*Në takimin e 6 shkurtit duket se u mor vendimi që Shqipëria të pushtohej.Konti Çiano shkruan në ditar:” I parashtrova Duçes pikëpamjen time për çështjen shqiptare; të shpejtohemi! Ai është dakord. Fillojmë menjëherë të thërrasim forca dhe të përqëndrojmë mjetet ajrore. Intensifikojmë përgatitjen.Koha e aksionit:Java e Pashkës!”/
* Në një takim të Duçes me Çianon me 7 shkurt vendoset që sulmi të bëhej mes datave 1 dhe 9 prill./
*Kur Mbreti shpalli mobilizimin më 16 Shkurt, italianët nisën të shqetësohen/
Përgatiti: Dalip Greca/
Kur u vendos që të ndërhyhet ushtarakisht në Shqipëri? Sipas ditarit të Çianos, është folur shpesh për këtë akt, por vendimi nuk ka qenë i formës së prerë. Në shënimet e 15 janarit 1939 kuptohet se zarët janë hedhur, por duheshin marrë masa që të mos reagonin fqinjët dhe të tjerët. Në bisedën mes Duçes dhe Çianos dilet në përfundimin se nuk ia vlente që të dobësohej miqësia me Jugosllavinë për shkak të Shqipërisë. Për këtë qëllim mund të bëhej një marrëveshje mbi këto baza:rrumbullakosje e kufirit jugosllav; çmilitarizimi i kufijëve shqiptarë; aleancë ushtarake; mbështetje për marrjen e Selanikut nga serbët. Duket se plani është diskutuar me detaje dhe i është përcjellë jugosllavëve me 19 janar gjatë një gjuetie të përbashkët me Stojadinovicin.Konti shkruan ne Ditar:”Në një moment të parë Stojadinoviçi duket i ngrysur, pastaj akulli shkrin e flet për ndarjen e Shqipërisë si zgjidhja më e mirë.”
Mirëpo gjërat nuk ecin si në vaj sipas parashikimeve të Çianos. Me 4 shkurt Stojadinoviçi jep dorëheqje. Manevër apo rrëzim i vërtetë?-petja mbetet ne ajer. S’ka pergjigje.
Pas kësaj vjen një bisedë mes Çianos dhe Duçes. Diskutohet problemi në kushtet e reja, pas rrëzimit të Stojadinoviçit. Përfundimi? Në ditar është hedhur ky pasazh:”Me Duçen fiksuam këtë formulë:Të marshojmë njësoj.Me Stojadinoviçin-ndarje e Shqipërisë midis nesh dhe Jugosllavisë.Pa Stojadinoviçin-pushtimi ynë pa Jugosllavinë,e po qe rasti kundra Jugosllavisë.”
Në takimin e 6 shkurtit në Palazzo Venezzia, Duçja thotë se rrëzimi i Stojadinoviçit ishte grusht shteti për të shmangur vendosjen e regjimit fashist atje. Bihet dakort që të shpejtohet plani për Shqipërinë.
Në takimin e 6 shkurtit duket se u mor edhe vendimi që Shqipëria të pushtohej. Çiano shkruan:” I parashtrova Duçes pikëpamjen time për çështjen shqiptare; të shpejtohemi! Ai është dakord. Fillojmë menjëherë të thërrasim forca dhe të përqëndrojmë mjetet ajrore. Intensifikojmë përgatitjen. Koha e aksionit:Java e Pashkës!”
Në një takim të Duçes me Çianon me 7 shkurt vendoset që sulmi të bëhej mes datave 1 dhe 9 prill.
Me 8 shkurt nga Tirana kthehet Jakomoni, i cili konfirmon kushtet opurtune për aksion.Ai raporton:”Qielli shqiptar është elektrizuar.Tashmë gjithë krerët janë me ne; por për sa kohë do të mund të mbahet sekreti?”
