LEDIA DUSHKU/
Tre janë drejtimet kryesore, të cilat i konsideroj edhe si anë të forta të pjesës së shkruaj prej meje, njëkohësisht edhe të studimit në tërësi: qasja metodike e përmbajtësore, baza burimore; stili i shkrimit dhe i transmetimit.Nga pikëpamja metodike, pjesët janë konceptuar duke përdorur jo vetëm qasjen faktologjike, por edhe teorinë, infiltrimin e analizës me objektivitetin shkencor, metodat krahasuese dhe parimet themelore të shkrimit të historisë bashkëkohore. Ato janë organizuar në përputhje me të tre nivele analize, të cilat i shkojnë për shtat teorisë së rradhëve që vijnë e zgjerohen duke ushtruar ndikim mbi rrethin më të ulët, atë paraardhës: së pari niveli individual i vendimmarrjes, ku ndikon personaliteti, perceptimet dhe aktiviteti i aktorëve/figurave që kanë formësuar historinë e shqiptarëve; së dyti niveli shtetëror, nivel që lidhet me faktorët dhe grupet e brendshme të interesit dhe në tërësi me atë që përcaktohet si interes kombëtar dhe, së fundmi niveli sistematik, që ka të bëjë drejtpërsëdrejti me faktorët e jashtëm që në rastin konkret lidhen me politikën e Fuqive të Mëdha e në një një rrafsh më të ulët me atë të shteteve ballkanike. Qasja metodike dhe veçoritë e zhvillimit të marrëdhënieve ndërkombëtare në fillim të shek. XX, kanë qenë përcaktuese në qasjen strukturore, çka ka ndikuar që zhvillimet në botën shqiptare, të mos shihen të shkëputura por detyrimisht në ndërthurje me kontekstin ballkanik dhe zhvillimet e ndikimet e politikës së Fuqive të Mëdha. Si shembuj për të konkretizuar këtë natyrë trajtimi, mund të ndaj me ju sythet: Fillimi i Luftës së Parë Ballkanike dhe pozicionimi i shqiptarëve; Çështja shqiptare dhe Fuqitë e Adriatikut; Drejt Pavarësisë: Kuvendi Kombëtar i Vlorës dhe vendimet e tij. Në formën e radhëve koncentrikë fillimisht është analizuar situata politike në Ballkan, Lufta e Parë Ballkanike, qëndrimi dual i shqiptarëve karshi saj, politika e Fuqive të Mëdha në tërësi dhe ajo e Fuqive të Adriatikut në veçanti, për të kaluar më pas në hapin final atë të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Për herë të parë janë vendosur në një rrafsh trajtimi iniciativat e elitës politike shqiptare, fatkeqësisht të pavarura nga njëra tjetra (të Syrja e Eqrem Vlorës, të shoqërisë së Zezë për Shpëtim në Shkup dhe të Ismail Qemal Vlorës) për mbajtjen e një kuvendi kombëtar, si shenjë reagimi në kuadrin e Luftës së Parë Ballkanike. Ashtu sikurse ka ndodhur shpesh herë në historinë e Shqipërisë, rastësia i bëri bashkë të tre iniciativat, të cilat u finalizuan suksesshëm me Kuvendin Kombëtar të Vlorës. Në funksion të analizës në nivelin sintetik, trajtimi i qëndrimeve të elitës politike shqiptare në marrëdhënie me fqinjët dhe Fuqitë e Mëdha, ka marrë vëmendje në pjesët e shkruara. Të tilla janë marrëdhëniet e dy aktorëve filoaustriakë Syrja dhe Eqrem Vlorës me Perandorinë Dualiste në prag të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, apo ato të Esat Pashë Toptanit me Greqinë për të siguruar mbështetje në krijimin e Pleqësisë së Shqipërisë së Mesme, këto të fundit përbëjnë një risi në një studimim kolektiv. Ato janë paraqitur me detaje dhe plotësuar me analizën përkatëse. Politika brendshme e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës është trajtuar jo vetëm në kuadrin e narrativës por edhe si një qasje teorike, që lidhet me fillesat e procesit të deosmanizimit, proces i cili ka marrë vëmendje në të tre vëllimet. Shpallja e Pavarësisë dhe themelimi i shtetit