Naum Prifti/
Unë kam debutuar në gjininë e dramaturgjisë në moshën 13 vjeçare, shumë vite përpara se të shkruaja tregimin e parë.
Vendlindja ime është një krahinë e largët rrëzë malit të Gramozit. Aty zanatet kryesore ishin ndërtimtaria dhe punët bujqësore e blegtorale. Mirëpo nga viti 1945 teatri erdhi në Rehove nëpërmjet grupeve amatore të reparteve ushtrarake. Ata vinin nga Erseka për të dhënë shfaqje, kryesisht skeçe humoristike e ndonjë komedi të shkurtër ose të shkurtuar prej tyre. Ne nuk ishim në gjendje të gjykonim për nivelin e shfaqeve, por na pëlqenin këto forma të artit që na bënin të qeshnim dhe na argëtonin. Pas largimit të trupës, ne si fëmijë e zgjatnim kënaqësinë duke përsëritur episode ose replika nga dialogjet e shfaqes.
Deri atëherë unë kisha shkruar gjithë–gjithë një vjershë, të cilën ua kisha recituar shokëve të mi. Ata qenë habitur paksa që atë e kisha “hapur” unë. Më shumë se krijimi origjinal mua më tërhoqi interpretimi para grupit dhe recitimi, ngritja e ulja e zërit, shpejtësia apo ngadalësimi e më në fund duartrokitjet. I nxitur nga shfaqjet e teatrit që vinin në fshat më hipi dëshira të shkruaja një skeç humoristik për ngrindjen midis një fshatari e një mullixhiu. Mullirin e njihja mire se ne kishim pronësi njërin prej tyre dhe aty mund të gjeja me lehtësi material jetësor apo të sajuar. Por vënien në skenë të skeçit tim të parë nuk e kam harruar jo se ishte shkruar mjeshtërisht, por për incidentin që ndodhi në premierën e tij. Shtëpia jonë kishte oborrë nga tri anë të saj që e lehtësonte, për mua dhe moshatarët, ndërtimin e një “skene” pa penguar punët e të rriturve. Skena ndahej nga publiku me një çarçafë të nderur mbi litarë. Dhe kuptohet se ngritja e çarçafit sinjalizonte fillimin e shfaqjes.
Konflikti i pjesës shpërthente për një qeskë misri të pabluar dhe tonet e sharjeve vinin duke u ngritur derisa personazhet kacafyteshin në lojë skenike. Mirëpo Llambi i Andresë, në rolin e grindavecit, mori zjarr gjatë shfaqjes. Ai doli nga teksti dhe filloi ta shante partnerin me fjalët më të ndyra, ashtu siç shaheshim me njëri tjetrin kur ziheshim. Nga ato sharje të rënda, “mullixhiu” u egërsua aq sa e përfshiu Llambin për mesi dhe e shtriu për tokë. Kacafytja qe reale e në fillim u pëlqye shumë nga “spektatorët” veçse shpejt u kuptua që goditjet e grushtat ishin të vërteta dhe prandaj u desh të ndërhyhej për t’i ndarë. Nuk qe nevoja të mbylleshin çarçafët që shërbenin si perde sepse në anën e “sallës” nuk mbeti askush. Të gjithë spektatorët u bënë pjesëtarë të asaj skene boksi pa improvizim. Skeçi u harrua, po finalja e tij kurrë.
Episodi i ardhshëm ishte në fund të vitit shkollor 1947 kur dhamë komedinë e Çehovit “Ariu”. Unë kisha një rol shumë të vogël. Regjisori ynë, mësues Mistoja, kishte vërë re se unë shtoja fjalë te miat gjatë provave, prandaj me porositi disa herë të mos e përsërisa gabimin në shfaqen para publikut. Me gjithë respektin për mësuesin, nuk munda t’i rezistoja tundimit tim të brendshëm prandaj e thashë para publikut replikën time të zgjedhur. Kur partneri sipas tekstit më pyeti “Vdiq? Po si ngjau?, unë iu përgjigja: “Më duket se harroi të merrte frymë.” Për fat të mirë në sallë shpërthyen të qeshura dhe suksesi e zbuti zemërimin e mësuesit.
Në librat e pakta që kishim në shtëpi asokohe, ndikim të veçantë për edukimin e shijeve letrare të mia në moshë të hershme, pati antologjia “Shkrimtarë Shqiptarë” – Pjesa I. Aty lexova pjesë të zgjedhura nga letërsia shqipe. Antologjia e hartuar nga Ernest Koliqi, Filip Fishta e Namik Resuli është një nga tekstet më të mira për shkollat e mesme sepse autorët kishin njohuri të gjera dhe si intelektualë të shkolluar në universitetet më të mira kishin ditur çfarë të zgjidhnin. Më kujtohet se unë lexoja vetëm fragmentet letrare, pjesët në prozë e poezi, kurse jetëshkrimin e autorëve e kaloja sikur të ishte në gjuhë të huaj dhe sikur të gjitha ishin shkruar nga e njëjta dorë. Vetëm pas një viti, kur fillova të lexoja romane, nisa t’i kushtoja vëmendje çdo libri si krijim i veçantë i autorit. Nga antologjia mbaj mend se më ka pëlqyer poema e V. Prenushit për një vajzë që qendiste një flamur me shqiponjë dhe kur e ëma e pyeste pse po qante, vajza përgjigjej: “Nanë, dashnia më ka molisë, prandaj kjaj o tue qëndisë,” më magjepste Kënga e Tretë e Lahutës së Malësisë “Preja” nga Gjergj Fishta, ku Oso Kuka pas dëgjon kujen e motrës vajtore për Vraninasin Avdi Hisa, “i u ba vlla” atij “me i a këthye nderën Shqipnis” “kundra gjaksorëve malazez”, mrekullohesha nga Kënga e 11 “Marash Uçi” dhe një copë letrare “Te kroni” të cilës ia kam harruar poetin.
