NGA EGLANTINA MANDIA/
MBARIM VJESHTE/
O! sa hir që kishte shtergu,aq fisnik me shtat të gjorë/
Kur bariste dalngadalë,posi dhëndër me kurorë!/
E kur pranë i vinte krilla,që shëndrij në kraharuar/
Me sy lart,me hap të matur-posi vash’ e nusëruar!… /
Mitrush Kutelit/
….Pa m’i prit edhe këtona,/
Iskëra të zemrës sonë/
Prit-m’i shok n’ato mergime/
Fjalëzat me regëtime,/
Nga buçim’ i zemrës s’ime
Zemra im buçim-shkretë
Zjen e bren e s’gjen të qetë
Plaset e përplaset vetë.
Vdes përkohë-e lind përjetë.
Lasgush Poradeci
PËRKUSHTIM
Ky shkrim është një nderim i thellë, për miqtë e mi,dramaturgë:
Minush Jero,Hamza Minarolli,Riza Hyso,dhe aktorët e talentuar:Dhorkë Orgocka e Stavri Shkurti.
Ai ishte një ndër të shumtët fatkeq që u muar me gjininë e përbuzur të dramës.Mos kujtoni se po e zmadhoj zezonën.Kjo ishte më se e vërtetë,megjithëse vite të shkuara pati bashkëpunim,madje me dy teatrot më në zë të provincës.Dhe pikerisht atehere i ndodhi edhe përvoja e tretë tronditëse.I a pezulluan dramën në provën gjenerale.
Mledhja për dënimin e asaj drame qe me të vërtet absurde.
Ishte koha e fletërrufeve dhe kontrolleve punëtore,koha kur buçsnin fjalimet, që të kritikoje pa frikë cilindo e kudo që kishte mbeturina borgjeze e lakra në kokë.
Drama zhvillohej në një kamp nazist.
Shokët e kontrollit punëtor thanë se qënkësh deformuar realiteti,se në Shqipëri,nuk ka pasur asnjëherë kampe përqëndrimi.
“Ka qene nje kamp ne Prishtine ku u vrane 124 djem nga Shqiperia,nga nazistet gjermane ne te ikur e siper-tha dramaturgu.
-Prishtina eshte Jugosllavi,tha kontrolli punetor dhe kjo eshte nje shpikje,pranoje me mire si shtremberim e pike.
-Dhe ti, shoku Stavri, sekretar i organizates baze, luan rol nazisti?Ky eshte kulmi hodh nje tjeter
-Po jo bre shoke, C’thoni keshtu? une jam aktor, AKTOR e merrni vesh?
-Kjo eshte e palejueshme.kjo e njollos emrin tuaj u cor nje femer,pse naziste jane sekretaret tane ?
Une nuk jam sekretari,ketu moj shoqe?mos eshte hera e pare qe po na nderoni ketu ne Teater?
-Turp te kesh uleriti ajo,ti i pari duhej te lajmeroje c’behet ketu!
Dhorke Orgocka qe kishte rolin kryesor ne kete drame,dhe qe i erdhi pas rolit te saj brilant tek Zonja nga Qyteti,po cakeriste syte e nuk po u besonte vesheve c’po thoshin keshtu keta njerez te marre?
Dramaturgu nuk dinte ku te futej,.Po i vinte nje ulerime e cmendur mu ne gryke.Shterngoi duart deri ne gjakosje dhe i tha vetes te dale ku te dale.Asnje fjale me shume sa te kaloje kjo marrezi.Po marrezia nuk kaloi aq lehte,drama nuk u pa me kurre,dhe ai per nje kohe bukur te gjate shikonte.te njejten enderr fikse.
