Artan Nati/
Ne shqiptarët e kemi zakon të bëjmë selfie me historinë. Krenohemi me Skënderbeun, i vendosim përkrenaren te kartmonedhat, i ngremë statuja, por shpesh harrojmë përse ky njeri ngriti shpatën. Ai nuk luftoi që ne të bënim tendera me para nga Lindja e Mesme, as që të bënim “vëllazëri” me Turqinë. Luftoi që ky vend të mbetej zot në shtëpinë e vet. Historia e shqiptarëve është një skenë teatri ku personazhet shpesh ndryshojnë kostum sipas regjisorit të radhës. Një herë me kryq, një herë me gjysmëhënë, një herë me ateizëm militant, dhe së fundi me një pluralizëm ku feja është më shumë flamur identitar se përvojë shpirtërore. Pyetja e madhe është: a ishte ndërrimi i fesë tek shqiptarët akt mbijetese apo thjesht interes i ngushtë personal?
Në realitet, historia na tregon të dyja. Shumë shqiptarë u bënë myslimanë për të shpëtuar kokën, pasurinë, apo për të marrë një titull. Të tjerë e panë si rrugë praktike për të ruajtur tokën nga taksat e Perandorisë Osmane. Por ka edhe nga ata që, me një lloj cinizmi tipik ballkanas, e shihnin fenë si veshje që hiqej e vishej sipas stinës politike. Kështu u krijua tabloja shqiptare: një vend me shumicë myslimane, por me katolikë e ortodoksë të shpërndarë, ku dallimet fetare nuk u kthyen në luftë civile, por as nuk u shndërruan në bashkëjetesë ideale.
Thuhet shpesh se “feja e shqiptarit është shqiptaria”. Tingëllon bukur, por le të jemi realistë: feja jonë e vërtetë ka qenë gjithmonë oportunizmi. Ne kemi ndërruar besimin më shpesh se një politikan ndërron parti. Katolikë dje, myslimanë sot, ortodoksë aty-këtu, ateistë për 50 vjet me urdhër partie… dhe sot? Sot jemi europianë me aplikim që pret aprovim në Bruksel dhe një sy nga Ankaraja, për çdo rast.
Dhe këtu lind pyetja tjetër: a është ky mozaik fetar një pengesë për kombin?
Nëse kthehemi te ditët tona, Kadareja dhe Qosja na servirin dy receta kombëtare: Kadareja thotë se ne jemi europianë si gjeografikisht, historikisht, kulturalisht dhe shpirtërisht. Pra, koha të kthehemi në shtratin tonë natyral, jo të flejmë në divanin e Sulltanit. Qosja, përkundrazi, thotë se fqinjët janë të rrezikshëm, prandaj aleati ynë më i sigurt është Turqia. Njëri sheh horizontin, tjetri banketin e iftarit. Pyetja është: kush ka të drejtë? A kemi guximin të dalim nga hijet e së shkuarës dhe të zgjedhim më në fund një rrugë pa u kthyer më pas?
Në ndërkohë, nga Lindja e Mesme na vijnë financime bujare: xhami me minare që garojnë për lartësi me kullat e Tiranës, shkolla ku mësohet më shumë për arabishten sesa për shqipen, dhe ndonjë bursë për të studiuar se si grave t’u mbyllet goja. Le të jemi realistë: paratë nuk vijnë me etiketa bamirësie, por me manual përdorimi. Dhe manuali shpesh është një kulturë ku demokracia shihet si mall i prishur, ndërsa gjysma e shoqërisë (gratë) futet në raftin “jashtë përdorimit”.
Kjo nuk është çështje për librat e historisë, është çështje urgjente. Nëse sot e shesim veten për një kredi të lirë nga Lindja, nesër mund të zgjohemi me një shoqëri ku qytetaria matet me mjekër, e jo me ligj. Historia flet qartë: kur ka qenë puna për të na mbrojtur nga fqinjët, nuk ishte Turqia ajo që erdhi me flamur në dorë, por Europa dhe SHBA. Dhe nuk është rastësi që shqiptarët e diasporës nuk ikin në Ankara, por në Berlin, Milano, New York.
Prandaj, është koha të flasim hapur: nuk kemi luksin e një “përplasjeje civilizimesh” brenda nesh. Po, duhet të ruajmë lidhjet me botën myslimane, sepse janë pjesë e historisë sonë. Por e ardhmja jonë nuk mund të përcaktohet nga feja. Sepse shteti modern nuk ngrihet mbi minare apo kambanare, por mbi ligj, kulturë dhe qytetari. Nëse duam një alternativë për të ardhmen, perëndimi nuk është thjesht opsioni më i mirë, por është i vetmi opsion ku gruaja nuk shitet si plaçkë, ku pushteti ndalet nga ligji, dhe ku qytetari ka më shumë vlerë se zarfi. Dhe ndoshta, vetëm atëherë, do të kuptojmë edhe pse Skënderbeu luftoi.
