Nga Rafael Floqi/
Labova e Madhe, ose Labova e Zhapës, është një fshat në komunën Odrie, rreth 650 metra mbi nivelin e detit, në rrethin e Gjirokastrës. Ky fshat ka një histori të pasur dhe të veçantë, por shpesh është lënë në hije nga ngjarjet e sotme. Rreth 500 vjet më parë, ka pasur rreth 450 shtëpi dhe, para 200 vjetësh, ka pasur edhe një shkollë pedagogjike. Shumë labovitë kanë arritur suksese të mëdha në fusha të ndryshme, si Vangjel Zhapa dhe Konstandin Zhapa, të cilët janë të njohur për pasurinë që fituan dhe për kontributin e tyre të madh në çështjet kombëtare, si dhe për bamirësitë e shumta. Prej tyre, fshati mori dhe emrin “Labova e Zhapës.”
LABOVA DHE SHTYLLAT E LABOVITËVE
Fshati është i banuar kryesisht nga shqiptarë ortodoksë dhe ka pasur një ndikim të madh në zhvillimin e gjuhës shqipe. Një nga personalitetet e shquara të Labovës është mjeku i Ali Pashës Vangjel Meksi por edhe mjeku dhe studiuesi Apostol Meksi, i cili, së bashku me Kristoforidhin, mësoi gjuhën shqipe Hahn-it. Materialet e tij janë përdorur nga Johann von Hahn për të përhapur studimet për shqiptarët në të gjithë Evropën, përmes librit të tij “Studime Shqiptare” në vitin 1854.
Pas Apostol Meksit, shumë labovitë u angazhuan në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, si dr. Dhimitër Meksi, toger Petro Meksi, gazetari Jorgji Meksi, dhe shumë të tjerë, të cilët ishin të njohur si mjeshtër të penës, pushkës dhe fjalës. Ndër ta po veçoj diplomatin dhe politikanin e disi të harruar Kristo Meksi, dy libra të së cilit me apele drejtuar Konferencës së Paqes në Paris me tituj me një frëngjishte klasike përfekte i zbulova gjatë hulumtimeve të mia për periudhën e Pavarësisë e më tej. Këto dy libra që i drejtohen fuqive të mëdha për të njohur të drejtat e kombit shqiptar për liri dhe tërësi territoriale, libri Hristo Mexi Le droit de la nation albanaise (E drejta e kombit shqiptar / Kristo Meksi, Botuar Bukuresht: Instituti i Arteve Grafike “Speranţa”, 1918 dhe Hristo Mexi, Mémorandum à l’usage de monsieur le président et de mess ieurs les membres de la Conférence de la paix : ainsi qu’á celui des commissions accessoires (Memorandum për përdorimin e zotit President dhe anëtarëve të Konferencës së Paqes: si dhe atë të komisioneve ndihmëse , Bukuresht 1919, më bënë të thellohem më tej në zbulimin e aktivitetit të tij patriotik.
Labovitët, një komunitet autokton shqiptar, janë krenarë për identitetin e tyre dhe kanë kontribuar vazhdimisht për atdheun dhe gjuhën shqipe. Një tjetër personalitet i shquar nga Labova e Madhe është dhe ish kryeministri Aleksandër Meksi por edhe Fedhon Meksi, mjek dhe studiues shkencor, i cili ka shkruar librin “Labova e Madhe dhe Labovitët, gjurmime në vite,” duke ofruar informacion të rëndësishëm për historinë dhe traditat e këtij fshati dhe të figurave të tij.
VEPRIMTARIA PATRIOTIKE E KRISTO MEKSIT
Kristo Meksi (1849–1931), ishte një politikan i njohur i fillimit të shekullit të 20-të, ishte një nga delegatët e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe një nga diplomatët e parë të shtetit shqiptar. Ai ka luajtur një rol të rëndësishëm në mbështetje të shkollës shqipe dhe ka financuar libra dhe abecedarë në gjuhën shqipe. Po ashtu, ka kontribuar në themelimin e Shkollës Normale të Elbasanit dhe ka qenë një nga ata që mirëpriti Ismail Qemalin për shpalljen e Pavarësisë. Kristo Meksi ka qenë edhe emisari i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë në Kongresin Shqiptar të Triestes dhe një nga nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë.