Sikur e humbi fare gjuhen,ndersa e sulmonin ca njerez qe ulerinin bertisnin,e tregonin me gisht ai s’mund te thosh me asnje fjale,
Njerezit po u ngjanin me teper majmuneve,dhe ai mundohej te thosh dicka qe as vete nuk e dinte c’qe.e pastaj binte nje heshtje e tejvarreshme,nje vuveri , shurdhimplote. Gruaja me te birin e kerkonin e nuk e gjenin dot se ai ishte bere hije, vetem nje hije e asgje me shume.Zgjohej i teri i mbytur ne djerse,nga ky makth e nuk e zinte me gjumi ,apo thjeshte kishte frike ta zinte gjumi.U rregjua e u mpak sa nuk po e njihte me veten me atë kostum tepër të përdorur dhe me dhimbjen e njeriut të marrë nëpër këmbë, vulosur njëherë e përgjithmonë në tiparet e tij.Dashamirët e këshillonin të hiqte dorë nga drama.Ndersa ai nuk u lodh aspak,po u be avukat mbrojtes e punes se tij,e kjo qe nje lufte titanike per t’ju mbushur mendjen lloj lloj injorantesh,duke mbajtur ne goje ndiesine e shijes se hidhur te Don Kishotit, qe luftonte me mullinjte e eres.
E shoqja thuajse i pergjerohej.”mjaft ore njeri ,do na marrësh në qafë!.Po ku ke fuqi ti. të përballosh edhe nje tjeter rrebesh?
“Furtuna rreh majat e larta e s’behet merak për kerpudhat”-pergjigjej dramaturgu me buzëqeshjen e hidhur që i a helmonte tiparet imcake. S’ të mjaftoi si përfundoi shoku ynë, i fakultetit Minushi?I dhanë njëherë flamurin,pastaj ti e di ku përfundoi
-E di e di i pergjigjej si mund ta harroj kur ti e ke ndermend cdo dite ,edhe ne se nuk e thua?
Ai e kish me të vertet peng fatin i mikut të tij.Në thellësi të shpirtit mendonte se nuk do të hiqte dorë, ndoshta pikërisht për Minushin.Ai e dinte fare mirë se kjo ishte më vërtetë se të gjitha të vërtetat së bashku,Zot,të cilit i falej dhe i stërfalej.Edhe pse Minushi po kalbej burgjeve, e arriti majën e malit magjik.Mali magjik,ish tejmase i thepisur,në çdo përpjekje për arritur majën,mund të rrëzohesh, të gjakosësh këmbë e duar,e sytë mund të verbohen,po kurrën e kurrës mos u dorezo.Ai e dinte gjithashtu,se nuk ishte as trim i çartur,as frikacak i frikacakeve,ishte një njeri që desh ta jetonte jetën,si mijra e mijra të tjerë.Qëndresa i vinte vetëvetiu,ndoshta thjeshtë për shkak të vendlindjes.Fati e desh të lindej buzë liqerit,në qytetin e korifejve të letërsisë .
Ata të dy, njëri poet dhe tjetri prozatori i gurës se kulluar shqipe, i a kishin rritur vizionin , qytetit të vogël, i kishin dhënë hapësirë dhe përkushtim shpirtëror , e kishin bërë tepër krenar ,e kishin mësuar të mos zvaritej, mos thyhej,edhe kur rrota e mullirit mund të të shtrojë nën vete. Ishte një thirrje gjigandësh prej moteve të herëshme për mbijetesë.Sa më i padukshëm bëhej mundi i tij,sa më tallëse fytyrat e ca barkmenjve te vetkenaqur e kokeboshe,ai bindej se e kish kapërxyer tashmë pjesën tragjike të jetës dhe po i afrohej komedisë apo kllounatës,siç e quante ai me vehte.
Ai e adhuronte poetin e përzishem ndaj kur ishin në fakultet i shkruante mikes se tij letra të drojtura,me pseudonimin : ”shtergu madhështor,me shpirt të gjore”
Dhe ajo i a kthente po me shaka:”Kur bariste dal-nga—dale-posi dhëndër me kurorë!..
Ose:
”U patmë nisur un’ e ti
Un’hijemrejturi-në-zi
Dhe ikm’t e ikmë përsëri
Largë e më- larg n’arrati..”
Ajo,çupëz e mirë e qytetit të tij, i a priste me shpoti:
“Dhe në një vënd një bukuri,
Dhe me një ças një shenjtëri,
Na zu një mall,një dashuri.”