Dilema mbetet: a duhet të kthehemi tek origjina kristiane dhe europiane, siç thotë Kadare? Apo duhet të përqafojmë pragmatizmin turk? Nëse e shohim nga prizmi europian, jo. Pluralizmi fetar është faktor, i cili forcon kulturën e tolerancës, në rast se nuk instrumentalizohet. Por në realitetin shqiptar, feja shpesh ka shërbyer si flamur i interesave të jashtme: një herë për të na orientuar drejt Romës, një herë drejt Stambollit, dhe sot e kësaj dite për të na ndarë në “bij të Europës” dhe “bij të Lindjes”. Aktualisht situata është si një dasmë shqiptare me DJ italian në njërin cep, orkestër turke në tjetrin dhe kërcim me valle pogonishte.
Ndoshta përgjigjja nuk është as tek njëra, as tek tjetra. Ndoshta përgjigjja është që Shqipëria të ndalojë së qeni aktor i dorës së dytë në skenën e të tjerëve dhe të shkruajë skenarin e vet. Historia botërore ka plot shembuj ku dilemat identitare nuk janë zgjidhur me vajtime, por me vendime. Japonia e shekullit XIX, për shembull, vendosi të hapë dyert drejt Perëndimit dhe të marrë teknologjinë, shkencën dhe sistemin shtetëror europian, pa u shitur Ankarasë, Pekinit apo Vatikanit. Rezultati? Nga një arkipelag feudal u kthye në një fuqi industriale dhe ushtarake. Japonia nuk mori vetëm makina dhe makineri nga Perëndimi, veçanërisht nga Gjermania. Ajo huazoi edhe mënyrën e të menduarit modern, mënyrën se si organizohet shteti dhe shoqëria mbi baza racionale, mbi natyrën njerëzore dhe jo mbi dogma fetare apo zakone të vjetra. Ky ishte çelësi i ringritjes së saj: të shihte përtej ritualeve e besimeve dhe të vendoste në qendër njeriun, dijen dhe rendin e arsyes.
Koreja e Jugut, Singapori, Taivani, këto vende dikur ishin më pranë fukarallëkut sesa prosperitetit, por nuk u shpëtuan as me shenjtore, as me predikime fetare, dhe as me liturgji politike. Ata nuk bënë “ndërrim feje” për të hyrë në tregjet botërore, nuk ndryshuan as besimet e tyre, as gjuhën, as zakonet. Thjesht morën teknologjinë, format e organizimit ekonomik e shtetëror të perëndimit dhe i përshtatën me realitetin e tyre. Rezultati? Disa nga demokracitë më të qëndrueshme dhe shoqëritë më të pasura në botë.
Ndërkohë, Turqia vetë, ajo që na josh Qosja, me Ataturkun hodhi festen në kosh dhe veshi kapelën europiane, duke shndërruar një perandori të kalbur në një shtet modern. Dhe bëri këtë jo duke pyetur se çfarë thoshte Brukseli apo Moska, por duke vendosur vetë rregullat e lojës.Ndërkohë, nuk shohim se bota e qytetëruar nuk të pyet çfarë feje ke, por çfarë modeli ndërtove. Japonia, Turqia e Ataturkut, edhe Korea e Jugut nuk bënë referendum për kryq apo gjysmëhënë: ata shkruan skenarin e tyre dhe detyruan botën t’i marrë seriozisht.
Ne? Ne vazhdojmë të sillemi si një trupë teatrore provinciale që pret gjithmonë rolin e dytë në skenën e historisë. Herë recitojmë “E duam Shqipërinë si gjithë Europa” nën yjet blu të BE-së, herë bëjmë koreografi me ritmet orientale, vetëm që të mos mbetemi jashtë sallës së festës. Problemi është se nuk shkruajmë dot një skenar tonin, gjithmonë jemi figurantë në dramën e të tjerëve. Nëse vazhdojmë kështu, do të mbetemi populli që ndërron fe si të ishin këmisha, dhe që shet shpirtin jo te Zoti, por te kushdo që ofron biletën e radhës për “parajsë”. Një herë do ta quajmë parajsë Brukselin me flamurin blu, një herë Ankaranë me gjysmëhënën e artë, e ndoshta nesër do të quajmë parajsë edhe Pekinin me yllin e kuq.
Pra, çështja nuk është tek Kadareja apo Qosja, tek kryqi apo gjysmëhëna. Çështja është: a kemi guxim të jemi Japonia e Ballkanit, që zgjedh vetë dhe krijon vetë, apo do të mbetemi populli që sheh gjithmonë nga të tjerët për të marrë leksionet e historisë? Në fund të fundit, dilema shqiptare nuk është fetare, as gjeografike, por skenografike: a do të mbetemi aktorë të dorës së dytë, apo do të kemi më në fund një dramë me autor shqiptar?
Pra, ndoshta nuk kemi nevojë të ndërrojmë fe, por të ndërrojmë zakone dhe më pak servilizëm, më shumë organizim. Nëse Singapori arriti nga një ishull me mushkonja tropikale në një metropol financiar, pse Shqipëria të mos bëhet më shumë se një “pikë turistike me raki e byrek”?