që lidhen me përpunimin e gjuhës, ndërsa një grup kontrolli, i cili studionte lëndë të vështira si mjekësia dhe shkenca njohëse, por pa gjuhë të reja, nuk kishte asnjë ndryshim.

Studimi i gjuhës nuk duhet të jetë aq intensiv për të pasur një efekt. Ashley Chung-Fat-Yim është një studiuese pas doktoraturës në Universitetin Northwestern, duke punuar në ndryshimet neurologjike midis njëgjuhëshve dhe dygjuhëshve. Ajo kujton një studim të bërë kur punonte nën Ellen Bialystok, një studiuese e njohur në këtë fushë. Një grup studentësh po ndiqnin një orë universiteti në spanjisht. Pas vetëm gjashtë muajsh të një kursi rutinë në gjuhën spanjolle në nivel kolegji, ata zbuluan se aktiviteti nervor ishte rritur në krahasim me studentët që nuk merrnin një kurs gjuhësor.

Një person më i mirë?

Këto ndryshime nuk ndihmojnë vetëm me funksionet gjuhësore. Chung-Fat-Yim thotë se ato ndikojnë në të gjithë pjesën e përpunimit ekzekutiv të trurit, atë që ajo e quan qendra e kontrollit ose CEO e trurit. “Ky është pikërisht rajoni i kontrollit ekzekutiv që përdorin dygjuhëshit për të menaxhuar konkurrencën midis gjuhëve. Ata e përdorin atë zonë për kontrollin e gjuhës, por edhe për qëllime të tjera jogjuhësore”, thotë ajo. Këto qëllime jogjuhësore përfshijnë gjëra të tilla si aftësia për të planifikuar sjelljet e ardhshme, për të monitoruar dhe ndryshuar sjelljen sipas nevojës dhe për të kaluar ndërmjet detyrave.

Të qenit dygjuhësh mund t’ju bëjë gjithashtu një person më të këndshëm. Ka, thotë Chung-Fat-Yim, një lidhje midis dygjuhësisë dhe një teorie të mendjes – aftësisë për t’i atribuar gjendjet mendore njerëzve të tjerë. Fëmijët dygjuhësh duhet të dinë se, të themi, folësi A mund t’i kuptojë të dyja gjuhët, por folësi B mund të kuptojë vetëm njërën. Personi dygjuhësh duhet të ketë “një vetëdije se njerëz të ndryshëm mund të kenë gjendje të ndryshme mendore për të njëjtën ngjarje”, thotë ajo. Autorët e një studimi të vitit 2016 mbi teorinë e mendjes dhe ndjeshmërinë tek dygjuhëshit mendojnë se ka të ngjarë që dygjuhëshit të zhvillojnë gjithashtu ndjeshmëri më të madhe.

Siguroni, Siguroni

Të kesh një gjuhë të dytë mund të ndihmojë gjithashtu për të parandaluar – ose të paktën vonuar – rënien njohjes. “Ekziston një gjetje e qëndrueshme që dygjuhëshit janë në gjendje të shmangin simptomat e demencës për rreth katër deri në gjashtë vjet në krahasim me njëgjuhëshit”, thotë Grundy. Dhe kjo është mjaft mbresëlënëse duke marrë parasysh medikamentet më të mira që kemi mund të shtyjnë simptomat për vetëm rreth një vit apo më shumë.

Nëse po mendoni se është shumë keq, ti ndoshta e ke gabim. Shpesh mendojmë se vetëm fëmijët mund të mësojnë gjuhët me lehtësi. Është e vërtetë që fëmijët e vegjël mësojnë më shpejt çfarëdo gjuhe që janë të ekspozuar. Por kur bëhet fjalë për të shtuar një gjuhë të re, të rriturit nuk janë aq në disavantazh sa mund të mendoni. Chung-Fat-Yim thotë se nuk është aq shumë mosha në të cilën mësoni një gjuhë të re sesa mënyra se si e mësoni atë. Nëse praktikoni shumë dhe zhyteni në gjuhë, mund t’i shihni përfitimet në çdo moshë, veçanërisht kur rriteni.