Ky, qe kodi i dashurise se tyre.
Dhe tani ajo i lutej me zemer ne dore”mjaft ore njeri”
-O,Shprese,Shpresa ime, ku te iku shpresa? – pyeste me dhimbje
-Po c’te beje njeriu i shkrete? pergjigjej ajo me sy te perlotur.Nuk e sheh si jetojne njerezia rreth e rrotull?
Dhe ai e dinte se mund te jetohej per bukuri .po ja qe na paskesh qelluar kokengjeshur si mushke.E gruaja si te gjitha grate do te kish deshire per nje jete te qete,komode pa ankthe,pa shqetesime,pa belbezime e delire.Dihej vendi i drames ne letersine e letrave te realizmit socialist tashme,si qytetare e shkalles se trete,do te botohej,neper almanaket e shtepive te kultures,teatrot amatore te uziave dhe kooperativave bujqesore,qe konkuronin gjallerisht ne javen e lulezuar te jetes kulturore artistike,po asnje botues serioz nuk do te rrezikonte te botonte kete gjini dramatiko-komike-tragjike.
Zot i madh thosh me vehte,shyqyr qe trurin nuk na e fotografojne dot dhe mund fluturoje ne te gjithe rruzullin pa e bere qefin qeder.
E i a krisi nje te qeshure me te madhe,si asnjehere tjeter kohet e fundit.
-C’tu kujtua keshtu?- pyeti gruaja e habitur
-Po te mos ma kish thene vete S. nuk do e besoja-tha me mendjen gjetiu.
-Cili?-pyeti perseri ajo
-Nje miku im qe thua ti dergoi nje drame ne Teater,dhe u nis me nje sherbim jashte shtetit ,si perkethyes i gjuhes angleze.Kur u kthye e gezua shume se i thane qe drama ishte vene dhe pati sukses te madh.E ai turavrap i hipi autobuzit te linjes,dhe u gjend ne Teater.Por i a paten transformuar aq shume dramen sa as ai vete nuk po e njihte.
Kish derguar nje drame e po gjente nje komedi banale estrade.
Njerezia u gajasen se qeshuri dhe atij te gjorit si mbeti gje tjeter vec te duartrokiste me te tjeret dhe te bente nje betim per ta thyer penen.
E keshtu heshti pergjithemone.
-Ai, paskaqene me te vertet gjeni-Kush i a beri kete nder?
-Artruajtesit-tha dramaturgu,kur e pashe edhe vete me syte e mij kam qeshur me lot.
-Ti nuk di te qeshesh,tha ajo,prej vitesh e ke humbur kete veti te rralle,pastaj ke edhe dhembe shume te bukur,qe une ti kam zili..
Ah Shpesa Shpresa ime e mire,ti e di qe une nuk leviz asnje cipirok nga Teatri ku me vene nje drame
.-E di si nuk e di,nuk leviz kollaj nga istikami ti!
-Sigurisht,me vjen keq per kritiket dhe estetet qe japin aq receta si te shkruhen dramat,apo tragjedite qe kane lindur qe ne kohen e Greqise se lashte.Po c’te bejne?Rrahin uje ne havan dite e nate per hir te artit te ri,qe e kane shpikur vete.
Te nesermen ai u ngrit qe menate te merrte qumeshtin.Pastaj piu nje kafe apo e rrufiti,pastaj Shpresa beri shakane e zakoneshme;Ngeu kont se te presin punera te medha.!Pastaj ai qe afruar aq shume prane aromes te sapunit te se shoqes,fytyres se bukur,me sy te cilter femije,dhe pat mberthyer nje mallengjim i thelle,e nje ndjenje e lehte i a pat pushtuar shpirtin kur pa koken e mbuluar te te birit me floket bjonde si te saj ,tek flinte qetesisht.
Dhe e pyeti veten,cdo te bente po t’ju kercenohej ketyre krijesave te shtrenjta ndoshta me teper se vete jeta e tij .qofte edhe nje rrezik imagjinar si ai i qumeshtit te cernobilit,kur ai kishte vrapuar si i shkalluar te shpetonte jeten e te birit?