Me 14 shkurt, gjejmë këtë shënim në ditar:” Duçja thotë se për Shqipërinë duhet të priten dy ngjarje: Mbyllja e çështjes spanjolle dhe nënshkrimi i aleancës me Gjermaninë.Ndërkohë të ushqehet ndjenja e kryengritjes kundër Zogut e të përhapen zëra më të shumëllojshme:të turbullohet ambjenti…”…
Mbreti shpall mobilizimin, italianët shqetësohen…
Me 16 shkurt Duçja shqetësohet nga një telegram që i mbërrin nga Atasheu ushtarak në Tiranë.Në telegram shkruhej se Mbreti Zog kishte urdhëruar mobilizim të pjeshëm e se Jakomoni ishte nisë me avion për në Romë.Çiano shkruan:”Në të vërtetë situata nuk është aq dramatike. Lidhem me Jakomonin, që dukej shumë i qetë. Dje ka biseduar me Mbretin, i cili pasi ka dëgjuar ankesat tona ka thënë se kishte dhe ai diçka të thoshte nga ana e vet.Në Beograd ishte folë për ndarjen e Shqipërisë, por mbreti citoi hollësi që provojnë se ai ishte i informuar pjesërisht dhe josaktësisht.Pasataj përmendi përgatitjen të një lëvizje të brendshme, të mbështetur e gjitha në të arratisur, hollësi dhe kjo tërsisht fallso.Citoi dhe emra personash të kompromentuar,jo të saktë, përveç atij të Jak Koçit,( i cili siç dukte kishte marrë urdhër që të vazhdonte të ishte gati për aksion).
Shënimet e Çianos vijojnë: “Konkludoi duke rikonfirmuar vullnetin për t’u kuptuar me ne dhe dërgoi Jakomonin si të plotfuqishëm të tij për marrëveshje…Kur i rrëfeva Duçes me telefon, ai m’u përgjigj:”Po ta kishim firmosur paktin me Berlinin, mund të sulmonim menjëherë Shqipërinë.Tashti duhet ta zvarritim. Pastaj konfirmoi udhëzimet: Të mbahet gjallë agjitacioni në Shqipëri; të mos ngurohet të ulen dyshimet e Zogut duke i dhënë gjithë sigurimet që dëshiron. Të turbullohen ujrat në mënyrë që të përjashtohet njohja e qëllimeve tona të vërteta.”
Në ditarin e 21 shkurtit konti Çiano shkruan se Jakomoni në Tiranë është i paduruar për egzekutimin e ndërhyrjes; ai kërkon që të përshpejtohet plani.Por nuk mendonte kështu as Duçja, as Çiano.Ata prisnin një rast të favorshëm, kur askush të mos e kishte mendjen tek Shqipëria.
Madje me 3 mars, Duçja urdhëron një ngecje të planit për Shqipërinë, përsa kohë që s’ka përfunduar çështja e Spanjës.
Por çasti duket se nuk do të vonojë.
Urdhëri i Duçes:Të fillojnë trazirat në Shqipëri!
Me 15 mars, pas takimit Hitler-Hacha-Chvalkovski, trupat gjermane fillojnë pushtimin e Bohemisë. Italianët që janë ushqyer me propogandën fashiste janë të pakënaqur nga pritja e gjatë e Italisë. Çiano e ndjen se duhet të lëvizet drejt Shqipërisë…Ai shkruan në ditar se qytetarët italianë meritojnë një sadisfaksion, një kompensim-Shqipërinë!
Ciano shkruan në ditar:” 15 mars- Fola me Duçen. i thashë se sot do të ishte mirë t’ia fillonin pasi nuk do të gjenim as pengesa lokale, as komplikime serioze ndërkombëtare. Më autorizojë që t’i telegrafoj Jakomonit të përgatitë trazira loakle dhe personalisht urdhëroi marinën të mbante gati skuadrën e dytë në Tralanto.Lidhem me Dominico Cavagnari, nënsekretari i marinës fashiste…Përgatitjet intensifikohen. Urdhëri drejt mbretit Zog është i prerë: Ose të pranojë zbarkimin e trupave italaine e kërkon protektoart ose trupat tona do të zbarkojnë kundër tij.Bisedoj përsëri me Duçen. Më duket më pak i vendosur për planin shqiptar”…
Edhe në një takim që Çiano bën në mbrëmjen e 15 marsit me Duçen, shprehet një ndjenjë dyshimi për realizimin e menjëhershëm të pushtimit.Çiano përpiqet t’I përcjellë optimizëm, duke i argumentuar se një zbarkim i menjëhershëm do të rriste moralin e trupave fashiste.