shqiptar i vendosi institucionet dhe organizimin e tyre në një realitet të ri politik, juridik dhe administrativ, të ndryshëm nga ai ku ato kishin vepruar deri në atë moment. Mendoj se nuk ishte rastësi përqëndrimi i vëmendje së Qeverisë së Përkohshme të Vlorës në çështje thelbësore të qeverisjes, ku dallohet sendërtimi i sistemeve laike të centralizuara, krijimi i një force të armatosur kombëtare dhe themelimi i institucioneve qendrore ekonomike. Këto aspekte shënojnë hapa në një proces të gjatë e të mundimshëm shtetfomimi dhe deosmanizimi, nëpër të cilin do të kalonin shqiptarët. Pavarësisht nga vullneti i treguar dhe masat e marra, këto përpjekje rezultuan të parakohshme dhe ndërmarrje jo të lehta. Arsyet janë paraqitur në studim dhe ato kanë të bëjnë si me situatën politike të kohës, mungesën e unitetit të klasës politike shqiptare, prapambetjen e shoqërisë shqiptare, mungesën e një jete të organizuar mbi institucionet kombëtare, mungesën e kultivimit të shqipes si një gjuhë e shkruar, pamjaftueshmërinë e infrastrukturës materiale dhe njerëzore. Tradita dhe trashëgimia që sistemi perandorak shtetëror osman kishte krijuar në sjelljen, në të jetuarit, në ndjesinë dhe në psikologjinë e shqiptarëve, ishte e vështirë të zhdukej brenda një kohe kaq të shkurtër. Përshtatja e shqiptarëve me procesin e zëvendësimit apo të ndryshimit të traditave, ideve, sistemit të kultit, organizimit ekleziastik dhe marrëdhënia që ata do të ndërtonin me shtetin e tyre, do të ishte një proces i gjatë dhe i vështirë. Aspekti i fundit që plotëson anën përmbajtësore të pjesës së shkruar prej meje, i përket sythit “Lëvizja Vorio-Epirote” dhe tërheqja e ushtrisë greke nga Shqipëria e Jugut, pjesë e kapitullit të tretë. Evoluimi i politikës greke për të zotëruar me çdo kusht territoret e pushtuara në Shqipërinë e Jugut dhe ndikimi i politikës së Të Mëdhenjve në të është bërë në funksion të analizës së gjithë procesit nga pushtimi i këtyre territoreve deri në nënshkrimin e Protokollit të Korfuzit, në maj të 1914. Risi përbën edhe fakti se krahas qëndrimeve të faktorit politik në Shqipëri dhe Greqi, janë paraqitur e krahasuar edhe qëndrimi i opinionit publik shqiptar e grek në lidhje me të . Nga pikëpamja e bazës burimore, studimi është mbështetur në një bibliografi të pasur. Është synuar një ndërthurje e kujdesshme midis dokumentacionit shqiptar të hulumtuar në Arkivin Qendror të Republikës së Shqipërisë (AQSh) dhe Arkivin e Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme (AMEPJ) si edhe atij të huaj ku dallohen dokumentet e arkivave austro-hungareze, franceze, britanike, italiane e greke, një pjesë e të cilëve janë shfrytëzuar imtësisht për herë të parë. Janë shfrytëzuar me kujdes literatura historike shqiptare dhe e huaj, e re dhe e vjetër në kohë, pa lënë mënjanë edhe kujtimet e protagonistëve dhe shtypit të kohës. Baza e pasur burimore përbën një premisë të qënësishme që përfundimet e studimit t’i qëndrojnë kohës.Aspekti i fundit ka të bëjë me stilin e shkrimit dhe transmetimit. Autorët dhe redaktori shkencorë ia kanë dalë ta paraqesin në tërësi studimin me një gjuhë sa të ftohtë e shkencore, po aq edhe shprehëse për aftësinë komunikuese në rrëfim dhe analizë, pa anatemuar askënd. Stili i transmetimit ndjek linjën shkak pasojë duke i dhënë qartësi dhe kuptueshmëri studimit, çka bën që ai të jetë i perceptueshëm jo vetëm për rrethet akademike, por edhe për opinionin publik të apasionuar pas historisë dhe studentët. Ledia DushkuNëntor 2021