Me shume dhimbje e mora lajmin e ikjes së parakohshme nga kjo botë të koleges sime Ina Kasimati dhe gjithë shqiptarëve që e donin dhe e çmonin aq shumë për profesionalizmin dhe karizmën e saj. Ndonëse u njohëm shumë pak, sa për të lënë pyetjen: se cila është kjo mësuese me sy të bukura që na ka ardhur në sallën e mësuesëve, përsëri ne i vazhduam lidhjet si mësuesja me mësuesen, pasi u largova nga viti i mbrapshtë dhe i mallkuar i 97-ës.

Ti luftove fort, fort për ta mposhtur sëmundjen makabre të shekullit të kaluar dhe të këtij shekulli. Luftove se e doje shumë jetën, luftove se doje djemte e tu të shpirtit, ti ishje një luftëtare e paepur e të drejtave të grave dhe të njeriut, ti e doje natyrën dhe e mbrojte atë me shpirt. Në websit-in e shkollës “ÇAJUPI” gjithmonë shkruajnë për ty si: “Falënderues për mësuese Ina Kasimatin, që mundëson përfshirjen e nxënësve të gjimmazit “Andon Zako Çajupi ” në projekte globale, duke ndërgjegjësuar brezat për të vlerësuar çdo gjë që i rrethon…

Në fakt ti na doje të gjithë, o sy bukura dhe shpirtbardha Ina. Nuk do ta harroj kurrë komunikimin dhe organizimin surprizë që doje t’i bëje mësuesit të matematikës, kolegut tone të çmuar Arben Cferit dhe më kërkove nje vidio mesazh për ta uruar.

Ina e dashur, tani po ta tregoj se me sa lot e kam bërë atë vidio, ma ktheve njëherë se thoshje që të duken sytë pak me hije, në fakt ato ishin rrëkeza loti, por s’desha të të mërzisja, ishin gjithë kujtimet e mia për atë shkollë me kolegë të mrekullueshëm, me nxënës brilantë, ishin kujtimet të mbledhura me kotka lotësh në grykë. Sa shumë më urove me dhimbje, kur bëra shkrimin homazh per ish drejtorin tonë të nderuar Vedat Sferdelli, dhe qe nga sot ti iu bashkove ëngjëjve në qiell. Gëzohesha shumë kur shikoja dhe lexoja kolegët e mi te shkollës së mesme të përgjithshme “Çajupi” që të suportonin aq shumë si Herta Prushi, Aishe Karaj Hajredini, Arben Cferi, Dhurata Kasa e shumë e shumë të tjerë, si dhe gjithë nxenesit e tu të dashur, sepse ti ishje mësuese e përkushtuar, plot kulturë, bamirësi, profesionale.

Sa frymëzuese ishje sybukura Ina dhe këtu po sjellë një ndër mesazhet që kemi shkëmbyer së bashku:

E dashur Ina ju uroj shëndet dhe sherim të shpejtë. Gjithmonë je në vemendjen time, me shkumësin e bardhë në dërrasë si qumështi i gjirit, me perqafimin e një nxënësi qe i jep muzë për të vazhduar mëtej, me një molekule shpirti që lufton reaksionet masikiliste që mjerisht janë pirgje pirgje në atë vend… Të lutem merr ne telefon vellain tim F.Gj. në Rinas, pasi i kam dhënë një dhuratë të vogël për ty. Ndihu e lirshme! Të përqafoj me mall si kolegjia kolegen!

E mira Ina përgjigjet: Shumë faleminderit! E dashur Këze, ju jeni prova që tregon se një njeri mund ta takosh një herë në jetë, por të *godet* me mirësi natyrale që ti e mban me vete gjithmonë… Në atë sallë të vogël te mesuesëve, ti hyre krejt ndryshe nga kolegët, e buzëqeshur pyete për mua: kush është kjo vajzë e bukur? Dhe vazhdove fjalët e mirëseardhjes po kështu…

Të perqafoj dhe të uroj të jesh gjithmonë keshtu!

