NIKOLLË LOKA/
QËNDRIMI NDAJ ETNISË SHQIPTARE NË MBRETËRINË SKS (JUGOSLLAVI)
Shteti i ri jugosllav u formua më dhjetor të vitit 1918 dhe u quajt zyrtarisht “Mbretëri e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve” dhe më vonë Jugosllavi. Pakicat kanë përbërë afërsisht një të pestën e popullsisë jugosllave. Në kohë paqje ato kanë qenë objekt diskriminimi dhe shfrytëzimi. Në kohë krize, pakicat kanë qenë kërcënimi i vetëm më i madh ndaj sigurisë së brendshme të shtetit jugosllav. Në ato kushte, politikat shtetërore, por edhe interesat e tyre strategjike i detyruan autoritetet serbe dhe jugosllave të bëjnë përpjekje në periudha të caktuara kohore që ta forcojnë frymën kombëtare dhe ta nxisin nacionalizmin te qytetarët e vetë, varësisht nga rrethanat politike, duke kultivuar një frymë shovinizmi të mbështetur mbi projekte të asimilimit kombëtar, në emër të interesave të larta shtetërore. Popullsia shqiptare u integrua në shtetin serb dhe malazez dhe pastaj atë jugosllav kundër vullnetit të vet dhe në kushte veçanërisht të dhunshme.181 Sipas Dekret Ligjit të vitit 1919, Kosova ishte nën administrimin ushtarak të Zonës së Ushtrisë III të MSKS me qendër në Shkup, përkatësisht të Divizionit të Kosovës me seli në Prishtinë. Të gjitha territoret shqiptare ishin ndarë në zona ushtarake. Raporti midis elitës politike serbe që drejtonte shtetin jugosllav dhe shqiptarëve që jetonin në Kosovë ka qenë armiqësor gjatë gjithë ekzistencës së shtetit të parë jugosllav. Shqiptarët në trojet e tyre në Jugosllavi u kategorizuan si ai tjetri i padëshirueshëm, kryesisht nga tre faktorë, të cilët gjithmonë kanë shërbyer si justifikim për shtypjen serbe. Së pari, nga perspektiva e serbëve, shqiptarët e Kosovës ishin të vonë në Kosovë dhe ishin vendosur atje për të mbushur boshllëkun, pas eksodit të serbëve në vitin1690, kur sipas tyre “mbi 30 000 njerëz të udhëhequr nga Patriarku Arsenije III u larguan nga frika e hakmarrjes osmane”. Së dyti, shqiptarët e Kosovës janë fetarisht të ndryshëm nga serbët ortodoksë, të cilët ndiheshin krenarë për aderimin e tyre në besimin ortodoks dhe kontributin e tyre në ruajtjen e krishterimit. Nacionalistët serbë besonin se fakti që shqiptarët u konvertuan në islam dhe gëzuan status të privilegjuar në Perandorinë Osmane i kishte kthyer automatikisht në të njëjtin grup me turqit. Sipas kësaj logjike, shqiptarët duhej të ndiqnin otomanët dhe të largoheshin nga Kosova, sapo osmanët të largoheshin nga Ballkani. Së treti, shqiptarët flasin një gjuhë jo-sllave, e cila ishte një faktor tjetër i rëndësishëm për t’i dalluar ata nga serbët dhe nga sllavët e jugut në përgjithësi. Ideja e Madhe Serbe kishte dy vizione: i pari që parashikonte një shtet të fuqishëm, në të cilën do të përfshiheshin të gjithë serbët; i dyti që aspironte një federatë të kombeve sllave të Jugut me Serbinë si bërthamën e tij. Shqiptarët nuk futeshin në asnjërën nga ëndrrat e nacionalistëve serbë. Serbia i kishte trajtuar shqiptarët si ai tjetri, ekzistenca e të cilit mund të injorohet dhe kjo ishte më e dukshme në emërtimin e shtetit “Mbretëria e serbëve, kroatëve dhe sllovenëve” (1919-1929). As shqiptarët nuk donin të integroheshin në shtetin jugosllav, pasi besonin se Kosova duhet t’i përkasë Shqipërisë. Ata ishin krejtësisht të vetëdijshëm se Kosova nuk kishte qenë në gjendje të bashkohej me Shqipërinë në vitet 1913-1914 dhe 1918-1919, sepse serbët e parandaluan atë. Për shkak të presionit nga shtetet e Antantës, shteti jugosllav i nënshkroi traktatet e mbrojtjes së minoriteteve në Versajë më 5 dhjetor 1919, duke pranuar se duhet t’u jepte të drejta minoriteteve që jetonin në territorin e tij, por përjashtoi shqiptarët me argumentin se Kosova kishte qenë pjesë e shtetit serb para Luftës së Parë Botërore, kështu që marrëveshjet për mbrojtjen e minoriteteve në rastin e shqiptarëve nuk u zbatuan.