Po patrioti Kristo Meksi i dorëzon Ismail Qemalit 500 mijë frangash ari këtu dhuratë të kryeministrit rumun Taqe, për ngritjen e shtetit të ri Shqiptar. Me 27 Nentor 1912, Kristo Meksi, një prej Diplomateve dhe Politikave te pare shqiptar se bashku me Luigj Gurakuqin dhe 25 shqiptarë të tjerë, priti në Bukuresht Ismail Qemalin i cili vjen nga Trieste për Komunitetin Shqiptar të Bukureshtit për shpalljen e Pavarësisë. Kristo Meksi udhëtoi për në Shqipëri për të marrë pjesë në Deklaratën e Pavarësisë dhe u bë një nga delegatët e kuvendit të parë. Më 4 dhjetor 1912, u zgjodh anëtar i Senatit Shqiptar. Kristo Meksi ishte emisari i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë në Kongresin Shqiptar të Triestes në 16 shkurt 1913, i cili siguroi njohje për këtë qeveri. Në fjalën e tij shprehu besimin se qeveria provizore së shpejti do të përcaktojë kufijtë e Shqipërisë.
Në shtëpinë e Kristo Meksit në Bukuresht, më 7 Dhjetor 1909, u themelua shoqëria patriotike “Bashkimi”. Në vitin 1911 Kristo Meksi mbështeti kryengritjen e Kosovës dhe shkoi atje ku u takua me krerët e saj.
Ne foto poshtë nga e majta në të djathtë: Filip Gjeka, Pandeli Evangjeli, Dervish Biçakçiu, Kristo Meksi, Luigj Gurakuqi, dhe Sotir Pllati.
Meksi ishte emisar i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë në Kongresin Shqiptar të Triestes më 16 shkurt 1913, i cili siguroi njohje ndërkombëtare për atë qeveri. Një vit më vonë, më 1914, Meksi ishte këshilltar i princit Wilhelm Wied. Punoi në qeverinë e Zogut si këshilltar. Vdiq në Tiranë në vitin 1931, pasi ishte verbëruar plotësisht në vitet e fundit.
Nga libri, E drejta e kombit shqiptar / Kristo Meksi, Botuar Bukuresht: Instituti i Arteve Grafike “Speranţa”, 1918, kam shkëputur për lexuesin fragmente dhe apelin e tij për fuqitë e mëdha, dhe mënyrën si në këto memorandume ai analizon qëndrimet e fuqive ballkanike kundër një Shqipërie të lirë dhe të pavarur, ia lexuesit të shijojë thellësinë e analizës e të interpretimit dhe të paraqitjes para fuqive të mëdha, situatën e kombit shqiptar në Ballkan dhe gjendjen e tij. Dhe thirrja dhe apeli i tij për fuqitë e mëdha, nuk është një lutje por një apel në ndërgjegjen e diplomacive të Evropës. “Le të bëjë, pra, bota e qytetëruar një gjest dashamirësie dhe drejtësie dhe të ngrejë zërin në favor të këtij populli në venat e të cilit rrjedh gjaku i një race fisnike!”
SHKAKU I TRAZIRAVE TË VITIT 1914 NË SHQIPËRI
“Kam treguar më lart se kombi shqiptar që popullon në bregun e detit Adriatik gjithë këtë hapësirë të madhe nga kufijtë e Serbisë së vjetër deri në Gjirin e Artës, përveç se cilit territor i përket më shumë se territoreve të Greqisë, iu desh të duronte vuajtjet më të mëdha, iu desh të kalonte peripecitë më fatkeqe për shkak të pushtimeve të ndryshme, kundër të cilave duhej të luftonte me të gjitha forcat për t’i rezistuar, për të mbrojtur ekzistencën e saj kombëtare, duke dhënë me këtë një provë të qartë të këmbënguljes dhe vrullit të racës së saj; dhe tani do të jap disa shpjegime për shkaqet, të cilat e penguan popullin shqiptar të ketë fatin që i ishte caktuar.