I solla këto copëza kujtimesh sepse e çmonte shumë miqësinë, mirënjohjen, respektin reciprok dhe ashtu veproi një jetë të tërë duke përhapur dritë dhe mirësi të pashoqe. Ajo fitoi pavdekësinë!

Dritë të pastë shpirti dhe djemtë e tu me Amantinin e vogël paçin uratat e tua dhe bekimin e Zotit.

Lamtumirë kolege e çmuar dhe e vyer Ina Kasimati!

Kozeta Keze Zylo

Përgatiti: Emil Lafe dhe Sevi Lami Agolli

Cila është forma e saktë e shumësit të emrit “vit”: vite apo vjet? Si ta shkruajmë dhe përdorim saktë këtë emër në shumës? Shumë herë na ndodh që të pyesim veten pse emri “vit” ka dy forma shumësi ose cila është forma e saktë e shumësit të tij dhe si ta përdorim drejt atë kur shkruajmë dhe flasim.

Për të hequr këto pikëpyetje dhe për t’u ardhur në ndihmë shumë shqipfolësve anembanë botës, që duan ta shkruajnë dhe përdorin saktë dhe bukur gjuhën shqipe, si dhe nisur nga interesimi i madh për ta shkruar dhe përdorur saktë këtë fjalë, bashkë me prof. Emil Lafe kemi sjellë për ju këshillat gjuhësore se kur përdoret njëra trajtë e kur përdoret tjetra.

Të dyja format e shumësit të emrit “vit”: vjet dhe vite, janë të sakta. Por ka këshilla gjuhësore se kur përdoret njëra formë e kur përdoret tjetra.

ATËHERË:

Këshillohet të përdoret trajta e shumësit VJET, kur synimi i thënies është sasia e marrë si një e tërë: Kam punuar katër vjet në Berat. Sa vjet më i madh se unë je? Ushtria ka qenë dy vjet … etj. Kujtoni edhe: Qindra vjet më parë, kur Shqipëria nxirrte vetëm trima dhe luanë … (Fan Noli, “Kthimi i Skënderbeut në Krujë”).

Këshillohet të përdoret trajta e shumësit VITE në rastet kur nuk synohet sasia si një e tërë, por vitet njëri pas tjetrit. P.sh.: në vitet e gjimnazit, vite të paharruara, vite më parë, vite të vështira etj.

Kur në shembuj si më sipër para emrit “vite” qëndron një numëror ose fjalë që shënon sasi, këshillohet të përdoret forma “vite”, sepse në këto ndërtime qëllimi i thënies është të shënojë më fort një varg vitesh që vijnë njëri pas tjetrit dhe jo një sasi të caktuar a të pacaktuar vitesh. Pra, më drejt është të thuhet dhe shkruhet: katër vitet e gjimnazit ose pesë vitet e mërgimit sesa katër vjetët e gjimnazit, pesë vitet e mërgimit etj. Po kështu, shumë vite më parë në vend të shumë vjet më parë etj. Në këto shpjegime që sollëm, themi “këshillohet”, sepse rregullat e mësipërme gjuhësore se kur përdoret njëra trajtë e kur përdoret tjetra janë më fort këshilluese e jo gjithnjë detyruese. D.m.th., nuk mund të cilësohet si gabim po të shkruajë dikush: Sa vite zgjati Lufta e Dytë Botërore? Kam qenë pesë vite në Gjermani. Shumë vjet më parë etj. Këtu nuk kemi të bëjmë me një gabim, si në rastet: kam shkruajtur, shkruajti; i tha atyre; na përshëndeti neve; ju afrua ngadalë; sa bukur të rrika ky fustan etj., në vend të: kam shkruar; shkroi; u tha atyre; na përshëndeti ne; iu afrua ngadalë; sa bukur të ndenjka ky fustan…, ku shembujt e parë cilësohen si gabime, sepse nuk janë shkruar sipas rregullave të normës letrare gramatikore. Sidoqoftë, ka disa thënie ku përdorimi i formave vite ose vjet është i ngulitur, si p.sh.: Vite më parë binte më shumë borë (nuk thuhet: Vjet më parë …), Në vitet dyzet të shek. XX, ose: Për shumë vjet gëzuar! (nuk thuhet Për shumë vite gëzuar!) etj. Këto përdorime na i dikton ndjenja jonë gjuhësore si shqipfolës të lindur.