Marrëdhëniet e Qeverisë së Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene (Jugosllave) me Kishën Katolike
Marrëdhënia midis Selisë së Shenjtë dhe Serbisë kishte rëndësi që nga pavarësia e vendit, e marrë në 1878 si Principatë gjatë Kongresi i Berlinit. Në gjysmën e parë të vitit 1914, diplomacia e të dy palëve ishte angazhuar në rinisjen e bisedimeve komplekse, që do të çonin në përfundimin e një konkordati me Beogradin.125 Politikanët serbë nuk kishin një qëndrim unik për “çështjen katolike”. Ilija Grashanin besonte se katolikët në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe provincat e tjera “serbe” duhet të binin nën varësinë kishtare të Serbisë. Qeveria e Nikolla Pashiçit kishte një qëndrim jashtëzakonisht kundërshtues ndaj Vatikanit, kështu që në vitin 1891 ajo ndaloi rreptësisht punën misionare të Kishës Katolike dhe udhëtimet fetare të delegatëve katolikë nëpër Serbi. Prandaj, në vitin 1892, Selia e Shenjtë e akuzoi Serbinë për shkeljen e nenit 35 të Traktatit të Berlinit të vitit 1878, i cili e ndalonte Serbinë nga diskriminimi për arsye fetare. Qëndrimi antikatolik i elitës drejtuese serbe luante rol negativ në tërheqjen e sllavëve katolikë drejt një projekti pansllavist. Në fund të shek. XIX, për të nënshkruar konkordatin me Vatikanin, u angazhua veçanërisht Stojan Novaković, i cili pa në marrëveshjen me Selinë e Shenjtë mënyrën më të mirë, për të tërhequr katolikët jashtë Serbisë në idenë e shtetit serb. Ideja u mbështet gjithashtu nga. S. Simić, por qeveria e re e Vlladan Gjorgjeviq kundërshtoi çdo marrëveshje me Vatikanin, prandaj nga viti 1898 deri në vitin 1912, nuk pati angazhime nga ana e qeveritarëve serbë në lidhje me konkordatin. Pas përfundimit të Luftërave Ballkanike, numri i katolikëve në Serbi u rrit dhe ishte e natyrëshme që na ato kushte Selia e Shenjtë të bënte përpjekje për ta përfunduar konkordatin me Serbinë, ndër të tjera dhe për shkak të pengimit të sllavizimit të katolikëve shqiptarë. Pas bisedimeve të gjata, më në fund u nënshkrua një konkordat midis Mbretërisë së Serbisë dhe Papa Piut X në Romë me 24 qershor 1914. Konkordati përcaktoi që besimi katolik do të shprehej lirshëm dhe publikisht. Ishte parashikuar themelimi i një dioqeze kishtare dhe një seminari, në të cilin “të rinjtë serbë do të përgatiteshin për priftërinj katolikë romanë” dhe, në të cilën gjuha e mësimit për lëndët jo kishtare do të ishte serbe. Klauzola tregon qartë se katolikët në Serbi, pavarësisht nga origjina kombëtare e tyre, trajtoheshin si katolikë serbë. Në Konkordat u theksua se sipas rregullave të së drejtës civile, Kisha Katolike mund të merrte dhe mbante pasuri të luajtshme dhe të paluajtshme dhe t’i administronte lirisht. Në shtojcën e Konkordatit kërkohej pëlqimi i Selisë së Shenjtë që katolikët e ritit latin në Serbi të përdorin gjuhën e vjetër sllave dhe alfabetin glagolitik gjatë ceremonive fetare në famulli të caktuara.127 Parlamenti i Serbisë, Skupština, e kishte ratifikuarm marrëveshjen me Selinë e Shenjtë më 26 korrik 1914, në seancën e fundit para shpërthimit të luftës. Pas pak, jeta tokësore e Pius X do të mbaronte dhe Benedikti XV, i sapo zgjedhur, do ta mbështeste ndërhyrjen e tij dhe veprimin e Vatikanit sipas tre pikave orientuese: paanshmëri rigoroze, veprimtari bamirësie, thirrje për paqe dhe pajtim.128 Dy muaj më vonë, në maj të vitit 1915, Kryeministri Nikolla Pashiç njoftoi dërgimin e të dërguarit të jashtëzakonshëm dhe ministrit fuqiplotë Mihajlo Gavrilović, për të vazhduar me rregullimin e çështjeve të parashikuara nga konkordati i 24 qershorit 1914 midis Selisë së Shenjtë dhe Serbisë. Në korrik të viti 1915 u vendos nga Vatikani për të ia besuar funksionet e Nuncit Apostolik Ipeshkëvit të Shkupit, Imzot Lazër Mjeda, megjithëse