Mirëpo Duçja i bënte ndryshe llogaritë. Me 16 mars ai e thërret Çianon dhe i thotë se ka vendosur që ta shtyj pushtimin e Shqipërisë edhe për pak kohë. Llogaritë e Duçes ishin të tilla: Druhet se pushtimi i Shqipërisë do të shkund strukturat jugosllave dhe do të favorizonte një pavarësi kroate nën mburojën gjermane. Duhet shtyrë pak më vonë Shqipëria, që të mos vijë Gjermani në Ballkani.
Në këto kushet Çiano urdhëron Jakomonin të ndalojë të gjitha veprimet. Mirëpo nuk kalon më shumë se sa një jave dhe Duçja urdhëron që të rifillojnë përgatitjet ndaj Shqipërisë. Kështu shkruan ministri i jashtëm fashist në ditarin e 23 marsit. Vetë Duçaj ka hartuar një projekt-marrëveshje të shkurtër me tre artikujt të thatë.Ka formën e një dekreti. Një të tillë përgatit edhe Çiano.Thelbi është një projekt, ku të ruhej forma, por ndërkoh realizohej një aneksim efektiv i Shqipërisë.Qëllimi është i prerë, shkruan Çiano:”Ose Mbreti Zog pranon kultet që i bëjmë ne, ose ndryshe ne do ta pushtojmë vendin me armë.Për këtë qëllim po mobilizojmë dhe përqëndrojmë në Pulia katër regjimente bersalierësh, një divizion fanterie, reparte ajrore dhe gjithë skuadrën e parë.”
Edhe në shënimet e 24 marsit në ditar shkruhet për bisedimet mes tij dhe Duçes për aksionin ushtarak në Shqipëri. Duçja përsërit ultimatumin, të nisin negociatat me Zogun, po nuk dëgjoi, përdoret forca.
Roma dërgon ultimatumin në Tiranë
Me 25 mars dërgohet në Tiranë baroni Carlo de Ferraris, sekretar i kabinetit të Çianos. Qëllimi i vizitës së tij në Tiranë është paraqitja e projektit-ultimatum Mbretit.Në fakt forma e ultimatumit është një projekt pakt për protektoratin italian mbi Shqipërinë. Italainët shpresojnë që Mbreti do të nënshtrohet. Shpresa e nënshtrimit mbështet tek gjendja e Mbretëreshës. Çiano shkruan:”Veç të gjithash është një fakt familjar tek i cili kam shumë besim:lindja shpejt e një fëmije.Zogu e do gruan, e në përgjithësi, gjithë familjen.Besoj se do të preferojë t’i sigurojë farefisit të vet një të ardhme qetësie. Dhe çiltërsisht nuk e imagjinoj Geraldinën, me barkun nëndë muajësh, të shtegtojë duke luftuar nëpër malet e Matit dhe të Mirëditës.”
Me 28 mars baroni kthehet nga Shqipëria me një raport të Jakomonit.Konti shkruan në ditar se raporti flet për një “rrëshqitje” të mbretit.Ai kërkon të fitojë kohë. Megjitahtë makian fashiste e pushtimit është në lëvizje të shpejtë; ajo nuk mudn të ndalet më.Pushtimi do të bëhet ose me mbretin ose kundër mbretit.
Roma feston në Piazza di Venezzia rënien e Madridit. Kjo do të thotë se tash Duçja është i lirë; ka ardhë radha e Shqipërisë.
Me 29 mars Çiano bën dy takime të njëpasnjëshme me Duçen, ku në qendër është aksioni mbi Shqipëri.Përcaktohet me detaje plani deri në pushtim. Ai përmban këto pika: 1- Ushtria të intensifikojë përgatitjet, të bëhen gati këmbsoria, marina, aviacioni 2.Jakomoni të vazhdojë presionin diplomatik mbi Mbretin Zog, çdo reagim ta raportojë në Romë.
3.Nqs mbreti nuk jepet, të dërgohen anijet në ujrat territoriale shqiptare e të formulohet ultimatumi: Ose firmoset pakti ose zbarkim..
4.Po insitoi mbreti për refuzim, të vihen në veprim bandat e armatosura
5. Të okupohet Tirana, të mblidhen krerët shqiptarë në një farë ansambeleje, që duhet ta kryesojë Çiano, e t’i afrohet kurora mbretit të Italisë.
Me 30 mars, Çiano shkruan se nga Tirana vijnë lajme se Mbreti ka ndërmend që të organizojë qëndresë të armatosur. Kjo e mërzit Romën.