Nga Prof.dr. Skender ASANI/

Ballkani historikisht ka qenë një zonë me dridhje të vazhdueshme tektonike gjeopolitike, që ka ardhë si pasojë e ushtrimit të ndikimit rus kundrejt aspiratave të popujve për liri dhe pavarësi. Ky ndikim është shprehur në forma e metoda të ndryshme, por ka pasur një qasje konstante, duke e ushqyer politikat nacionaliste serbe dhe të të tjera, me ide hegjemoniste, që u ngritën në formë të projekteve: Serbia e Madhe (Naçetania), Bullgaria e Madhe (Shën Stefani) dhe Greqia e Madhe (Megaloidea).

Në proceset historike asgjë nuk ndodhë rastësisht, ashtu siç nuk ishin të rastësishme edhe këto projekte që zanafillën e kishin në liftërat ruso-turke të viteve 1875-1878, e njohur ndryshe edhe si Kriza eLindore, ku pas debaklit të ushtrisë osmane jetësohet projekti i Bullgarisë së Madhe që kapte gati gjithë territorin e Rumelisë së dikurshme (Maqedoni, Kosovë etj.).

Zhvillimet në Ballkan patën jehonë edhe në kancelaritë evropiane dhe për pasojë më 13 qershor 1878 u mbajt Kongresi i Berlinit, i cili i shpëtoi kufijtë e jashtëm të Perandorisë Osmane, por i bëri koncesione Serbisë dhe Rusisë në dëm të territoreve shqiptare, sidomos me Sanxhakun e Nishit ku u dëbuan dhjetra mijëra shqiptarë të cilët ishin të detyruar të vendosen në brendi të Kosovës dhe në Maqedoni (si shembull eshte edhe lagja e muhagjerëve në Shkup).

Në frymën e vendimeve të Kongresit të Berlinit, bashkësia ndërkombëtare çuditërisht e shpërbleu hegjemoninë ruso –serbe me aneksimin e Ulqinit.

Kjo hegjemoni ishte shumë aktive në terern dhe pritej momentin kur do të rrënohej Perandria Osmane dhe kjo ndodhi me krijimin e Aleancës Ballkanike e cila ishte nxitëse e luftërave Ballkanike , që kulmoi me Betejën e Kumanovës (16 tetor 1912). Edhe Lufta se Pare Boterore ishte iniciuar përmes një organizate të fshetë terroiste serbe. Fryma e kësaj organizate u shtri gjatë gjithë periudhave të historisë, duke arritur kulmin në vitin 1999, kur Serbia në Kosov shkaktoi një gjenocid të paparë. Kjo frymë madje u vërejt edhe në sulmin e fundit terrorist në Banjskë të Zveçanit, ku Beogradi kishte dërguar një grup të armatosur për të destabilizuar Kosovën, qëllimi i të cilit ishte aneksimi i kësaj pjese dhe bashkangjitja të ashtuqaujaturës “bota serbe”. Çuditërisht ky veprim i Serbisë ende nuk ka marrë një denim të merituar nga bashkësia ndërkombëtare.