përkohësisht.129 Ky ishte edhe një mesazh se Selia e Shenjtë kishte ndërmend t’i mbronte katolikët shqiptarë nga abuzimet e pushtetit serb. Në vjeshtën e vitit 1917, Qeveria Serbe vendosi të caktojë Gavrilovic në selinë e Petrogradit dhe dërgoi si përfaqësues në Selinë e Shenjtë, Lujo Bakotic´, një diplomat i cili kishte luajtur një rol të rëndësishëm në konkordatin e vitit 1914 me Serbinë dhe që do ta përfundonte edhe me Mbretërinë e Jugosllavisë, në vitin 1935, por që nuk u ratifikua asnjëherë nga Parlamenti i Beogradit. Pozita e katolikëve shqiptarëve ishte shumë e keqe se e atyre sllavë. Kur më 24 qershor të vitit 1914, u lidh marrëveshja midis Selisë së Shenjtë dhe Mbretërisë së Serbisë, u duk se shumë sende do të zgjidheshin në të mirë të Dioqezës Katolike Shqiptare. Kufijtë e saj të vërtetë u zgjeruan me bashkëngjitjen e pjesës, në të cilën udhëhiqte një Administrator Apostolik në Konstandinopojë. Në të vërtetë, fjala është vetëm për famullinë e Manastirit, me disa besimtarë të shkapërderdhur. Përveç kësaj, kishte qenë paraparë që në seli të themelohet një seminar në të cilin do të përgatiteshin “djelmoshat serbë”, për priftërinj katolikë. Përveç kësaj, Qeveria e atëhershme serbe kishte kërkuar që në të gjitha famullitë dhe dioqezat katolike në liturgji të aplikohet gjuha e vjetër sllave,131duke ua mohuar katolikëve shqiptarë të drejtën e përdorimit të gjuhës së tyre që e kishin fituar që në kohën e Perandorisë Osmane. Ndërkohë kishte dhe një përpjekje të klerikëve sllavë për të hapur shkolla katolike në gjuhën serbo-kroate, çfarë binte ndesh me aspiratat e shqiptarëve dhe angazhimet e klerikëve shqiptarë të ëktij kleri. Ipeshkvi i Ipeshkëvisë së Shkup-Prizrenit Janez Franjo Gnidovec, duke u pajtuar me realitetin politik të ndalimit të gjuhës shqipe, nuk do t’i dërgonte më nxënësit që do të bëheshin klerikë për tu shkolluar në Seminarin e Shkodrës, por nga viti 1928 i dërgonte në Manastir, deri sa në Prizren u hap seminari i ri në vitin 1930. Edhe në këtë Seminar dominonte gjuha serbokroate. Mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene, siç sugjeron emri fillestar i shtetit, njihte vetëm tre kombësi, të cilat me sa duket formuan një komb jugosllav. Edhe kombeve “emërtues”, mbi bazën e ndryshimeve, formuan programe politike, veçanërisht në lidhje me ndërveprimet midis kroatëve dhe serbëve, rrjedhimisht edhe midis Kishës Katolike Romane Kroate dhe Kishës Ortodokse Serbe. Kroatët dhe sllovenët prisnin që mbretëria të ishte një shtet federal, por përfaqësuesit e tyre në negociatat për krijimin e shtetit e lanë atë pyetje të hapur. Në praktikë, kjo do të thoshte se ata ranë dakord për një sistem të centralizuar, në të cilin mbizotëronte grupi më i madh. Pra serbët, megjithëse kishin vetëm një shumicë relative, kontrolluan aparatin shtetëror nga fillimi në fund, d.m.th., ata kishin një shumicë në Asamblenë Kombëtare, mbizotëronin Qeverinë dhe ushtrinë. Myslimanët nga Bosnja dhe Hercegovina, duke qenë pjesë e Shtetit Serbo-Kroato-Slloven, ranë dakord për bashkimin me Mbretërinë e Serbisë dhe Mbretërinë e Malit të Zi, sepse jugosllavizmi para vitit 1918 ishte në thelb një ide serbo-kroate-sllovene dhe ata u anashkaluan në shumë aspekte. Për më tepër, lëvizja e tyre autonomiste (neo-bošnjaštvo) nuk ishte shfaqur para vitit 1930. Sidoqoftë, politika e tyre partiake kishte filluar të zhvillohej në vitet e fundit të Austro-Hungarisë dhe rifilloi në vitet 1920, si Organizata Myslimane Jugosllave, e cila ishte e lidhur ngushtë me komunitetin fetar islamik. Shumë më tepër padrejtësi iu bë maqedonasve, malazezëve dhe shqiptarëve, gjë që shkaktoi edhe më shumë trazira. Maqedonia (referuar vetëm si Serbia e Jugut) dhe Kosova (me shumicë shqiptare) u aneksuan me force.