Gjatë gjithë jetës së tij, ky komb është përpjekur dhe ka arritur të ruajë të paprekura traditat e tij dinjitoze dhe të ndershme, sukses kjo falë dashurisë së pandryshueshme të popullit shqiptar për familjen dhe atdheun. Kjo shpjegon kuptimin e ekzistencës në Shqipëri të atyre të ashtuquajturve “fise” që përbëhen nga pesëqind deri në gjashtëqind familje, si dhe të atyre krerëve të quajtur “bajraktarë” (bartës të flamurit), të cilët sillen sipas zakoneve dhe ligjeve, të cilëve deri më tani nuk u është shuar fuqia.
Kombi shqiptar, i cili për shkak të jetës së tij etnike dhe cilësive të tij të jashtëzakonshme, duhej të kishte mbase më shumë ndikim në Gadishullin Ballkanik se Greqia, Serbia, Mali i Zi apo Bullgaria, pas kushtetutës si shtete të këtyre popujve të fundit kufitarë, mbeti në një gjendje izolimi të plotë, i mbështjellë si nga një mjegull në mes të ajrit, sepse nuk donte të përfitonte as nga ajri i fqinjëve të përparimit, sytë e fqinjëve hodhën mbi të një vështrim urrejtjeje dhe zilie dhe këta fqinjë u përpoqën t’i shkaktonin telashe të destinuara për ta rraskapitur. Nëse rastësia ka dashur që ky komb të mos ketë një besim të vetëm, por popullin e tij ta ketë të ndarë në tri kategori fetare (muhamedanë, katolikë dhe ortodoksë), kjo ka qenë një nga mjetet e përdorura për të mos e lënë në qetësi, në mënyrë që ai, në bazë të harmonisë së plotë, të arrijë qëllimin e rilindjes dhe përparimit.
Fqinjët e Shqipërisë, të udhëhequr nga pikëpamje të kufizuara, kanë zhvilluar përjetësisht një luftë kundër saj që synonte ta asgjësonte! Mali i Zi, i cili e quajti veten një shtet të qytetëruar, u përpoq shumë herë ta joshë popullin shqiptar në kurthe. Udhëheqësit e këtij shteti, kur bëhej fjalë për shërbimet që mund të bënin shqiptarët, merrnin parasysh shqiptarët, qofshin ata myslimanë apo ortodoksë, të cilët i kishin si fqinjë, mbanin parasysh rregullat e miqësisë, konsideronin bajraktarët e ndryshëm, i prisnin si mysafirë sipas rregullave të mikpritjes së vërtetë, por kur vinte puna për atë që shqiptarët mendonin për veten e tyre për një çast, ata ishin të gatshëm t’i akuzonin ata për t’i bërë ata muslimanë apo zot, të Shqipërisë së Veriut. Serbia u soll në të njëjtat linja, mjeti me të cilin ajo punoi me dëshirë ishte rruga e klerit ortodoks, rruga e peshkopatave serbe në varësi të Patriarkanës Ekumenike të Kostandinopojës, (Patriarkana e përshkruar aq mirë nga z. senator italian Carafa d’Andria në fjalimin e tij të panumërt 1913). u përdor dhe intrigat dhe propaganda e së cilës u zhvilluan kudo, në Stamboll si në të gjithë Gadishullin Ballkanik, veçanërisht në Maqedoni, Shqipërinë Jugore dhe Veriore. Ishte kleri grek ai që, siç dihet përgjithësisht, në bazë të privilegjeve të dhëna nga Porta e Lartë, ishte luftëtari më kokëfortë, veçanërisht kundër kombit shqiptar.
Kishte raste kur grekët e fanariotët luanin rolet më të tmerrshme në Turqinë evropiane, veçanërisht në Maqedoni dhe Shqipëri, kështu që Perandoria Osmane nuk mund të dallonte se çfarë të ardhme do të kishin popullsitë e këtyre dy krahinave. “
“Këta katër shtete fqinje me Shqipërinë, të cilët gjithmonë u përpoqën për madhështinë e tyre në dëm të kombit shqiptar, duke mos arritur të merrnin rezultatin e dëshiruar për planet e tyre që kërkonin shfarosjen e popullit shqiptar për shkak të vigjilencës së po këtij populli, i cili me gjithë shtypjet dhe pengesat e tmerrshme, mundi të punonte ose në brendësi të vendit, ose kishte zgjedhur një rrugë të madhe të mbështetjes së Italisë, në lidhje me Austrinë e të kombit shqiptar dhe krijimit të një shteti të pavarur shqiptar, imagjinuan një projekt mizor që për fat të keq edhe ata e ndoqën dhe që e solli Shqipërinë, e cila megjithatë do të ishte strumbullari i përparimit par excellence në Gadishullin Ballkanik, në gjendjen e mjerueshme në të cilën ndodhet sot.
