ISMAIL KADARE, SFIDA VAZHDON

Pas 60 vitesh, shkrimtari Ismail Kadare i jepet nostalgjisë së shkrimit, ashtu si i jepemi një dashurie të madhe, duke sjellë në një libër tregimet e mbledhura nga arkivi i kohës “Bisedë për brilantët në pasditen e dhjetorit”. Persida Asllani sjell një rrëfim për “brilantët”

Nga Alda Bardhyli/

…Roberti kishte qëndruar i mbështetur pas parmakut dhe sytë e tij të mbyllur përgjysmë, ishin ngulur në një pikë të horizontit. Ai vështronte dallgët e errëta dhe padashur ndër mend i përfytyrohej një përmbysje e fuqishme e këtij vapori të madh që lëkundej, ç’prej dy javësh mbi këtë oqean gjithë mjegull, e këtyre reve dhe valëve të hirta, e atij vetë që shikonte i vetmuar e plot trishtim këtë hapësirë oqeanike. Në anije kishte zhurmë. Tingujt e shpejtë e të njohur të një zvingu shpërthenin që nga brenda, duke u përzier me zhurmat shurdhonjëse të njerëzve që luanin bilardo në sallonin e madh. Filloi një shi i hollë, i dendur. Robert u shkëput nga mendimet e ngatërruara. Ai pa me çudi se nga gjithë ajo mori njerëzish, ai qe i vetmi që qëndronte akoma në kuvertë…” Kur Ismail Kadare krijoi “Robertin”, personazhin në novelën “Në dheun e panjohur” duhet të ketë qenë vetëm 17 vjeç. Teksa hidhte në letër historinë e një djaloshi ëndërrimtar që përmes udhëtimit kërkonte të ndryshonte të ardhmen, por jo atdheun e tij, pasi për të “një ndjenjë e nxehtë i pushtonte zemrën”, Kadare nuk mund ta mendonte se kjo histori e shkruar me pasionin e një adoleshenti që adhuronte letrat më 1953-shin mund të lexohej dhe të ngjasonte aq bashkëkohore dhe sot në shekullin e XXI. Heroi i tij Roberti, që i hidhte shikime të ëmbla veç kushërirës, dhe një ditë teksa e pa në oborr duke lexuar e përqafoi dhe e puthi fort dhe nxehtë në buzë, e në fund zgjedh sërish pyllin me gjethet e blerta që dridheshin lehtë nga era për të qëndruar, e ëndërruar, është një personazh që të bën të duash ende sot. Roberti i Kadaresë, dhe pse i krijuar gjysmë shekulli më parë mbart nën lëkurë gjithë pasionin e një njeriu ëndërrimtar, që ashtu si të gjithë njerëzit e tillë përballet me vetminë dhe moskuptimin… Por ky tregim, është dhe një vështrim mbi Shqipërinë e atyre viteve, ku revolta ndaj kornizave të kohës shihet në dëshirën e Robertit për të marrë anijen e për të shkuar larg… Një tregim që tregon shpirtin prej disidenti të një talenti të ri, që do të kthehej më pas në një nga personazhet më të rëndësishëm të letërsisë shqipe. Ka shumë mënyra për të interpretuar një krijim artistik, por ajo që mbetet pas çdo interpretimi është shija artistike dhe stili, gjë që te proza e Kadaresë vazhdon të mbetet e papërsëritshme në çdo krijim të tij. Rrëfimet e tij mbartin një magji që të përfshin dhe të ndiesh erën e një leximi që gjithnjë ke kërkuar…. Dhe … “Bisedë për brilantët në pasditen e dhjetorit”, libri që shtëpia botuese “Onufri” hodhi në treg në ditën ndërkombëtare të librit, është vërtet një brilant që i shtohet botimeve që mbajnë firmën e shkrimtarit Kadare. Një tufe “brilantesh”, të cilat shkrimtari i ka mbledhur duke kërkuar në arkivin e kohës, për t’i sjellë si një dhuratë për lexuesin në këto ditë të para të pranverës. Që te novela e parë “Provokacioni”, “Leximi i Hamletit”, “Raporti i fshehët”, “Dosja e Orfeut”, “Martesa e gjarprit”, “Për të harruar një grua”, “Diptik për murin e madh kinez” etj., Kadare të fton të takosh personazhe, t’i duash, t’i prekësh përmes rreshtash dhe të ndjesh shijen e një letërsie që do të mbetet e tillë në çdo kohë. Persida Asllani është ajo që ka ndier e para forcën e këtyre rrëfimeve, për t’i shoqëruar më pas me një parathënie, e cila shoqëron librin. Më poshtë, ajo sjell një rrëfim për kohët e saj me “brilantët”, dhe magjinë e një letërsie e cila na kujton se pavarësisht tranzicioneve të gjata politike, dhe kaosit social, ky vend ka fatin të ketë në gjirin e tij një shkrimtar të kalibrit botëror, që ashtu siç shkruan dhe “Figaro Litteraire” një kalibër i jashtëzakonshëm i këtij shekulli…