Por të gjitha aventurat hegjemoniste serbe mori një përgjigje adekuate nga NATO në mars të vitit 1999, kur, për qëllime humanitare, u ndërmor një fushatë ajrore duke bombarduar caqet luftarake të Millosheviqit. Ndërhyrja e NATOs ia riktheu kredibilitetin e humbur të Evropës gjatë luftërave ne ish Jugosllavi, për arsye se për herë të parë po vendosej në praktikë koncepti i Presidnetit amerikan Vilson që iu jepte të drejta sovraniste edhe popujve të vegjël të Ballkanit. Ky ishte edhe një hap i guximshëm drejt hapjes së propceeseve integruese euroatlantike që shpiente ne anëtarësimin në BE dhe NATO të vendeve të Ballkanit.

Ballkani sërish është shendërruar në një arenë përplasjesh gjeopolitike. Kësaj radhe invazioni rus në Ukrainë ka ndikuar që reflektorët e BE-së, të NATO-s dhe të SHBA të fokusohen më tepër, duke u munduar që ta pengojnë shtrirjene ndikimit rus në Ballkan. Në këtë kontekst janë edhe përpjekjtet diplomatike për ta larguar Serbinë nga ky ndikim. Mirëpo kjo nuk mund të bëhet duke i lejuar asaj sërish të rikthehet në ujërat e dikurshëm të hegjemonisë ballkanike. Në të kundërtën nuk do të kishte kurrfarë kuptimi angazhimi i i NATOS, e cila megjithatë arriti të ndikojë në kosnsolidimin e shteteve me koncepte qytetare dhe tani nëse i lejohet ky luks Serbisë, atëherë këto koncepte bien dhe në shprehje vjen harta e dikurshme e përkufizimeve etnike- territoriale. Historia ka dëshmuar se sa herë që i janë bërë koncesione Rusisë, fryma e këtyre e përkufizimeve ka qenë fatale për lirinë dhe dinjitetin e popujve të Ballkanit, sidomos ata që jetojnë në Be H, Kosovë, Mal të Zi, Serbi etj.

Ombrella e sigurisë kolektive të NATO-s është garancë afatgjate e lirisë së popujve ballkanik, ndërkohë që forcat proruese punojnë pa ndërprerë që t’i shkaktojnë vrima kësaj ombrelle, duke inskenuar ngjarje destabilizuese, siç ishte sulmi ndaj ambasadës ameriakane këtu në Shkup, në vitin vitin 1999, por edhe përpjekjet e mëvonshme që u reprizuan në Mal të Zi, por edhe në Maqedoni (ngjarjet e 27 prillit 2018).

Paqja dhe stabiliteti në Ballkan nuk mund të ruhet duke i bërë koncesione hegjemonisë ruso-serbe , aq me tepër kur këto kocesione kanë pastaj efekt domino efekt që mund të rishfaqen në pjesë të ndyrshme të Ballkanit.

Dr. Zekri Palushi/

Siç mund të jeni në dijeni, kohët e fundit, si në Amerikë, ashtu edhe në Europë, kanë filluar të raportohen raste me sëmundjen e fruthit, ndërkohë, autoritetet shëndetësore në të gjithë botën, po bëjnë thirrje të vazhdueshme, për një vaksinim të përgjithshëm të popullsisë. Atëherë, para se të flas për këtë sëmundje, po i referohem pak historisë. Raste me fruth janë dokumentuar që nga shekulli i 9-të, dhe siç dimë, në 100vjeçarin e kaluar, kur fruthi përfshiu të gjithë botën, nuk ishte vaksinimi që shpëtoi miliona jetë njerëzish, (vaksina e fruthit u prodhua për herë të parë, në vitin 1963). Për të ilustruar këtë, ka një grafik që tregon shkallën e vdekjeve nga fruthi të ndodhura në Amerikë, nga viti 1900, deri në vitin 1958, ku shohim se numri i vdekjeve ishte ulur vetvetiu, gradualisht deri në 98.7%. Pothuajse e njejta gjë vihet re, edhe në grafikun Anglez. Anglia e kishte filluar rekordimin e vdekjeve nga fruthi, që në vitin 1838, dhe në grafikun e tyre vihet re se numri i vdekjeve kishte filluar të ulej që nga viti 1900, duke arritur pothuajse në shifrën zero rreth vitit 1950. Pra, edhe pse pa vaksinë, nga viti 1960, rastet e raportuara me fruth në Angli ishin vetëm 2.4%, ndërsa vdekshmëria kishte ra në 0.03%.