Dhe ndërsa shqiptarët u trazuan për të arritur një zgjerim të dobishëm dhe për përparimin e tyre në të njëjtën kohë Turqia kushtetuese donte të zgjidhte çështjen e arsimit shkollor në Perandorinë e saj; ndërsa xhonturqit, transformatorët e kësaj Perandorie, kërkonin t’i kufizonin këto privilegje të ndyra që i jepeshin klerit ortodoks, i cili përbënte një shtet brenda shtetit në Turqi, dhe ndërsa shqiptarët me këtë rast luftonin për të dëgjuar zërin e tyre, pengesa e parë që plani i fqinjëve u rezervonte atyre, tregoi: se shqiptarët prej kohësh kishin përvetësuar gjuhën e tyre mënyrën e të shkruarit duke përdorur shkronja latine. Por grekët, siç kujtojnë lexuesit, pretenduan dhe bënë propagandë të gjerë në këtë drejtim, që personazhet e përdorur nga shqiptarët të zëvendësoheshin me shkronja greke. “
“Shpalljet sipas faktit nëse e bëri Austria, apo Italia apo Franca që shpalli republikën në një krahinë shqiptare; Sot si atëherë, kur diplomacia evropiane gjendet në rrethana kaq të vështira, mund të mohojë edhe veprat që ajo vetë ka krijuar në të kaluarën? Populli i pafajshëm shqiptar deri tani ka qenë i shtrirë në një pellg gjaku, sikur Shqipëria të ishte toka e një shteti luftarak. Shqipëria ka duruar torturën më të madhe që mund të imagjinojë një mendje njerëzore dhe kërkon ndihmë! Ata që kanë mundësinë të kryejnë një veprim humanitar dhe të drejtë ndaj Universit, le të duan të lehtësojnë menjëherë rivendosjen e Shqipërisë në të gjitha pikat e ligjit të saj të vendosur, duke e përjashtuar kështu Shqipërinë nga të qenit objekt i pretendimeve grabitqare dhe duke hequr shkaqet e mosmarrëveshjeve në të ardhmen në Ballkan, sepse në rastin kur populli i tij sot nuk do ta rimëkëmbë të drejtën e tij, sepse të drejtat që janë të shenjta për ta do të vazhdojnë të shërbehen me mjete gjithnjë e më të dëshpëruara dhe gjaku do të rrjedhë sërish në fushat e Ballkanit.
Diplomacia evropiane gabon krejtësisht kur beson se Shqipëria nuk ka burra të aftë, se Shqipëria nuk është ende gati të vetëqeveriset. Vetëm nëse popullit shqiptar i jepet liria reale, Shqipëria do të mund t’u tregojë të gjithëve pasurinë e fryteve të saj intelektuale. Dhe drejtësia le të vihet në vend të Shqipërisë sepse i detyrohemi njohjes së të drejtave të saj.” Në kohën kur Beqir Agën (Grebeneja) në Vlorë e zbuluan oficerët holandezë dhe anëtarët e Komisionit të Kontrollit, e kapën dhe e burgosën me gjithë bashkëpunëtorët e tij, për shkak të së cilës ish-kryetari i Qeverisë së Përkohshme Shqiptare u largua nga Shqipëria, i përfshirë padashur edhe në veprimet e grekëve dhe serbëve – menjëherë serbët e lokalitetit të Dibrës u përpoqën të irritonin më mirë në Shqipëri penën e brendshme të Shqipërisë. Grekët filluan në të njëjtën kohë të mobilizonin “batalionet e tyre të shenjta” nga Shqipëria e Jugut dhe ndërsa shqiptarët donin, të ndërgjegjshëm për detyrën, të çlironin atdheun e tyre nga kriminelët e huaj, komandanti grek Papulea, me ndihmën e ushtrive të rregullta greke, erdhi për të bombarduar lokalitetet shqiptare, për të vrarë vendasit.