Le ta nisim këtë bisedë nga novela, titullin e së cilës e mban edhe libri “Bisedë për brilantët, në pasditen e dhjetorit”, një novelë e shkruar në vitin 2008, dhe që duket se i ngre letrat shqipe, pikërisht në nivelin e brilantëve…, por është dhe proza e fundit e shkruar nga Kadare… Cilat ishin ndjesitë që ju dha kjo novelë, dhe as është kjo “brilanti” i fundit, nisur nga deklarata e shkrimtarit se nuk do të shkruajë më letërsi…

Leximi im i parë i novelës “Bisedë për brilantët, në pasditen e dhjetorit”, novelë që i jep titullin edhe kësaj përmbledhjeje, përkon me vitin e shkrimit të saj, 2008, teksa përgatitej botimi për veprën e plotë të autorit në botimet “Onufri”. Atmosfera e leximit përkonte çuditërisht me fjalën “brilante” që zotëron titullin e novelës, duke i dhuruar bujarisht leximit të këtij teksti ndjesinë e zbulimit të një guri të çmuar, të një dritësimi të papritur e të rrallë, pikërisht siç quhen “të rrallë” vetë brilantët. Prandaj e kam quajtur “befasuese” këtë novelë, ashtu siç themi “befasues” për një zbulim, i cili, përpara se të jetë “zbulim” i yni, është në vetvete zbulim i ndërmarrë nga autori dhe nga vetë teksti i tij në hapësirën ku takohet letërsia me historinë, është shkundje nga harresa, është rikthim nga vdekja, është vezullim etik i jetës përtej gjithçkaje. Novela “Bisedë për brilantët në pasditen e dhjetorit” rreket të shkundë si pluhur të së shkuarës harresën etike të historisë dhe t’u japë jetë një prej shtegtimeve më mbresëlënëse të kësaj përmbledhjeje. Më lejoni t’ju josh me një përshkrim të tërthortë të saj: mund të ngjasë që njerëzit t’u përngjasojnë fantazmave më shumë se ato vetë mes tyre; burra e gra të “midistë”, ikur prej skajesh internimesh reale e potenciale, që shfaqen apo trokasin befas përmes një telefonate, një rrëfimi, një fjale, dhe ikin sërish, të përkorë, në heshtjen e natës. “Janë mbretërorë – përsiatet rrëfimtari, është e natyrshme të mos bëjnë zhurmë e të mos bien në sy”. Por, përtej rishfaqjes së tyre disi të mënjanshme, në predemokracinë shqiptare, si “në larginë”, përtej ndjesisë së butë të fajit, që për çudi, asaj pasditeje nuk ndahet, përtej kujtimit tundues të brilanteve të shuar dhe shkëlqimit të ftohtë të atyre që do të vijnë, kumbon shtegtimi i dyfishtë i një gjuhe dyfish të vdekur, ikje dhe ardhje nga një botë tjetër, nga romane të mëparshme, dhe nga njerëz tashmë të vdekur. Latinishtja rivjen, si një kumt i ri i ringjalljes, si një “gjuhë e ftohur, (që) sillte shpirtësinë e fundit të një brezi njerëzor që po shuhej”. Lufta e gjuhëve, e kacafytjeve gjuhësore në gjirin e njerëzimit. Këtë luftë, Kadare na e ka treguar disa herë në botën e tij romanore. Por ajo nuk është më shenjë e bashkëpërkimeve dhe huazimeve, por luftë për jetë a vdekje mes botëve që identifikojnë. Mjafton të kujtojmë romanin e fundit “Çështje të marrëzisë”, dhe të shohim se si latinishtja dhe frëngjishtja kacafyten për vdekje me rusishten, gjuhën e re që shtronte mendjet dhe shpirtrat e njerëzve në një sistem të ri mendor. Rikthimi i latinishtes në prag-rënien e komunizmit shqiptar, pulsimi i saj mes sentencave ambulante të shtypit, risjell në novelë vizllimin e dyfishtë të jetës, ashtu siç ndodh gjithmonë, mes keqkuptimit dhe shpresës, mes tragjizmit dhe ironisë, si në mjegull: falë kësaj gjuhe të vdekur “që rrihte të bënte të pamundurën, të nxirrte pakëz frymë nga morti i saj”. Ishte kumti që rikthehej nga varri për të ribërë, me verbin, jetën; shpresa e vdekur për të rigjetur të vdekurit; shkëlqimi si prej brilanti i një gjuhe që, ashtu si trokitja e fantazmës, rreket të thotë diçka më shumë se vdekja e saj dhe e njerëzve që dikur e folën. Nëse Ismail Kadare ka deklaruar se nuk do të shkruajë më letërsi, atëherë mund të themi se ky është brilanti i fundit i shkrimit të tij letrar, por jo i botimeve të tij. Besoj se e kuptoni “trukun” e vogël letrar që fshihet si në një lojë pas këtyre fjalësh…!