Interesante ishte krahasimi i këtyre dy grafiqeve, me grafikun e Zimbabves. Aty, gjatë viteve 1967 – 1989, kishte shpërthyer një valë fruthi, dhe megjithëse në atë kohë, 88% e popullsisë së këtij vendi ishin të vaksinuar.Ky vaksinim jo vetëm që nuk kishte ulur numrin e vdekjeve, por faktikisht kishte shtuar numrin e të infektuarve! Atëherë, kush ishin faktorët kryesorë që ndikuan në uljen dramatike të sëmundjes së fruthit, kur në kohërat kur s’ishte akoma një vaksinë kundër tij? Studime të ndryshme kanë arritur në konkluzionin se ishin ushqyerja më e mirë, dhe përmirësimi i kushteve higjenike që ndodhën gjatë shekullit të 20të. Kequshqyerja (malnutricioni), ishte një element shumë i fortë, parashikues për numrin e të infektuarve, dhe të vdekjeve.
Nga ana tjetër, ka mjaft studime që tregojnë se infeksioni i fruthit shkakton mungesë të vitaminës A dhe se kjo vitaminë, është esenciale, dhe luan një rol vital, jo vetëm në prevenimin e fruthit, por edhe në uljen e mortalitetit të shkaktuar prej tij; aq sa në këtë aspekt mund të krahasohet me efektin ma të mirë pretendues, të vaksinës kundra fruthit. Për këtë arsye, OBSH, dhe UNICEF, ju rekomandojnë vendeve në zhvillim, (ku futet edhe Shqipëria), që fëmijëve me fruth, t‘u jepet vitaminëA, pavarësisht nëse ata mund të jenë, ose jo defiçit në këtë vitaminë. (Rekomandohet 400.000 IU në ditë, për dy ditë rrjesht, brenda 5 ditëve nga shfaqja e rashit/erupsionit apo puçrrave në lëkurë).

Po kështu, OBSH deklaron se ‘’Në vendet ku mangësia/deficienca e vitaminës –A mund të konsiderohet si një problem shëndetësor publik, atëherë, të gjithë fëmijëve nga mosha 6-9 muajshe duhet t‘u jepet vitaminë A supplement, si një masë intervenuese nga shëndeti publik, për të ulur sëmundshmërinë dhe vdekshmërinë nga fruthi. Në këtë aspekt, vitamina –A ka fuqi të madhe jo vetëm që të shpëtojë jetë fëmijësh, por edhe të mirmbajë një sistem imunitar të fuqishëm.

“Studime tregojnë se infeksioni i fruthit shkakton mungesë të vitaminës A. Për këtë arsye, OBSH, dhe UNICEF, ju rekomandojnë vendeve në zhvillim, (ku futet edhe Shqipëria), që fëmijëve me fruth, t‘u jepet vitaminëA, pavarësisht nëse ata mund të jenë, ose jo defiçit në këtë vitaminë. (Rekomandohet 400.000 IU në ditë, për dy ditë rrjesht, brenda 5 ditëve nga shfaqja e rashit/erupsionit apo puçrrave në lëkurë).”

Karakteristika më dinake e virusit të fruthit është shkatrrimi i shtresës epiteliale, që konsiderohet si vija e parë e frontit, në sistemin e lindur mbrojtës.

Indi epithelial, është një shtresë e hollë mbrojtëse e qelizave të sheshta, që gjenden në disa prej organeve të trupit tonë; si mushkëritë, zorrët, sytë, veshkat, vezika.., si dhe enët e gjaku.