Janë të papërshkrueshme, rrënimet e shkaktuara nga bandat e sjella në krahinat e Shqipërisë së Jugut! Në lokalitetin Hormovë, brenda 3 orësh, këto banda masakruan 220 të rinj dhe pleq të pafajshëm, të paarmatosur, sikur të vrisnin dele, ndërkohë që karrocat e transportonin pasurinë e këtyre fatkeqve jashtë kufirit shqiptar! Oficerët holandezë, të cilët ishin njerëz të paanshëm, bënë raportime të ndryshme në këtë drejtim, të cilat jepnin prova të qarta të fajit të fqinjëve të Shqipërisë për shkakun e ngjarjeve në atë vend.”
”Në momentin kur anija që mori Princin legjitim të Shqipërisë larg popullit të tij, u largua nga porti i portit të Durrësit, ministri i Serbisë në Durrës, u përgëzoi hapur “sepse serbët e tyre grekë i kanë konsideruar plotësisht si të suksesshme shqiptarët”. Diplomacia evropiane, e cila duhet të kishte shqyrtuar më nga afër dhe me shumë më tepër dashamirësi, interesat e Kombi shqiptar, populli që meriton të jetojë një jetë të lumtur si në shtëpitë e veta, ashtu edhe në shoqërinë në tërësi, me indiferencën e tij u dha mundësinë njerëzve të pangopur që lakmonin tokat shqiptare të thonë se shqiptarët janë të paaftë, se shqiptarët nuk meritojnë asgjë më shumë se një zgjedhë, se nuk mund të jenë të pavarur edhe sepse nuk ndahen kurrë në tri kategori fetare, diçka që nuk mund t’i bashkojë. Me rastin e trazirave të vitit 1914 në Shqipëri, shqiptarët u akuzuan se ishin ata që provokuan revolucionin, se ishin ata që nuk donin të konsolidonin shtetin e tyre, sepse duke qenë të konfesioneve të ndryshme, krijuan parti të ndryshme. “
Por që fajtorë ishin vetëm shqiptarët, këtë askush nuk ka të drejtë ta pranojë, sepse nëse kjo hipotezë është e saktë, atëherë ekzistimi i kombit shqiptar konsiderohet prej shekujsh. duhet të kishte përfaqësuar një spektakël krejtësisht të ndryshëm nga ai që dëshmonin njerëzit që e admironin, do të ishte e nevojshme që ne sot të kujtonim vetëm me habi, një komb që do të ishte zhdukur, asgjësuar nga bijtë e vet që do të masakronin njëri-tjetrin për mungesë bashkimi. Në ekzistencën e këtij kombi, megjithatë, pasqyrohet vazhdimisht se shqiptarët, pavarësisht se kanë qenë të besimeve të ndryshme, e kanë jetuar jetën e tyre etnike në harmoninë më të përsosur, kanë respektuar të njëjtat parime, kanë pasur të njëjtin organizim të familjes dhe komunitetit dhe i kanë dhënë botës burra me vlerë, të cilët, qofshin muhamedanë, ortodoksë apo katolikë, kanë ndriçuar emrin e shqiptarëve.
“Prandaj, diplomacia evropiane, kur bëhet fjalë për të ardhmen e kombit shqiptar, nuk duhet të mendojë kurrë se nëse i jepet liria e vërtetë, ndonjë arsye, qoftë edhe ajo e feve të ndryshme të Shqipërisë, mund të trazojë ekzistencën e tij si shtet i pavarur, sepse ndonëse ekzistenca e kaluar e popullit shqiptar ishte e privuar përjetësisht nga kontakti me botën perëndimore, ndërkohë që ai nuk u turpërua nga qëllimet e këqija të fqinjëve të tij më harmonikë. Le të bëjë, pra, bota e qytetëruar një gjest dashamirësie dhe drejtësie dhe të ngrejë zërin në favor të këtij populli në venat e të cilit rrjedh gjaku i një race fisnike! Bukuresht, 30 nëntor 1918.”