Ju jeni e para që keni parë dorëshkrimet në origjinal…duke ndjekur me kujdes procesin që ato kanë pasur deri në ardhjen në një libër… A ka pasur ndërhyrje të mjeshtrit në tekste, sa kanë ndryshuar ato nga origjinali?

Besoj sinqerisht se kam pasur fatin të ndjek “së afërmi” kalimin, apo më saktë shndërrimin precioz nga një variant më i hershëm te tjetri të kësaj novele, në një shtrirje vetëm disaditore. Për çdo studiues të letërsisë, ky është një luks i rrallë, një brilant më vete. Aty kam parë se si çdo ndërhyrje në tekst ishte një sfidë më vete me gjuhën, stilin, koherencën logjike dhe atë muzikale, një sofistikim estetik, por jo vetëm, që veç mjeshtrit e mëdhenj të fjalës ia dalin.

Libri është një rikthim në kohë të ndryshme, duke parë vitet në fund të çdo tregimi 1981, ‘83, ’84, 1990, 2004 dhe 2008.. Si është Kadare në të gjitha këto vite? A ndieni ndryshim në prozën e tij?

Është e vërtetë, kjo përmbledhje ka një kalendar të brendshëm shkrimor, madje edhe një hartografi personale hapësinore. Emra njerëzish e vendesh, ndodhi të vogla personale dhe ngjarje që vërtiten në vorbulla të mëdha historish, lidhje dashurore, gjaku dhe tejhistorike, shkasin nga një fletë në tjetrën, përmes tregimesh e novelash. Një datë, shpesh një stinë dhe viti i shkrimit përmbyll si me një kumt të dytë, të heshtur, leximin dhe rileximin e tyre. Mars 1981, 28 maj 1983, shkurt 1984, dhjetor ’85, 11 korrik, 19 qershor, Tiranë, Paris, Mali i Robit, 1990, 2004, 2008. Mes këtyre datash pulson ngulmimi i shkrimtarit për t’u përballur me daljen nga kujtesa qoftë të historisë së jetës së një kombi ashtu dhe të grimcave të çmuara të një çasti, të gjestit të pakthyeshëm, të tingëllimit të zërave, të dritësimit të vështrimeve, të brishtësisë së dashurive të përjetshme. Nga ky këndvështrim, përmbledhja bart një koherencë të brendshme të admirueshme.

Si do ta përshkruaje dëshirën e shkrimtarit për t’u rikthyer tek e shkuara?

Shkrimet e hershme të një autori gëzojnë gjithmonë një lidhje të privilegjuar me të. Jo pse janë të parat në vargun e gjatë të veprave, por se mundësia e rikthimit drejt tyre udhëhiqet nga nostalgjia intime për shkëndijën që i krijoi, për gjurmën zanafillore të shkrimit, për jetën e fshehtë në errësirën e heshtur të një arkivi, për kureshtjen joshëse të ritakimit me to si të një dashurie të parë. Kureshtja e një shkrimtari për shkrimet e veta është njëkohësish kureshtje për botët që ai krijoi, për artin që guxoi, për gjuhën, për jetët, mitet, fatet, historitë me të cilat sprovoi. Mbas thuajse 60 vjetësh Ismail Kadare iu dha nostalgjisë së shkrimit, ashtu siç i jepemi një dashurie të madhe, pa kushte dhe të pambrojtur, ndonëse, përtej nostalgjisë, botimi ose ribotimi i tyre ka kaluar sprovën e heshtur të një droje delikate, të një stepje fisnike. “Atëherë, le të botohen… ashtu siç janë…!”

Cili është personazhi më i dashur për ju nga veprat e Kadaresë?