Imunitety ynë natyral fillon në sipërfaqen epiteliale, ku qelizat mukozale luftojnë kundra një invaduesi pathogen.
Pra, vitamina A ka veti që të riparojë pikërisht këtë pjesë mjaft të rëndësishme të trupit tonë, e po kështu, luan një rol esencial në mirëmbajtjen normale të këtij indi.

Tani le të kthehemi pak tek përshkrimi i infeksionit të FRUTHIT!

Është një sëmundje mjaft ngjitëse, që shkaktohet nga një paramyxovirus RNA, i ngjajshëm me atë të Covidit. Paraqitet si një gjendje febrile exanthematoze acute, me lezione karakteristike të vendosura në anën e brendshme të faqeve, që duken si kokrra të vogla krype, që quhen njollat e Koplik.

Epidemiologjia: Fruthi transmetohet nga kontaktet pacient mepacient, nëpërmjet spërklave orofaringeale, dhe nazofaringeale, që shpërndahen gjatë puthjeve, kollës, dhe teshtitjes.

Periudha e inkubacionit të kësaj sëmundje, është 10-14 ditë; ndërkohë, pacjenti është infektues 5 ditë para, dhe 5 ditë mbrapa shfaqjes së ekzantemës/puçrrave.

Sëmundshmëria dhe vdekshmëria janë më të larta në ato vende ku ka varfëri, dhe kequshqyrje të popullsisë.

Tiparet klinike, në 3-4 ditët e para (periudha prodromale), shenjë klasike është triada ‘’kollë, + conjuctivitis (sy të skuqur, të ujshëm/përlotur), + rrjedhje hundësh, të shoqëruar me temperaturë, dobësi të përgjithshme, anoreksi, dhe diarrhoe (bark).

Periudha e ekzantemes/puçrrave në lëkurë, karakterzohet me një erupsion rashi tipik, me ngjyrë të kuqe, që shfaqet në ditën e 4tër, dhe të 5të, që zgjat rreth 4-5 ditë.
Ky rash fillon prapa veshëve, dhe gjatë ditës së parë shpërndahet në faqe, ditën tjetër shkon në gjoks, e më vonë shpërndahet edhe në ekstremitete, dhe pastaj, nga dita e 6të, fillon të venitet.

Nga dita e tretë, (pra, para se të shpërthejë rashi), disa njolla të bardha, të vogla si kokrriza krype, (pra njollat Koplik, që i përmendëm më lart), shfaqen në gojë, në pjesën e brendshme të faqeve.

“Të gjithë fëmijëve nga mosha 6-9 muajshe duhet t‘u jepet vitaminë A supplement, si një masë për të ulur sëmundshmërinë dhe vdekshmërinë nga fruthi, por edhe të mirmbajë një sistem imunitar të fuqishëm. Karakteristika më dinake e virusit të fruthit është shkatërrimi i shtresës epiteliale, që konsiderohet si vija e parë e frontit, në sistemin e lindur mbrojtës.”

Temperatura zakonisht fillon të bjerë brenda 5 ditëve nga shfaqja e rashit, dhe zakonisht pas një javë të gjitha shenjat zhduken.

Periudha e konvaleshencës. Gjatë kësaj përiudhe, rashi/puçrrat fillojnë të veniten, duke lënë një njollë ngjyrëkafe të përkohshme, ndërsa kolli mund të vazhdojë edhe për disa ditë të tjera.

Komplikacionet e mundshme: Pacjentët mund të komplikohen me infeksione sekondare, të tipit bakterial, si psh. infeksion në veshin e mesëm (otitis media), dhe infeksion të sinuseve (sinusitis). Dhe nëse komplikohen rrugët e frymëmarrjes, me një pneumoni, edhe kjo më së shumti shfaqet si një supërinfeksion, po me origjinë bacteriale, dhe jo virale.
Një komplikacion i rrallë (1 në 1500) mund të jetë edhe encephalitis, dhe konvulsionet febrile.