Me 1 prill aprovohet nga Duçja projekti që ofron Çiano me të tjerët. Me 2 prill Jakomoni urdhërohet që të shkojë tek Mbreti Zog, dhe duke i treguar një projekt mirëkuptimi, duhej t’i përcillte atij ultimatumin se nuk kishte rrugë tjetër.Nëse Mbreti do të pranonte,atëhere do të shkonte në Tiranë Çiano, natyrisht i shoqëruar nga një skuadrilje e madhe aeroplanësh, të cilët bënin fakt të kryer aneksimin e Shqipërisë.Nëse vjen refuzimi, të enjten në mbrëmje hidheshin në veprim bandat, ndërsa të premten në mëngjes do të bëhej zbarkimi.
***
Ndërkohë, Serreqi vjen në Romë. E prêt vetë Duçja, i cili i përsërit ultimatumin.Konti shkruan në ditar”Sereqi vendos të kthehet në Tiranë bashkë me Jakomonin për të bindur Mbretin.Por në fund, me preteksin se nuk kish mundur të këmbente valutën, merr nga Jakomoni një bakshish të parë prej 15 mijë liretash…”
Në mbrëmjen e 2 prillit 1939 Çiano shkruan se ka thirrur sekretarin e Partisë Fashiste, Ettore Mutti, të cilin e ngarkon me misionin që të niset në Tiranë me një grup njerëzish për të krijuar incidente të enjten në mbrëmje nëse mbreti nuk ka realizuar “mirësjelljen” për të kapitulluar.Çiano shkruan:”I dhashë liri veprimi, me urdhër të prerë që të respektojë mbretëreshën e fëmijën e saj, nëse në atë kohë do të kishte lindur.Natën të shkaktojë terror, në agim të hidhet nëpër pyje në pritje të ardhjes së trupave tona., duke tentuar pengimin e tërheqjes së Zogut drejt Matit, ku mund të përpiqet të bëjë rezistencë.
Plani ecën me shpejtësi drejt fundit. Me 3 prill i dërgohet telegram Jakomonit, që të përqëndrojë në Durrës qytetarët italianë, gra e fëmijë dhe t’i çojë në Durrës për t’i mbrojtur nëpër anije.
Ndërkohë urdhërohen emigrantët politikë shqiptarë në Itali të mblidhen në Bari dhe të bëhen gati për kthim së bashku me trupat italiane.
Me 4 prill Jakomoni i dërgon Duçes një telegram, ku shpreson se mund të arrihet fitorja pa armë, por Duçja tashmë ka vendosë; kërkon të manifestojë forcën e ushtrisë fashiste. Por nuk duket shumë i kënaqur me ushtrinë pas një incidenti, që ndodh në sytë e tij. Në Bolonja një batalion besalierësh, i moblizuar për zbarkism në Shqipëri, ecte duke kënduar:”Duam paqe e jo luftë…” Oficerët nuk ndërhynë, Duçen kjo e tërboi fare. Por s’kishte tërheqje.
Me 5 prill bëjnë edhe një tentativë tjetër për të bindur mbretin Zog, por Jakomoni raporton se ai preferon rezistencën.Me një telegram Mbreti Zog kërkon edhe 24 orë në dispozicion.Duçja tërbohet dhe nënshkruan skadimin e ultimatumit pas 12 orësh., që i binte me 6 prill, e enjte, ora 12.Në agim lindi djali i Mbretit, prince Leka.
Me 6 prill gjithëçka është gati. Lajmet nga Tirana nuk pushojnë. Mbreti ka vendosur të mos e pranojë kapitullimin. Sereqi jep dorëheqjen.Anijet në Durrës dhe Vlorë ngarkojën normalisht qytetartë italianë që janë në Shqipëri.Duçja jep urdhër për nisje. Britania deklaron se nuk interesa ën Shqipëri….
Të nesërmen me 7 prill nisi zbarkimi. Konti Çiano në orën 7 e 45 minuta të mëngjezit të asaj dite ishte mbi Durrës, ku pa se ushtria e tij nuk po pritej me lule, edhe pse ai kërkon ta përcaktojë atë si”nje çikë rezistencë” pasi sic shkruan ai sheh skuadra besalierësh që qëndrojën të strukur pas pirgjesh me qymyr; nga ndërkohë që nga dritaret qëllohet me pushkë…(nesër do të lexoni më shumë rreth qëndresës shqiptare)