Ndër personazhet më të dashur për mua është tregimtari i romanit “Kronikë në gur”, djaloshi i qytetit të gurtë, zëri i brendshëm romanor që dëshmon “mishin e butë të jetës” brenda korracës shkëmbore të qytetit, fëmija që interpreton botën përmes zbulimit dhe befasimit, emri i të cilit përmendet vetëm një herë shkarazi në të gjithë romanin. Janë shumë të paktë lexuesit që e dinë këtë gjë. Unë nuk po e shqiptoj emrin e tij këtu, me shpresën se kjo do të jetë një joshje tjetër për një lexim të ri të “Kronikës”. Nuk ka gjë më të bukur se rileximi i një vepre të bukur letrare…!

“Më i përkëdheluri në këtë kalendar ngjan tregimi i gjatë “Provokacioni” shkruani ju… Pse?

Sikundërse e sqarova edhe më lart, në përmbyllje të secilit prej shkrimeve, që unë i quaj shpesh në kuadër të kësaj përmbledhjeje edhe “shtegtime”, spikat, i pashmangshëm, viti i shkrimit, kalendar i brendshëm i jetës së tyre, ritmi solemn i leximit, 1981, 2000, 2004, 2008. Më i përkëdheluri në këtë kalendar më ngjan tregimi i gjatë “Provokacioni”, prozë me stil të pezullt e të rëndë, tekst i rishkruar vazhdimisht nga autori në përpjekje për t’i nxjerrë “lejen e botimit”, më së fundi, në revistën “Nëntori”, në vitin 1972. “Provokacioni” sprovon me sukses përkueshmërinë mes trajtës dhe ngjarjes, mes strukturës së një tekstit letrar dhe gjendjes ekzistenciale së qenies njerëzore, vendosur në limitet saj kohore dhe hapësinore. Një postë e skajshme kufitare, në një fundvit të ngrirë e të acartë, gjendet në qendër të një provokacioni të ashpër kufitar. Histori dashurie që mbyllen, njerëz të vrarë dhe pritje e ankthshme e së nesërmes së fundit, e cila nuk do të agojë dot kurrë. Atmosfera e rëndë e këtij tregimi, ritmohet nga episode që ndjekin njeri-tjetrin si në një skenë. Mbyllja e çdo episodi përkon me një paralajmërim të fundmë, të përgjithshëm, konceptual. Ndryshe nga proza të tjera, ky tregim ka një jetë të shumëfishtë. Ai është shkruar e rishkruar, herë nën trysninë e stilit dhe herë nën atë të censurës, në disa variante mes viteve 1962-1972, vit i botimit të tij. Një lexim krahasues sot mes këtyre variantesh, të vëna në dispozicion nga vetë autori, na lejon të gjurmojmë veç nuancimeve të stilit edhe modifikimet detyruese e për pasojë jo gjithnjë “fatlume”. Kështu, nga varianti i parë në të fundit (atë të botueshmin) ka humbur krejt një linjë e rëndësishme e tregimit, ku të dyja postat kufitare armike, të ngrira nën izolimin çoroditës të dëborës, duket sikur dalin tërësisht nga e tashmja e tyre, dhe në këtë perpetum mobile shkëmbejnë njerëz, të plagosur, infermierë dhe vizitorë, shkëmbejnë një humanitet ekzistencial të brishtë sa vetë shkrirja e dëborës. “Tashmë prania e fqinjëve në postën tonë nuk i bënte më përshtypje asnjërit dhe pas dy ditësh ne i mbajtëm dy prej tyre të pinin konjak me rastin e ditëlindjes”. Por pikërisht bashkë me shkrirjen e pritshme të dëborës, që nënkupton për të dyja palët nxjerrjen nga izolimi dhe rikthimin e armiqësisë, rikthehet edhe ankthi i dënimit dhe i fajit që kurrë nuk sqarohet përfundimisht në këtë tregim. Askush nuk do ta tregojë dot se çka ndodhur me të vërtetë. Kemi vetëm një gjurmë të tij në bashkëbisedimin mes dy personazhesh sa neutralë aq edhe potencialisht “armiq”, Fred Kosturit dhe të sëmurit (të papranishëm krejtësisht në variantin përfundimtar): “Kam parandjenjë të keqe, murmuriti, nuk është mirë për infermierin që kapërcen kufirin dhe për ata që e lejojnë, as për mua nuk është mirë që po dergjem këtu”; ankth dhe moskuptim i shumëfishtë që përfshin të dy anët e kufirit dhe mbetet i pezullt deri në fund. Për kërshërinë e lexuesit mund të shtojmë edhe një fakt tjetër shumë interesant. Nëse në variantin e parë enigma mbetet e tillë deri në fund, mes dy postash kufitare ku nuk mbijeton dot askush, në atë të botueshmin e vitit 1972 ngjarja mbyllet me një skenë-shtojcë që ngjan se merr përsipër sqarimin e enigmës së një provokacioni kufitar: ai shfaqet si një provokacion i paramenduar dhe strategjik, ndërkohë që fotografia e ushtarit të masakruar shqiptar, përcjell rrëqethshëm infinitin e një konflikti tashmë akohor, “sinjalet e të cilit vinin të turbullta nga thellësitë e kohërave e të popujve”. Provokacioni vazhdon… Ky variant gjendet tashmë i botuar në “Veprën e plotë” të Ismail Kadaresë. Ndërsa në këtë përmbledhje autori ka parapëlqyer t’i qëndrojë besnik mbylljes së parë, asaj më enigmatikes dhe sipas tij më të vërtetës estetikisht, ku me asgjësimin total mes kufitarëve të të dyja palëve e vërteta mbetet e pashqiptueshme dhe vetëm e hamendësueshme. Mbi trupat e të vrarëve, vendosur në rimorkion e një kamioni, hidhet shkujdesshëm trasta e letrave të shkruara për ta, si gjest i fundmë, absurd dhe i ftohtë, që mbyll përfundimisht historinë e tyre të patregueshme dhe njëkohësisht vetë tregimin. Ndoshta një ditë jo të largme, variantistika proliferike e këtij tregimi mund të përbëjë edhe një objekt të privilegjuar studimor më vete. Atëherë, nën shqyrtimin e hollë të studiuesit letrar do të na shpalosen proceset e shumëfishta të shkrimit, sfida me gjuhën dhe stilin, shestimet e vijueshme të tekstit, por edhe gjurma e thellë e epokës kur u shkrua, penetrimi i censurës dhe autocensurës në nivele të ndryshme të shkrimit. Sidoqoftë, në shtrirjen përgjatë një dekade, 1962-1972, pavarësisht humbjes së një linje të tërë apo skenës-shtojcë së variantit të fundit, shkrimi i këtij tregimi sofistikohet dhe estetizohet. Një lexues i kujdesshëm e ndien fare lehtë pjekurinë stilistikore të këtij teksti, ripunimin e vazhdueshëm të frazës dhe dialogut. Ky rishkrim i zgjatur mban gjurmën e një procesi marramendës, ku çdo shkronje, çdo fjale, fjalie të thjeshtë e të ndërvarur, kumti emotiv a neutral, i duhet të gjejë vendin që i përket në tekstin letrar.