Më ishte ngulitur një shprehje “prefli bisha!” të cilën e kisha shënuar me bojë mbi kapak që ta gjeja lehtë numrin e faqes ku ndodhej. Tingellimi i mallkimit gegërisht (të preftë bisha) më dukej mahnitës ende pa ia ditur kuptimin. Dhe nga ajo kohë kam mbledhur dhe qëmtuar shprehje popullore dhe fjalë të vjetra si në gjuhën e folur ashtu edhe nga folklori shqiptar. Në antologji ishte edhe një fragment i komedisë “14 vjeç dhëndër” i Çajupit, pjesa e dialogut mes bashkëshortëve për të martuar djalin e tyre e për t’i zgjedhur nusen. Ndërsa bisedonim me shokët se çfarë mund të vinim në skenë, unë u rekomandova komedinë e Çajupit se ajo të shkrinte në gaz. Mitraqi dhe Kristoja që e lexuan njëri pas tjetrit, e pëlqyen mendimin tim, por me të drejtë vërejtën se komedisë i mungonte një pjesë dhe nuk merrej vesh si përfundonte. Atëherë unë mora përsipër ta ‘plotësoja’ boshllëkun duke shkruar vazhdimin e ngjarjes dhe përfundimin e saj. Shokët e pritën me kënaqësi të madhe propozimin tim. Nuk di çfarë shkruajta në vargje, se shkrimi kaloi dorë më dorë dhe dorëshkrimi nuk dihet ku përfundoi. Sot jam shumë kureshtar të di se çfarë shkrova në atë moshë të njomë. Nuk e di sa afër apo sa larg isha nga subjekti i komedisë së Çajupit por e di se si shkrimtar profesionist kurrë nuk do ta kisha atë guxim që pata si adoleshent. Gjatë viteve të krjimtarisë sime letrare kam vërejtur se si amatorët dhe injorantët bëjnë tentativa të paimagjinueshme ngaqë nuk e kanë konceptin e vlerës së artit. Komedia jonë nuk e vu në skenë mbasi atë vjeshtë filluam shkollën unike në Ersekë. Nga njëra anë mësimet u shtuan ndërsa koha u kufizua dhe nga ana tjetër shkolla kishte programin e saj artistik.
Ne një vëllim me tregime nga Aleksei Tolstoit, që atehere sapo ishte përkthyer në shqip, u mahnita nga tregimi “Karakteri rus”. Besnikëria e vajzes ruse pas të fejuarit përkonte me psikologjinë tonë, prandaj mendova se duhej dramatizuar. Sot, që kam një përvojë të gjatë dramaturgjike, nuk do të guxoja kurrë t’i futesha një ndërmarrjeje të tillë. Kurse atëherë m’u duk shumë i lehtë konvertimi. Duhet të them se guximi i amatorëve meriton vendin e vet në art pavarësisht nga arritjet artistike. E planifikuam ta vinim në skenë me klasën tonë të shkollës unike. Drejtori e pëlqeu por rekomandoi që dorëshkrimin ta dorëzonim në zyrat e Frontit Demokratik, që ta shihnin edhe ata. Kërkesa më ra si një dush i ftohtë. Pse duhet ta shihnin njerëz jashtë shkollës? Nuk besonin ata në ndeshmërinë time? E ndjeva veten të fyer që dikush donte të mbikëqyrte nëse u kisha qëndruar besnik ideve të shkrimtarit sovjetik. Isha i ri për të kuptuar se partia kishte vendosur censurë mbi shfaqjet dhe e kundërshtova sugjerimin e tij. Drejtori e mbylli bisedën me fjalinë: “Kështu janë rregullat!” E dorëzuam dorëshkrimin në zyrat e Frontit dhe miratimi na erdhi shpejt, po mbëkqyrja më la një shije të hidhur që nuk e harrova kurrë.
Gjatë viteve të studimit në Politeknikumin Mjekësor, mbaj mend se erdhi aktorja Esma Agolli për ngritjen e grupit teatral të shkollës. Për herë të parë shihja një aktore të gjallë, prandaj dëgjoja i mahnitur mendimet e saj për teatrin. Fillova të ëndërroj se më kishte ardhur radha të ngjitem në një skenë të kryeqytetit mbase me ndonjë rol të denjë për talentin tim të pareklamuar si aktor në pjesët skenike në Rehovë apo Ersekë. Mirëpo pas mbledhjes së parë, grupi u shkri pa ardhur vera dhe aktorja e vërtetë nuk u duk më.
Aty më duket se u tehasën edhe ëndërrimet e mia për karrierë skenike por pasioni për artin teatral dhe filmik mbeti i pashuar.