Duhet të keni parasyshë se: nëse një sëmundje exanthematoze akute, (pra rash, apo puçrra të shpërndara gjithandej), nuk paraprihet nga një koll e thatë, dhe sy të skuqur, atëherë do të ishte ndoshta krejt e pamundur, që ky rast të diagnostikohej si sëmundje fruthi.

Mjekimi: Si për çdo sëmundje tjetër virale, edhe për fruthin s’ka një mjekim specifik, megjithatë, kolli mund të qetësohet me shUrupe të ndryshme kolli, për ulje të temperaturës mund të përdoret paracetamoli. Duhet që të merren lëngje me shumicë, e po kështu, pacjenti duhet që të pushojë në shtrat, dhe t’i shmanget dritës së fortë gjatë përiudhës febrile.

Fëmijët duhet të mbahen në shtëpi të paktën edhe 5 ditë pas shfaqjes së rashit.

Dhe mos harroni se ilaçi më i mirë mjekues, dhe prevenues është vitamina –A.

Dozat e vitaminës –A sipas moshave:

7-12 muajsh, jepet 500mcg, 1-3 vjeç, jepet 300 mcg, 4-8 vjeç, jepet 400 mcg, 9-13 vjeç, jepet 600 mcg, mbi 14 vjeç, jepet 900 mcg për meshkuj, dhe 700 mcg për femrat.

Ndërsa, autoritetet shëndetësore, si masë prevenuese rrekomandojnë dhënjen e vaksinës MMR (measles+mumps+rubella), doza e parë e së cilës jepet në moshën 12 muajshe, e pastaj përsëritet në moshën 4-5 vjeçare. Po kështu, këtë vaksinë e rekomandojnë edhe për moshat 18-30 vjeçare, për arsye se konsiderohen si një grup me rrisk të madh, ndërsa unë, duke u bazuar në evidencën e lartpërmendur, do t’ju sygjeroja që të zgjidhni varjantin e marrjes së vitaminës A.

Shënim: Mos e ngatërroni fruthin (Rubeola) me Rubella (fruthi Gjerman), që është një formë më e rrallë ekzanteme që shkaktohet nga togavirusi. Megjithse Rubella është një formë e lehtë, ajo është shumë e rrezikshme në gratë shtatzana, sepse në këto raste transmetohet nga nëna tek fëmija e saj në uterus, dhe në këto raste fëmija mund të lindë i qorruar, dhe i shurdhuar.

Të gjithë njerëzit që e kalojnë fruthin me sukses, krijojnë një imunitet natyral të përjetshëm.

Po e mbyll këtë shkrim duke konkluduar se evidenca të shumta historike, hedhin poshtë pretendimet zyrtare, në lidhje me prevenimin e fruthit nga vaksinat.
Po kështu, fushata globale e vaksinimit kundra fruthit, në vitin 1967, që supozonte zhdukjen e fruthit, nuk ndodhi. Edhe objektivi i Amerikës, i shpallur në vitin 1978, që kishte si qëllim, eleminimin e fruthit nga viti 1982, nuk u realizua, edhe pse popullsia ishte plotësisht e vaksinuar.

Pra; një strategji shumë më tepër efektive, për të kontrolluar infeksionin e fruthit do të ishte forcimi, dhe zgjerimi i imunitetit tonë natyral. Dhe tashmë kur kemi një evidencë kaq bindëse se vitamina –A mund të përdoret edhe për qëllime prevenuese, dhe mjekuese, atëherë, do të ishte një detyrë imperative për autoritetet e shëndetit publik, të një vendi, që ta integronin përdorimin e kësaj vitamine, në skemat e shëndetit publik, veçanërish gjatë shpërthimeve të këtij infeksioni.

Dhe kurrë mos harroni se vitamina A, është po aq efektive, sa dhe vaksina e fruthit, (bile në mos më shumë), dhe pa efektet anësore, që mund të shkaktohen nga kjo vaksinë.