Duket se atdheu ka qenë një peng për shkrimtarin që në ngjizje të krijimtarisë së tij, kam parasysh novelën që e ka shkruar kur ishte 17 vjeç “Në dheun e panjohur”. A i ka dhënë atdheu, këto vite, atë që Kadare i ka dhënë atij me letërsinë e shkruar?

Më lejoni të sqaroj një specifikë të nocionit “atdhe” në novelën “Në dheun e panjohur”, shkruar në vitin 1953, kur autori i saj është vetëm 17 vjeç. Në fakt, novela paraqet fillesat e një “poetike të përmbysur”, në qendër të së cilës gjendet “ideja e papranueshme e një atdheu fiktiv”. Kështu, dheu i panjohur është paradoksalisht atdheu, dhé i origjinës, por jo i shpirtit dhe i mendjes së personazhit të saj kryesor, djaloshit Robert që shkruan poezi e lexon Chateaubriand-in. Prandaj udhëtimi i tij për t’u kthyer “në atdhe” është njëkohësisht udhëtim për në një vend të huaj, i cili do të mbetet i tillë deri në fund. Ky refuzim, kjo “mosqasje”, së pari shpirtërore e së dyti mendore e botës së re që ai zbulon, ecën paralelisht me një ironi të brendshme të tekstit: “Pothuajse të gjitha gjërat në fshat i dukeshin qesharake. Qesharake i dukeshin këto brigada pune kolektive, këto gara socialiste, këto konferenca “ideologjike” dhe kurse analfabetizmi”. Roberti thuajse hesht. Mendimet e tij mësohen ose prej ditarit ose prej bisedës me vetveten, deri te vendimi i tij për t’i ikur përfundimisht “atdheut të tij”. Por keni të drejtë kur thoni se atdheu është një peng për Kadarenë. Pjesa më e madhe e veprës së tij i kushtohet marrjes së vijueshme në shqyrtim të rrugëtimeve, fateve, peripecive, por edhe zgjedhjeve e sakrificave që janë bërë në emër të tij. Dhe ky zbërthim njëherësh historik, antropologjik, filozofik dhe estetik është dashuria e tij e madhe për një atdhe jo vetëm hartografik, por mbi të gjitha etik dhe estetik. Nga kjo pikëpamje sfida e Kadaresë vijon…