Jo .i tha vetes,s’duam te heshtim po vec te themi te verteten me ne fund,jo gjysem te verteta te gjymtuara nga censura,autocensura dhe censura familjare.Nuk je vetem zot,ke familje,e cdo veprim yt,pra nje mendim kundershtues do te godase tre breza,do te kete kunderveprim mbi te tjeret,mbi te ardhmen e djalit te vetem.
Po c’te drejte paska njeriu te beje fatkeq krijesat me te dashura e te pafajeshme?Mirepo ai ne te vertete po vdiste nga marazi t’ja u perplaste ne fytyre cave qe u puthnin kembet aristokracise se re qe po etikonin njerezine me perbuzje olimpike,po i ndanin percanin spiunonin,vetem e vetem te sundonin perjetesisht!
Dhe njerezeve po u humbiste fjala.Po plakoste pak e nga pak mbreteria e Heshtjes.Ja kjo ishte DRAMA.
Cfardo qe te ndodhte ai nuk do hiqte kurre dore prej saj
2
Teatri ku Minushi u ngjit fluturim si Ikari dhe u rrezua,nuk qe shume larg qytetit te tij.
Dhe nje Regjisor,teper energjik u gjend nje dite tek dera e shtepise se tij ne lagjen Toplec,pikerisht ne castin kur Poeti i perzishem po kalonte me pallton e tij te gjate,kapelen e zeze,borsaline dhe konen per dore.Ai beri nje levizje te hijeshme zoterinjsh duke hequr kapelen ,pershendeti nusen e bukur,dhe regjisorin
Gruas sa nuk i ra pika ne koke.
Megjitheate heshti.Kafshoi gjuhen dhe mbylli gojen.
E ftoi mikun brenda,dhe beri te gjitha zakonet e anvisave te shquara te asaj trevave.
Regjisori ishte entuziazmuar nga drama “MAGJEPSJA” e botuar ne Revisten Nentori.Dramaturgu qendronte i heshtur dhe vetem degjonte.
Shpreses po i dridheshin legjet e kembeve.
Qysh kur doli ajo drame i kishte filluar pagjumesia.Djalin e kishin ne mature dhe me nota te shkelqyera,nuk qe koha te mendonin per lavdi e male magjike per te kaperxyer,Duhet te ecnin me shume kujdes ne token qe dridhej thelle thelle nga nje llave e nxehte.
Po nuk qe e thene,as ajo nuk do e pranonte,qe i shoqi te hiqte dore nga pasioni i jetes,e te mbetej thjeshte nje mesues i mire province,aq me teper qe edhe ajo e quante nje kryeveper te tij kete drame.
Kjo qe Dilema.
Ndoshta fakti qe u botua ne nje reviste te nderuar letrare te kryeqytetit mund te kish me siguri e mbeshtetje sido qe te vinte puna
.Shpresa i dha kuraje vetes,dhe u perpoq te merrte pjese me ndonje replike,sidomos kur degjoi se vendosen qe skenografine do u bente Nikua,qe njiheshin prej vitesh se ajo ishte shoqe fakulteti me Rozin. Keshtu ndodhi,qe u gjenden ,dashur pa dashur, ne vorbullen e ciklonit.
Puna filloi me nje vrull te pa pare.Dramaturgu qe i kish grumbulluar oret e mesimit ne kater dite,sapo mbaronte nisej me vrap me autobuzin e linjes per ne Teater, ku kishte nje dhome ne Turizmin e qytetit fqinje.Edhe aktoret duke ndjere pergjegjesine dhe pasionin e punes
U mobilizuar krejtesisht per te dhene maksimumin e tyre megjithe pengesat artificiale te zboreve ushtarake. qe paskeshin qene grumbulluar te gjitha ne ate mbarim te praruar vjeshte. Here pas here ne prova vinin edhe dy intelektuale te njohur te kryeqytetit,nje skulptor dhe nje ish gazetare e radio Tiranes,me nje buzeqeshje disi te shtirur.
Dramaturgu kish nje respekt te thelle per Skulptorin qe po punonte per nje monument te Rilinjes kombetare,ndersa gazetarja i dukej nje tip amebe nga ato qe kishin mbire kudo aso kohe.Po dihet fare mire se i gjori,njeri s’mund te hahet kurresesi me kohen e tij ,ashtu sikurse askush nuk mund t ‘a ktheje kohen e marre neper kembe.Ai ishte me te vertet i ngazellyer nga besimi i pa tundur i Regjisorit se do te paraqiteshin ne festivalin e teatrove ate vit ,pikerisht me dramen e tij,sepse kjo klime aq e e domosdoshme per trupen ishte edhe kyci i artit skenik,sado qe kish provuar mbi shpatullat e brishta talljen e nepunesve te pangopur barkmedhenj gjysem te alkolozuar,zoter te jetes dhe te vdekjes,shkeles te luleve dhe artit,ai u kuturis e guxoi perseri, te zhytej koke e kembe ne kete vorbull enderrimtaresh.
E cdo gje do kish shkuar per bukuri sikur nje Patriark i larte nga Kryeqyteti te mos qe shfaqur nje llozhen e rezervuar,se bashku me Sklulptorin dhe Ameben.
Ata kishin pare Skenen e te cmendures.
Ndoshta qe,nga rolet kulminamte, luajtur nga Dhorke Orgocka
-E CMENDURA-
O Zot,oZot
C’qenka kjo bote
Dhe sa urrejtje
Sa dashuri
Kish ate cast
Ne syte e tij
O Zoti im
Ishte njeri
I bukur shume
Si Perendi
I bukur shume
per syte e mij
I ziu,I ziu ai,
I mbylli syte
Me lemeri
O Zot,oZot
C’baderdi,
Koka kerciti
Si mbi tepsi
Trupi zvarrisej
Mbi zhur te ri
O Zoti im,
merre ne gji
Engjel I qiellit
Te jete ai
Q’aq I ftohte
I ngrire rri
I shkreti i vogel
Ishte njeri
Zgjohu moj nene,
Qaj djalin ti
I a preu koken
Eses i zi
I ziu ai
I ziu ai
I mbylli syte
Me lemeri
Oi,oi,oi
Ata u larguan me ngut.Ne ikje e siper Patriarku leshoi anatemen: ’KUJDES, SHOKE! .VIGJILENCE”
Ajo fjali kishte ngrire ballin e djersitur te disave,kishte hakerryer syte e ca te tjereve,kishte vene ne levizje gjuhet,qe kocka s’kane po kocka thyejne.Te gjitha keto po luheshin prapa kraheve,ndersa gedhinin nete per te lidhur pjeset e shkeputura e te pasigurta,ndersa donin te arrinin nje unitet te gjithe komponenteve,muzikes,skenografise,fjales se aktoreve dhe ne shpirt po rritej shpresa dhe mirazhi qe po krijonin dicka sublime per artin.
Po ku se,ai qe me te vertet nje qytet i nemur,qe i hangri koken nje sekretar partie liberal,[qe marrshonte ne nje rradhe me Minushin],dhe u zevendesua nga nje tjeter sekretar ish gjeneral i ministrise se puneve te brendeshme.
Dhe me ne fund PREMIERA
Artistet plot emocione e ngazellim,prisnin verdiktin e ish gjeneralit Sapo mbaroi drama,,te gjithe syte e te ftuarve prisnin cdo te ndodhte, sepse Magjepsja. i kish tronditur te gjithe .
Gjenerali iku me shpuren e tij,
Populli u ngrit ne kembe dhe duartroki me furi per hesap te vet! Dramaturgut e Regjisorit i ra hija e vdekjes.
Spektatoret as qe e cane me koken, rrebeshi i pandalur i duartrokitjeve dhe aktoret qe pershendetnin me lot ne sy nga skena i rrembyen me vrullin e tyre!Megjithese te gjithe e dinin ,se ajo s’qe gje tjeter vec nje cope enderr dimerore, me floket e bores, qe binin,e binin pa pushim dhe e thinjen krejt qytetin jugor.